Къагьрулу 1943-нчю йылны агьвалатларыны гьакъында


1943-нчю йыл Совет Союзуну ватандашлары Ватаныны ва Европаны халкъларыны азатлыгъы учун юрютген давланы тарихинде айры ер тута. Къызыл Армияны батырлары шо йылны башындан тутуп ажайып къоччакълыкъ гёрсете ва хыйлы уьстюнлюклеге етише. Йылны инг башындан тутуп совет асгерлер чакъырылмагъан къонакъланы къуваламакъ мурат булан олагъа къаршы гьаракатчы кюйде дав ишлерин юрютме башлай.



Айтылгъан агьвалатланы аслулары Кавказда болгъанны да айрыча эсгерме герек. Январ айны 1-нчи ва 3-нчю гюнлерини арасында Закавказ фронтну Темиркъазыкъ бёлюгюню къасты булан Къызыл Армия немислени 1-нчи танк армиясына къаршы ябушувлар юрюте ва оланы натижасында гележекде терен маънасы булангъы уьстюнлюклеге етише.



1942-нчи йылны гюзюнде Темиркъазыкъ Кавказдагъы гьалгъа гёре Къызыл Армияны сыдыраларына Дагъыстандан жагьиллени чакъырыв токътатылгъан болгъан. Сёз ёругъуна айтгъанда, давгъа чакъырыв шо заман Темиркъазыкъ Кавказны башгъа республикаларында да юрюлмеген. Шу ойну айтагъаныбызны маънасы булай. Бир-бир маълумат къуралларда чыгъарылгъан макъалаларда айтылагъан кюйде, Совет армиягъа чакъырывну токътатылывуну гьакъында эсгерилеген гезиклерде ону себеби гьисапда Темиркъазыкъ Кавказда яшайгъан халкълагъа Совет Союзуну башчыларыны янындан инамсызлыкъ тувгъан багьананы гёрсетме къарайлар. Олай ойлар тюз тюгюл. Неге десе, 1942-нчи йылны гюзюню башларындан тутуп, немис елевчюлер бизин бойлагъа етишгенде, уллусу-гиччиси болуп регионну бары да халкъы фронтну пайдасына аслам иш гёре болгъан. Давда тюгюллени бир яны асгерлеге ашамлыкъ учун далап этген, къалгъанлары буса дав техникагъа ва душманны адам гючлерине къаршылыкъ учун къураллар гьазирлевде ортакъчылыкъ этген. Янгыз танк­лагъа къаршы терен къазмалар 1942-нчи йылны гюз айларында Дагъыстанны етти боюнда этилген болгъан.



Сталинград бойдагъы немис асгерлени Совет армия дагъытып, Темиркъазыкъ Кавказны елевчюлер алар деген къоркъунчлукъ тайгъан сонг, февраль айны орталарында Дагъыстанда ва бизин регионну башгъа республикаларында фронтгъа гёнгюллю кюйде барма сюегенлени чакъырыв башлангъан. Агьамиятлы агьвалатгъа байланып, савлай Темиркъазыкъ Кавказда ва Дагъыстанда яшайгъан адамланы, озокъда, оланы арасында къумукъланы да, тюрлю-тюрлю тармакъларда ишлейген эренлери ва тиштайпалары оьзлени гёнгюллю кюйде фронтгъа йиберсин деп арзалар язгъан.



Оьр патриот ругьда сююмлю Ватанын якъламакъ ва ону елевчюлерден азат этмек учун жанын берме рази болгъан минглер булангъыланы арасындан бир нече эревюллю эркеклени ва къатынланы гьакъында айрыча айтма тийишли болур деп эсибизге геле. Оланы барысыны да гьакъында айтмакъ учун буса кёп китаплар язма тарыкълыдыр.



Гёз алгъа тутулгъан масъа­лагъа теренден къарама башлагъанча, бу гюнлеге ерли огъар айрыча багъышлангъан ахтарыв ва башгъа тюрлю язылгъан макъа­лалар ёкъну эсгерме тюше. Арт вакътилерде чыкъгъан документли жыйымларда да аз буса да бизин темагъа къыйышывлу материаллар ёлугъа. Айтылгъан маънада 2010-нчу йылда орус тилде чыкъгъан «Детство, опаленное войной» (Махачкала, 2015) деген документлени жыйымына Бабаюрт районну Герменчик юртунда гёнгюллю кюйде фронтгъа барма сюегенлени жыйыныны гьакъында профессор Агьмат Османовну (Шава юртда тувгъан ва дав йылларда Герменчикде яшагъан) «Вой­на прошлась по нашим судьбам» деп язылгъан эсделиклеринде айтыла.



