Гиччи Ватан – уллу сюювню сингдиреген ер


Тёбенкъазанышлы Загьматны ветераны, Дагъыстанны ат къазангъан агроному Хангиши Хангишиевни 85 йыллыгъына


Очерк



Ветеран деген сёз бырынгъы греклени тилинден орус тилге, сонг бизин къумукъ тилге де гирип гелип мекенли токъташып, ана тилибизни инг абурлу сёзлерине айланып битген. Озокъда, ону маънасы бир башлап Уллу Ватан давну ортакъчыларын эсге салса. Тек, бирдагъы янындан, о сёзге тынгласакъ, бирдокъда оьзге тюрлю маъна бере. Уллулукъну, гертиликни, оьз касбусуна берилгенликни, сынавлукъну гьислерин тувдура.



Загьматны ветераны о бек оьзюне абур, сый, гьюрмет талап этеген адам экени къайсыбызгъа да белгили. Гьали олар ёкъ йимик де гёрюнеген болуп къалгъан. Тек олар гьали де бар. Олар гьали де шо алдагъы кюйде яшавда, ишде англа­гъанын, билегенин оьзгелеге де айтмагъа яда топлагъан бай сынавларын кимге буса да бир жагьил адамгъа къоюп гетмеге сюедир… Бармы олагъа шолай имканлыкълар? Яда олар биревге де тарыкъ тюгюлбюз деп ойлашамы?



Бир нече гюн алда мен шолай бир ветеран булан ёлукъдум. Ону аты – Хангиши Хангишиев. Огъар апрель айда 85 йыл тамамланды. Ол Тёбен Къазанышда белгили агьлюден чыкъгъан. Юртну Бетавул деген боюнда атасы Магьаммат Хангишиев деген муаллимден къалгъан бийик, эки къат уьйлерде яшай. Ону атасы да оьзюню атасындан къалгъан шо абзарда яшагъан.



Хангиши Хангишиевни гьакъындан айтмакъ учун ону булан лакъыр башлама сююп мен огъар уллу болгъанда шагьардан юртгъа къайтмакъны нечик маънасы бар деп сорадым. Ол мени яхшы таный­гъан саялы, базып, масхарагъа салып: «Не маънасы бар деп сорайсан… Оьзюнг билесен чи, сен де шагьарларда тургъансан, ишлегенсен, артда ата юртну сагъынып гелген эдинг…», – деп иржайды. Сонг гьазир иржа­йывун токътатып: «Ата юрт, ата ожакъ о бек терен гьисли ойлар булангъы эсге алывлар бола. Муна бу уьйлер атабызны атасындан къалгъан. Ол къазанч иш юрютеген адам болгъан. Атабыз, билесен, муаллим касбуну юрютдю», – деди.



Магьаммат Хангишиевни юртлулары муаллим гьисапда таныса да, ол язывчу да дюр эди. «Букварь» китапны да янгыртып чыгъарды. Ону гиччиси уланы Жангиши Хангишиев де Дагъыстан пачалыкъ университетде дарс бере эди. Ол да атасыны «Букварын» янгыртды. Белгили филолог, алим, дюньядан тез гетсе де, айланасындагъыланы арасында абур къазанма бажарды. Олар уьчевю де – ата юртну тарихинде атларын малим этген адамлар. Айрокъда Хангишини къысматы Къазаныш учун пайдалы болгъанын ерли халкъ яхшы биле. Ол Къазаныш колхозну председатели болуп ишледи. Шо йылларда республикада да бек уллу бу хозяйствону авлакъ ишлерде гёрсетеген гьаракаты да, гелими де, юрт учунгъу пайдасы оьтесиз кёп эди. О гьакъда ол оьзю булай дей:



«Мен юртгъа колхозну председатели болуп гелгенде, оьзюмню алдыма биринчилей салгъан масъалам, о да юртлуланы яшавун яхшылашдырмакъ учунгъу гьаракатны гючлендирмек эди. Менден алда да болгъан колхозну председателлери де, хозяйст­вону совхозгъа айландыргъан заманда, директорлары да, гьариси оьз къошумун этгендир. Давдан алдагъы девюрлерде де, сонггъу йылларда да адамланы яшаву гьали йимик болмагъан. Етишмейгени кёп эди. Янгыз бизин юртда тюгюл, оьзге юртларда да халкъ къыйын яшай эди. Ишлегенине акъча тёлемей, иш гюнлер язып, шогъар гёре будай, гьабижай берип къутулагъан девюрлер де бар эди. Юртлардагъы бары да адамлар о вакътилерде колхозгъа ишге юрюй эди. Бир агьлю де болмагъандыр колхоздан пайдаланмайгъан… Учителлер, докторлар, тюкенчилер болса тюгюл, къалгъанлар колхозчулукъ касбуну кюте эди. Олагъа да къышгъа агъач гелтирме, гьайванлагъа бичен гелтирме колхоз яда совхоз кёмек эте эди.



Шону учун да юрт ерлерде о вакъти юрт хозяйство тармакъны оьсювюне айрыча тергев берилип турду.



Гертиден де, юртну халкъы ерли хозяйствону имканлыкъларындан пайдаланып яшай. Сёзюн ветеран дагъы да булай деп узатды: «Бизин юртну 300 гектардан да къолай топуракъларында бавлары бар эди. Алманы тюрлю-тюрлю сортлары, гьармут, кюреге, баъли… Дагъысын айтма­гъанда, колхоз емишин чёп­леп битгенде адамлар барып, къышгъа болар чакъы емиш чёплеп уьйлерине гелтире эди. Овошлар оьсдюреген ерлерибизни майданы да 300 гектарлар болгъандыр. Хыяр, памидор, картоп сатып алагъанлар ёкъ эди деп айтса да ярай».



Хангиши Хангишиев Къазаныш колхозгъа председатель этилип белгиленгинче, Хасав­юрт районда «ДАССР-ни 10 йыллыгъы» деген совхозда 7 йыл бир бёлюкню управляющийи болуп ишлеген. Ондан алда институтну битген сонг ону Буйнакск МТС-ге йибере. Сонг ол Тёбен Жюнгютей юртда да юрт хозяйство тармакъда чалыша. Къазаныш колхозну председателини къуллугъундан ону Магьачкъалагъа Дагъыстанны юрт хозяйство министерлигине ала. Минис­терликде Хангишиев бажарывлу касбучу деп белгили болгъан. Хозяйст­воларда топлагъан сынаву кёмек этгендир, ол министерликни баш агроному этилип белгилене. Бир башлап, бавчулукъну, юзюмчюлюкню, овошчулукъну, сонг да емлени ва ем гьазирлевню бёлюгюнде ишлей. Пенсия чагъына чыкъгъанда ветеран юртгъа къайтма токъташа.



Озокъда, о йылларда ерли хозяйстволаны ёлбашчылары юртларда биринчи адамлар эди. Балики, юрт хозяйство тармакъны пайдасы да, гьажатлыгъы да кёп экени саялы болгъандыр. Гьалиги жагьиллеге ону анг­лама къыйын. Токъсанынчы йыллардан берли юрт яшав бек къыставуллу кюйде алышынма башлады. Колхозлар, совхозлар тозулду. Гьайван мал таланды. Фермалар, гьайванчылыкъ комплекслер ташланды. Юрт хозяйство тармакъны оьсювю чю къайдан болсун, ону янгыдан, оьзге къайдада тизмеге тюшдю. Шо йылларда Хангиши Хангишиев юртгъа къайтып башгъача яшавгъа къыйышывлу гьаракат юрютме урунгъан. Бетавулда кооператив къуруп, ону ишлетме башлагъан. О гьакъда ол оьзю булай хабарлай.



«Шагьарларда яшама онгайсыз заманлар эди о йыллар. Оьмюрюмню бу тармакъгъа багъышлагъан адам экеним саялы магъа топуракълар ишлетилмей къалажакъ деген ой геле эди. Атабыздан къалгъан уьйлер де бош эди. Ким биле, мен не сюегенни англамай­гъанлар да болма ярай. Балики, Хангиши колхоз тозулгъаны булан пайдаланып, оьзюне топуракълар алма сюедир деп ойлашагъанлар да болгъандыр. Не этейим мен о топуракъланы? Сатаманму? Мени уланым гелип юртда туражакъ деген умутум да ёкъ эди. Ону иши шагьарда. Мен сюе эдим юртда яшайгъанлар девюрню янгы къайдасын англап, топуракъланы оьзлер ишлетме башла­гъанны. Неге тюгюл, бир вакъти гьаракат болдурмаса, сонг геч болма бола. Мен къургъан кооперативни членлери гьар йыл экишер тон будай да къазанды, тайлагъа къысылгъан салам пайлары да бар эди. Инг аслусу, оьзгелер де кооперативлер ачып ишлеме сюйдю».



О йылларда Хангиши Магьамматович, янгыз кооперативни председатели гьисапда тюгюл, жамият яшавда да янгы алышынывлагъа гёре оьзюню бажарывлугъун гёрсетген. Бетавулда жамият советин къуруп, оьзю тюгюл, башгъа адамны советни председатели этип айыргъан. Тамазаланы, жагьиллени къуршап иш юрютювню ёлларын англатып, гьаракатчылыкъ болдургъан. Сонггъу йылларда огъар Тёбен Къазаныш юртну ветеранлар советини председатели болуп да ишлемеге тюшген.



«Сен оьзюнг де гёрдюнг чю, – дей ол бир аз ойлашып, лакъырны узата туруп, магъа багъып къарап, – о йылларда бары да тармакъларда кёллер йырылгъан эди. Совхоз тозулгъанда юртдагъы уллу маданият къаланы иши де бузукълашма башлады. Эсингдему, сен о вакъти Маданият къаланы директору эдинг. Къаравулчусуна сама гьакъ тёлеме болмай эди тозулгъан хозяйство. Артда да сагъа шонча уллу бинаны арендагъа берип къутулду».



«Болду шолай ишлер де», – деп, мен, лакъырны башгъа янгъа бурма сююп огъар: «Юрт яшавну гьалиги кююне нечик къарайсан?» – деп сорадым. Ол булай жавап къайтарды:



«Билемисен, гьали шагьарлардан эсе юртларда яшама тынч. Агьлюню сакъламакъ учун да онгайлы. Гьайван-мал, жан сакълап боласан. Машинлер кёп болса да, шагьарлардан къолай. Жагьиллер шону билмей тура, тек гележекде билежек. Топуракълар толу кюйде къолланмайгъаны чийсынлыкъ гелтире. Техника гюч етишмей. Артдагъы йылларда гьал алышынма айланагъаны чы гёрюне, тек жагьиллени авлакъ ишлерден гёнгю таягъаны яман. Олагъа да чы айып этме болмайсан, биз, уллулар, башына тюшюп, юрт хозяйство тармакъдан баш къачырсакъ, артыбыздан гелегенлер да­гъокъда о ёлдан арек болажакъ».



Мен тамаза булан лакъыр этегенде огъар: «Сен алгъан топуракълар бармы?» – деп сорадым. Ону жавабына гёре, халкъ да билеген кюйде, бир сотых ери де ёкъ. Болагъан заманында уланыма уьйлер ишлейим деп де топуракъ пай алмагъан.



Абурлу ветеранны ич хасиятлары да оьтесиз инче чарлангъан столну бутларына ошай. Ол гьар заман сёзюн ойлашып айтса да, туврадан айта деп эсиме геле. Яшавну гёрген адам. Гьакъыллы тамаза. Юрту учун жаны авруйгъаны гёрюне. Ону бажарывлугъу биревлеге гьиллачылыкъ йимик де гёрюнюп къалма бола. Инг яхшысы, ол бир зат да этмей турма сюймей. Оьзю болмайгъанын гишиге уьйрете. Яшавгъа туврадан къарай. Оьтген девюрню эсге гелтирегенде ону бетинде тюк чакъы да санталыкъ гёрюнмей. Жагьлыкъ, янгыдан яшама сюегенлик бар. Мени эсиме гелеген кюйде, ол юрт хозяйство тармакъда тюгюл, жамият яшавда да рази­сизликлени кёп гёре, оланы гьакъында ойлаша. Тек ол бир заманда да гьалны алышдырма бола деген умутдан арек болма­гъангъа инанаман. Ону булан аз заман лакъыр этсенг де, герти «ветеранлар» загьматны хадирин билеген адамлар гьар заманда да ал сыдыраларда боладыр деген ой тувула.



Бетавуллулар «Хангиши агъай» деп айтагъан «герти» загьматны ветераны Хангиши Хангишиевни къысматы, мени оюмдан, магъа ва оьзгелеге де булай бир затны аян этип гёрсете. О да – ата юртну абурун сакълама да, артдырма да этилеген гьаракат. Ол оьзю де эсгерген кюйде, ата юртну абурлап билмек – гьар кимде де болма тарыкълы даража. Гиччи Ватан – уллу сююв сингдиреген ер.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля