Айлана якъ – бизин умуми, ортакъ яшавлукъ отавубуз-уьюбюз. Ер юзюндеги адамурлукъну, жан-жаныварланы, оьсюмлюклени къысматы да шону аманлыгъы, тазалыгъы булан туврадан-тувра байлавлу экени тезден берли белгили болгъан. Тек не этерсен, артдагъы йылларда табии байлыкъларыбызны асувлу кюйде пайдаландырывгъа арт берилип, тас этивлеге тарыйгъаныбыз теренден ойлашдырмай болмай.
Йиберилеген кемчиликлени шартларында яшавубуз шу кюйде гетип турса, озокъда, гележегибизге къоркъунчлукъ тувулуна. Ашайгъан ашыбыздан, тыныш алагъан гьавабыздан, ичеген сувубуздан савлугъубуз-барлыгъыбыз гьасил болагъаны англашыла. Тек не этерсен, айлана якъны къорувну законларына янашыв ва оланы бузулагъанлыгъы рази къалдырмай.
Шо гьакъда ва башгъа тюрлю гьар гюнлюк яшавда къаршылашагъан экология масъалалагъа байлавлу болуп бугюнлерде бизин мухбирибиз Дагъыстанны табии байлыкъларыны ва экология министрини заместители Арслан Сайпуллаев булан лакъыр этген. Шо лакъырлашыв тёбенде «Ёлдашны» охувчуларыны тергевюне де бериле.
– Арслан Магьамматзапирович, бизин лакъырыбыз къыйышсын учун, бир башлап охувчуларыбызгъа да сизин министерлик аслу гьалда не булан машгъул болагъаны гьакъда гиччирек баян этсек нечик болур?
– Озокъда, лакъырлашывубузну шо ёрукъда къурсакъ, соравлагъа жаваплар къайтармагъа да рагьат болур. Неге десегиз, гьалиги заманда табиатны тазалыгъына, аманлыгъына жаваплы федерал ва ерли регион къурумлар аз тюгюл. Бизин министерликни тувра борчлары, биринчилей, айлана якъны аманлыгъын къорувгъа байлавлу законларыны ахтарывну ва уьйренивню натижасында табии байлыкъланы асувлу кюйде пайдаландырмакъ муратда пачалыкъ политика гьаракатына бойсынып, аманлыкъны къорувну масъалалары булан машгъул бола.
– Шону учун не йимик имканлыкълар бар, бар буса, олар некъадар ва нечик пайдаландырыла?
– Сен уьстде гётерген масъаланы гьакъында узата туруп айтсам, гьалиги заманда бизин министерликни инспекторлары Магьачкъалада табиатны къорув прокуратурасы булан бирликде тергевлер оьтгере. Шо иш алданокъ гьазирленген планда гёз алгъа тутулагъанда йимик, ерлерде болма имканлы къувунлу гьалланы алдын алывгъа байлавлу да юрюле. Ону учун болдурулгъан шартлардан пайдаланмакъ къала. Гьар касбучу оьз борчларын англай ва борчларына намуслу кюйде янаша. Тергевлер йылда 200-ге ювукъ оьтгериле эди буса да, тюзю, арт вакътилерде оланы санаву тёбенлеше. Себеби де, оьрдеги федерал ва ерли республика къурумлар къоллавчуланы ихтиярларын якълавда, яхшы болсун, осал болсун, ортакъчылыкъ эте.
– Арслан Магьамматзапирович, уьстде де эсгерилген кюйде, айлана якъны аманлыгъын болдурувгъа ва шолай да къоллавчуланы ихтиярларын якълавгъа кёмеклешеген къурумлар аз тюгюл. Тек буса да бизин республикабыздагъы шагьарларда ва юртларда аманлыкъны баш шарты болагъан тазалыкъ акъсай. Шону натижасында айланабызда разисизликлер де артып тербей. Гьакимлер адамланы гюнагьлай. Халкъ гьакимлени айыплай. Къайсы тюз?
– Шагьарларыбызда, юртларыбызда тазалыкъ болдурувну низамы не саялы бузула? Биринчилей, адамлар абзарындан, къурумлар иш ерлеринден чыгъарылагъан насны, къалды-къулдуланы къайда ташласын?! Айтмагъа сюегеним, шоланы ташлайгъан хас ерлер етишмейгенлигинден бузула тазалыкъны низамы. Етишмей, озокъда, тийишли чаралар гёрюлмесе. Низам тазалыкъны къоруйгъан ерде бузулмай. Тек къорумакъ учун ерлер болдурулмаса да бажарылмай. Шагьарланы ва юртланы башчыларына шо гьакъда ит ойлашып, тийишли чараланы гёрмеге таклиф этиле. Тек йыллар бою булан таклиф кюйде таклиф къала. Шолайлыкъда, айлана якъгъа ташланагъан наслар, къалды-къулдулар кем болмай. Белгиленеген борчлар яшавгъа чыгъарылмай йырыла.
– Артдагъы вакътилерде бизин республикагъа Чехиядан, Тюркиядан инвесторлар гелип, къалды-къулдуланы ишлетеген заводланы къурувгъа байлавлу ДР-ни Гьукуматында ёлугъувлар оьтгерилди. Шолай ёлугъувланы ахыры не бола?
– Гелди, гетди. Гьал буса гьали де алдагъы кюйде къалып тура…
– Къалды-къулдуланы ишлетеген заводлар ёкъ. Демек, янгыз тергевлер, къоду салывлар, тазалыкъны низамын бузагъаны саялы адамланы ва къурумланы судлардан таба жавапгъа тартыв булан борчлар кютюлмей. Шолай тюгюлмю?
– Дюр. Къалды-къулдулар якъ-якъгъа чачылып, башалман кюйде амалгъа гелеген чёплюклени генглешдире…
– Республиканы тахшагьарында дагъыстанлыланы уьчден бир пайы яшай. Шо саялы да мунда тазалыкъны болдурма айрокъда тынч тюгюл. Шагьарны ичинде де, ягъа бойларында да тазалыкъны низамы бузулагъаны ачыкъдан гёрюне. Кемчиликлер не саялы давам этиле?
– Магьачкъаланы ичинде тюкенлер, ер-ерде сатыв-алыв юрюлеген имаратлар, базарлар аз тюгюл. Аз болмагъа да хыялы ёкъ. Ишсизлени авадан пайы сатыв-алыв булан оьз амалын этме къарай. Олагъа онгайлыкълар болдурма борчлу − шагьар ва шагьарны район администрациялары ва къоллавчуланы ихтиярларын якълайгъан къуллукълар. Гьакъыкъатда буса орамланы тазалыгъын болдурув булан машгъул болагъан тайпалар да алапа гьакълары тёленмейгени саялы разисизликлер билдирип тербей. Ветеринар комитет, Роспотребнадзор ва шолай башгъалары да агьамиятлы масъалагъа сувукъ-салкъын янаша, алгъа салынгъан борчланы кютювню йырылывуна болушлукъ эте.
– Шагьарланы ва юртланы ерлерин яшавлукъ уьйлер къурмакъ учун ва оьзге къуллукълагъа пайлайгъанда, экология талаплар гьисапгъа алынмаймы?
– Алынгъан булан не пайда? Къазанчдан къанмайгъан ерли гьакимпавлар ва оланы артына тюшюп айланагъан уьюрлери орам-орамны сата, тыгъырыкълагъа айландыра, юрюш ёлланы елей. Газ, къаранап, сувлар, электрик энергия юрюйген уллу линияланы уьстюнде къурулагъан уьйлеге документлер гьазирлейгенлер кимлердир?! Муна гьали-гьалилерде бизин министр Набиюлла Къарачаев Мажалисге барып гелди. Неге десегиз, гючлю явунлардан сонг Уллучай оьзен ташыгъанда, ягъасында законсуз-низамсыз къурулгъан уьйлеге, газ, электрик быргъылагъа къоркъунчлукъ тувулунгъан. Адамлагъа оьзенни оьзтёрече къорулагъан ягъасында неге уьйлер къурасыз деп сорасанг, олар, баягъы, ерли гьакимлер, къурумлар гёрсетген ерлерде къургъанбыз деп жаваплана. Шолай, оьзге ерлерде де бир аврув. Гертиден де, амалсыз халкъны не гюнагьы болсун?! Шо кююнде Избербашны ювугъундагъы Первомайское юртлулар да уллу газ быргъылагъа ювукъда уьйлер къуруп, арты булан бизин яшама къоймай уьйлерибизни бузма токъташгъан деп онда-мунда арзгъа чабып тура. Олай мисаллар бизин республикабызда гьар шагьарда ва юртда къаршылаша десем де, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас. Шолай пакарсызлыкъланы шартларында айлана якъдагъыланы аманлыгъына, ерли табии байлыкъларыбызгъа къоркъунчлукъ артагъаны гьакъ.
– Дурус. Дагъысын айтмагъанда, Магьачкъалада КОР татавулуну уьстюнде заправкалар къурулуп, къазанчгъа белсенгенлени пайдасына къоллана. Семендердеги къурулуш низамны бузукълукълары себеп болуп, бары да наслар КОР татавулгъа агъып тура. Шолай бузукълукъланы алды алынмай буса, дагъы не амал?
– Заправкалардан, Семендерден къайры башгъа ерлерде де такрарлана шо тайпа кемчиликлер. Тергевлер булан дазуланмай, тийишли кагъызланы онгарып чара гёрмеге пачалыкъ къурумлагъа, къуллукълагъа тапшурабыз, судлагъа берилип жавапгъа тартылагъан гезиклерде де гьал къолайлашмайгъаны талчыкъдыра. КОР-ну йимик оьзге сув гьавузланы да есилери бар, топуракъ байлыкъланы асувлу кюйде пайдаландырывгъа, агъачлыкъланы къорувгъа Россельхознадзор, Орманчылыкъ хозяйство комитети – къарама борчлу пачалыкъ къурумлар. Гертиден де, янгыз Семендерде тюгюл, савлай Дагъыстанда КОР татавулну къысматы разиликни тувдурмай. Ону башына тюшген балагьны эби-баву ёкъ. Татавулгъа зараллы наслар къошула. Бир тайпалар ихтиярсыз татавул ягъаланы бийлей, ерли къурумлар, пачалыкъ къуллукълар ялгъан документлер этип, шоланы законлашдыра…
Савлай Магьачкъалада шолай законлашдырылгъан кагъызлары булангъы 200-ден де къолай яшавлукъ уьйлени бузма гёз алгъа тутулгъаны белгили. Гьакъыкъатда буса шолай къурулгъан уьйлер минглеге чыгъып гете.
– Тыгъыслыкъда, онгайлыкълар ёкъ ерде къыставуллу гьалны ёрукълашдырма бажарыламы?
– Тыгъыслыкъны натижасында тюгюлмю дагъы айлана якъдагъы тазалыкъ, низам бузулагъаны? Уьстевюне, шагьарланы, юртланы айланасындагъы законсуз чёплюклени эбинден гелмеге де бажарылмайгъаны гёрюнюп тура. Каспийск, Магьачкъала шагьарланы чёплюклерине байлавлу айтсакъ, уьч уголовный иш ачылгъан. Судларда къаралагъан ишлени гьукмулары да яшавгъа чыгъарыла деп айтмагъа болмайсан. Янгыз Магьачкъаланы чёплюгю саялы 100 миллион манатлардан да къолай къодулар салынгъан ерли администрациялагъа.
– Демек, законлар бузула, талаплар кютюлмей. Шону гьисапгъа алып чалышагъан къурумлардан да асув аз. Дагъыстанны Халкъ Жыйынында табии байлыкъланы ва экология гьалны аманлыгъына байлавлу иш гёреген хас комитет ёкъму?
– Бар. Юрт хозяйство ва табии байлыкъланы аманлыгъыны масъалаларына къарайгъан комитетни башчысы − Асият Алиева. Шо комитет булан мени де байлавлугъум бар касбучу гьисапда. Сессияларда, эсгерилген комитетни жыйынларында оьтгерилеген гьакълашыв генгешлерде, жыйынларда ортакъчылыкъ этемен, таклифлер де беремен.
– Некъадар гьисапгъа алына? Законлар, къарарлар яшавгъа чыгъарылмагъан сонг, дагъы не этмеге герек табии байлыкъланы асувлу кюйде къоруп экология гьалны ёрукълашдырмакъ муратда?
– Аманлыкъ пачалыкъ ва жамият гючлеге кюрчюленмесе, асув болмажагъы аян. Муна шо саялы да, бары да гючлени бирлешдирип, айлана якъны тазалыгъын ва аманлыгъын болдурувгъа комплекс къайдада янашыв умуми борчубуз болуп токътай. Дагъы да ачыкълашдырып айтсам, айлана якъны аманлыгъыны масъаласы, шагьар болсун, посёлок яда буса юрт, о савлай жамиятны тергевюнден тюшмеге ярамай. Ёгъесе, оьтгерилеген тергевлени, гьаракатланы натижалары гьали йимик гележекде де рази къалдырмажакъ.