Дагъыстанны пачалыкъ архивини фондларындан (ЦГА РД. Ф. 707-п. оп. 1. Д. 190) бизге тапма бажарылгъан кюйде, 1943-нчю йылны март айыны 10-у болгъанча Хасавюрт районну 14 юртунда яшайгъанлардан фронтгъа гё­нгюллю кюйде оьзлени йиберсин деп 335 адам арза язгъан. Оланы 302-вю (90,1%) къумукълар болгъан. Инг кёп гёнгюллюлер болуп яхсайлылар токътай. Шо юртдан 56 адам (шоланы 55 къумукъ) гёнгюллю кюйде давгъа барып Ватанны немис елевчюлерден азат этмек учун ябушма сюйген. Къалгъан юртлардан биз хабарлайгъан патриот иш этгенлени санаву шулай: Яхсайдан бираз аз адам 
яшайгъан ва Рейхстаггъа Уьстюнлюкню байрагъын къакъгъан Россияны Игити Абдулгьаким Исмайыловну ата юрту Чагъаротардан 38 адам фронтгъа йиберсин деп арзаларын райкомгъа ва военкоматгъа бергенлер. Шолай арзалар 34 адам Кёстекден, 28 – Муцалавулдан, 17 – Къарланюртдан, 15-шер – Байрамавулдан ва Темиравулдан, 11 – Гьажимажагьатюртдан, 10 – Осман­юртдан, 7 – Къандавуравулдан ва 6-шар адам Бамматюртдан ва Къазмаавулдан язгъан.



Бир-бир авторлар бизин гёнгюллю кюйде давгъа гетип къанын-жанын аямай, Ватан учун ябушгъанланы гьакъында айта туруп, о арзаланы гёнгюллюлер коммунист партия буюргъан саялы язгъан деме сюелер. Гертилей де, фронтгъа барма сюегенлени арасында биринчилей коммунистлер ва комсомолецлер болгъан. Бу ойну, ким не айтса да, бугюнге ерли бирев де инкар этип болмай.



Амма айтылгъан арзаланы язгъанлары барысы да партияны ва жамият къурумланы членлери болгъан деген ой да тюз болмас. Шону Хасавюрт районну къумукъ юртларыны гёнгюллюлерини арзалары да исбатлай. Биз оьрде айтгъан шо районну 302 къумукъ гёнгюллюлени 108-вю (35,8 проценти) коммунист партияны, (58 адам яда 19,2 проценти) ва комсомол (50 яда 16,6 процент) совет-жамият къурумларындан болгъан. Къалгъан 194 адам 64,2 проценти демек, кёп яны буса бир политика яда совет-жамият къурумгъа гирмей болгъан.



Гёнгюллюлени арзаларын охугъанда, оланы язгъанлар душмандан Ватанны азат этмек учун ябушма сюегенинден къайры, башгъа себеплер бары да гёрюнюп къала. Бу бизин оюбузну дав йылларда Хасавюрт шагьарны билим берив тармагъында ишлеген Валентина Бугаеваны архивде табылгъан 1943-нчю йылны февраль айыны 10-нда язылгъан арзасы исбатлай (ЦГА РД. Ф. 707-п. Оп. 1. Д. 190).



Хасавюрт шагьарны халкъгъа билим берив бёлюгюню партия къурумуну секретарыны ва военкоматны комиссарыны атына язгъан арзасында бу патриот къатын, фронтгъа йибермей къоймасын деп, ол оьзюню яшав ёлуну гьакъында булай маълуматлар бере: 1922-нчи йылда Украинаны Донецк шагьарында шахтёр ишчини агьлюсюнде тувгъан. Немис-фашистлеге къаршы дав башлангъанда Валентинаны бары да ювукъ адамлары – атасы, анасы, эки де уланкъардашы ва эри давну баш гюнлеринден тутуп фронтгъа гетген: атасы 1941-нчи йылны июн айыны 24-нде, анасы – июль айны 2-синде давгъа гетген…



Валентина Харлампиевна арзасын язагъан гюнге анасы белгисиз тас болгъан, уллу уланкъардашы Советлер Союзуну Игити деген оьр атгъа ес болгъан, 1942-нчи йылны ноябр айыны 8-нде Ватан учун жан берген. Давгъа гетген эринден эки айдан да артыкъ гьеч хабар болмагъан.



«Ёлдаш комиссар, – деп язгъан арзасында Валентина Харлампиевна, – мени Къызыл Армияны сыдыраларына къошмакъны бек тилеймен. Атам, анам, уланкъардашым, бузулгъан элибиз ва оьзюмню сююмлю Украина учун оьч алмагъа гючлю умутум ва хыялым бар».



Иш этип тергемеге заман ёкъ саялы, бу арзагъа къарав не натижа булан битгенни биз билмесек де, ону язгъан адам душмангъа къаршы, фронтда болсун яда тылда болсун, оьжетли ябушгъангъа яда загьмат тёкгенге арзаны охугъан адамны юрегине гьеч шеклик тувулунмай.



Оьзлени фронтгъа гёнгюллю кюйде йиберсин деп хыйлы къумукъ юртланы охутувчулары, муаллимлери де арзалар берген. Шолайланы арасында Яхсайдан оьр билими булангъы орус къатын Нелли Павловна Максименко ва орта билимли къумукъ Муса Салаватов, османюртлу къумукълар Юсуп Темиров (башлапгъы школаны заведующийи), Дада Солтанмуратов, къазмалы Мухтар Арсланов ва олай да башгъалары болгъан.



Биз юрютеген хабар белгили темиравуллу алим, тарих илмуланы доктору ва профессор, мисгин болгъан Муратбек Мансуровну атасы Гьадиятулла булан да байлавлу. Ватангъа къыйын гюнлерде жанын аямай ону сакълама гьазирин къагьруман 1943-нчю йылны февраль айыны 9-нда язылгъан арзасында булай сёзлер булан билдире: «Мен оьзюм 
гёнгюллю кюйде Къызыл Армиягъа барып, фашист гитлерчилеге къаршы ябушма сюегеним саялы, тилеймен арзамны къабул этмекни».



Сёз ёругъуна атгъанда, Гьадиятулланы шо оьрде эсгерилген арзасыны гьакъында маълумат къуралларда гьали биринчилей айтыла демеге ярай. Неге десе, шо документни гьакъында Муратбек Мансуровну 1994-нчю йылда басмадан чыкъгъан «История с. Темираул» деген китабында ва олай да шо юртну тарихине багъышлангъан ону ва башгъа авторланы макъалаларында да бир сёз де ёкъ.



Еринде айтса, шо эсгерилген ва башгъа белгисиз къалып турагъан документлени ва маълуматланы оьзюню бетлеринде чыгъарагъаны саялы, «Ёлдаш» газет охувчуларыны ва савлай къумукъ халкъны тарих билимлерин мугькамлашдыра ва терен этмеге кёмек эте деп айтмагъа тийишли гёребиз.



Гьадиятулла Мансуровну гьакъында дагъы да булай къужурлу маълуматлар айтма ярай. Темиравулдан Къызыл Армиягъа чакъырылгъанланы, фронтларда оьлгенлени яда давдан сав къайтгъанланы арасында ону оьзюню аты ёкъ. Амма о давда болмаса да, тылдагъы ишлерде къастлы гьаракат булан ортакъчылыкъ этгени белгили. 1942-нчи йылда оьз маяларындан 100 минг манат харж чыгъарып, Гьадиятулла Къызыл Армияны пайдасына берген ва бу ишде къалгъанлагъа да уьлгю гёрсетген. Шо патриотлукъ иши саялы Гьадиятулла Мансуровгъа Совет Союзуну Савутлу Гючлерини Оьркомандующийи Иосиф Сталин оьзюню ва Къызыл Армияны баракалласын билдирген. Сюйген адам Сталинни темиравуллу патриотгъа разилигин билдирген кагъызны «Дагестанская правда» газетни 1942-нчи йыл декабр айыны 30-нчу гюнюндеги номеринде охума бола.



Макъалабызны баш сатырларында биз Хасавюрт районну къумукъ юртлуларыны оьзлени гёнгюллю кюйде фронтгъа йиберсин деп арза язгъанларыны санавун гелтирген эдик. Шо архивлердеги маълуматлагъа асасланып, биз Хасавюрт партияны комитетине ва военкоматгъа арзалар жыягъанда давгъа гё­нгюллю барма сюегенлени санаву биз оьрде гелтирген списокда гёрсетилингенден эсе хыйлы кёп болгъан деп айтма болабыз. Шолай ойгъа бизин Къазмаавул юртдан Ватанны душмандан азат этмек учун ябушма сюегенлени гьакъында архивден табылгъан маълуматлар гелтире. Юрт советни председатели къол салып, партияны Хасавюрт райкомуна берген списокда тюрлю-тюрлю тармакъларда ишлейген 9 къазмалыны фамилиясы бар. Мисал учун айтсакъ, Мамат Ягьагьажиев – колхозну председатели, Къурагьма Умаров – сельсоветни председатели, Мухтар Арсланов – яшлагъа билим береген толма­гъан орта охув ожакъны башчысы, Акъбатув Къазибекова – тюкенни заведующийи. Олардан къайры списокда дагъы да 5 колхозчуну фамилиясы бар: тракторист Салев Дагьиров, асгер борчун кютюп къайтгъанлар – Рашитхан Гьажиев ва Агъав Асакъов, йыллары кёп къартлар – Гьашим Акъгёзов (1891-нчи йылда тувгъан болгъан) ва гёзетчи Токъай Ханавов (1893-нчю йылда тувгъан болгъан).



Айтагъан сёзюбюзню битдире туруп, шулай деп айтма ти­йишли гёребиз. 1943-нчю йылны язбашындагъы гёнгюллюлени кёбю оьзлени къаны-жаны булан 1945-нчи йылны май айында биз етишген Уллу Уьстюнлюкге шайлы къошум этген. Шону бизге ва гележек наслулагъа бир де унутма ярамас.



Автор: Мавлетхан Муцалханов.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля