Гёкчай кёл


Пятница, 29.06.2018г. - "ЁЛДАШ".


Артдагъы бир нече йыл белгили алим ва жамият чалышывчубуз С.М.Алиев: «Не бола шо сизин Торкъалини авлагъындагъы «Исси сув» дейген кёл болгъан ерге барайыкъ. Шо ерлерде бырынгъы къумукъ шаир Къобуз Абдулланы Анжи аркъадан гёрюнеген Гёкчай кёлню къырыйында Кейван дейген эрменили шагьарда бир къызгъа гьашыкъ болуп язгъан сарыны бар», – деп сарынны гёнгюнден айтып тербейгени мени де кепиме гелди.


Анжи-аркъадан къарасам,


Ярыгъы ланц Гёкчайны.


Сени гёрме сюйгенде,


Къанатларым тынчаймай.


 


Бырынгъы Къобуз Абдулланы девюрюнде шондагъы Исси сув кёлге Гёкчай дей болгъандыр. О гьакъда кёп керенлер С.Алиев де айтгъанлай, алимлер ва язывчулар Аваби, Бакиханов, Анисимов, Къадирмурза Амирхангентли Кейван шагьарны къырыйындагъы Гёкчай кёлню гьакъында эсгерелер.



– 1972-нчи йыл Къобуз Абдулланы шо оьрде эсгерген сарынын оьзюню къонгурав тавушу булан агъачкъомуз согъуп торкъалили Дада (герти аты Албёрю) Багьавутдинов йырлагъан. Шо сарынгъа халкъ арада «къумукъ уланны гёкчайлы эрменили къызгъа гьашыкъ йыры» дей болгъан.





Бирдагъы да, о гьакъда «Айбала Дадавну эрменили къонакълары» деп 2016-нчы йыл чыкъгъан Салав Алиевни «Мен Микайыл Магьамматны уланы» дейген китабыны 224-нчю бетинде Я.Сайпуллаевни ахтарыв ишин гертилейген хабары да бар. Салав оьзю шо ерлени гёрме муштарлыгъын бизге де сингдирип, Бочу да, мен де Салавну алып шо авлакълагъа бармагъа онгарылдыкъ. Башлап баргъынча шо Исси сув кёлге (Гёкчай кёлге) Анжи аркъадан къарамагъа сюйдюк. Анжи аркъагъа бармай, о ерге Исси кёлден баражакъ болдукъ ва ёлгъа тюшдюк. Ораза тутсакъ да (Рамазан ай эди), Хасавюртгъа барагъан ёлну 25-нчи чакъырымында «Гёк серная» деген язывну гёрюп, асфальт ёл бар тавгъа (сол якъгъа) оьрленме башладыкъ. Тавну башында шо ерлер совет заманда акъ ва гёк къайыр алагъан карьер болгъанны эс этдик. Арекде тав тюпде бир нече кёллени де гёрген сонг шу ерлер болмагъа ярайдыр Гёкчай, Исси кёл ва Кейван – Къобуз Абдулла эсгереген деп ойлашдыкъ.



Бирдагъы къошсам, мени зукъарим Абдулмуслим Солтанович Гьажиев 97 йыллыкъ чагъында гечинди. Ол да айтгъанлай, эрменилилер Къызлардан яда шо Кейван шагьардан гелип, юртлуларымны юзюм бавларында юзюмню сувун бочкелеге тёшеп, чагъыр эте болгъанлар. Айтмагъа сюегеним, торкъалилилер – бырынгъы заманлардан тутуп, юзюм оьсдюрювде мекенли сынав топлагъан халкъ.



Тавну башында ахтарывлар этмеге башладыкъ. Салав тептерине язывлар эте. Биз де шагьар болгъан ерни, къабурланы ва чачывлукъланы белгилерин, гьызларын излейбиз. Гертиден де, Къобуз Абдулла язагъандай, тавдан къарагъанда Анжи аркъа «къолунгну аясыдай» гёрюне. Ким биле Кейван шагьар шу къайыр алынагъан карьер болгъан ер буса да. Мунда тал тереклер (акъ тал), жыгъына, нарат тереклер гьали де оьсе. Гёк къайыр ташыйгъан ерде ойтанлыкъгъа къарап, эсибизге гелди шу ер болма герек Гёкчай кёл деп.



Арекден гёрюнеген кёлге бармагъа алгъасадыкъ. Мени гиччи заманымда гиччи ватаным Торкъалиден шо Исси сув кёлге ел авруву барлар ва яшгъа токътамайгъанлар барып ятагъанын билемен. Кёллер бир ерде эки ва арекде бирдагъысы бар. Эки де кёлню суву исси тюгюл экенге, алда Торкъалини Иссисув къотан дейген авлагъында юрт этмеге онгарылгъан тавлуланы 5–6 уью бар ерге барып, терезесин къагъып, къарт къатынгъа къумукъча: «Мунда исси суву булангъы кёл къайда?» – дедик. О бизге: «Шо ёл булан барсагъыз, кёлге ёлугъасыз», – деди. Бу ерлерде Торкъалини авлакълары буса да, къумукъ тилде сёйлейгенлер ёкъ.



Кёлню къырыйына етишгенде тергев этип къарадыкъ, бурав урулгъан быргъыдан шлангдан исси сув агъылып, кёл болуп тура. Бу ерде уьй де бар. Къарагъанда, бу ерде сув кершенлер этип акъча къазанмагъа ойлашгъан буса ярай къотандагъылар. Ювукъда уллу аранлар да бар. Бираз ариде Тидиб, Урада ва Хумтюп къотанланы къырыйында Шангода-Шитли юртлу тавлуланы башалман кюйде къурулгъан юртлары бар.





Къайтагъанда шо бырынгъы Иссисув кёлде (о кёлню тюсю гертиден де гёк тюс) биз де кириндик. Шо гюн биз айлангъан чакъы ерлени гьакъында Салав макъала язмагъа магъа тапшурду. Озокъда, бу ерлени тарихине толу кюйде тюшюнмек учун бир гюн тюгюл, мекенли ахтарывланы юрютме тюшегени гьакъ. Мен буса ахырында Салавдан шо Къобуз Абдулланы йырын алып, охувчуланы да таныш этмеге токъташдым.


Анжи аркъадан къарасам,


Ярыгъы ланц Гёкчайны,


Сени гёрме сюйгенде


Къанатларым тынчаймай.


 


Эрмени эрлер болуп


Гелейими янынга,


Кёкден тюшген нюр болуп,


Жаным гирсин жанынга.


 


Гёкчайда, гёчерчайда,


Гёзеллер ойнар яйда.


Мени юрегим сенде –


Сеники билмек къайда.


 


Ай чыгъар Анжи бетден,


Геме гелир Дербентден,


Сен магъа герек эдинг,


Болур-болмас женнетден.


 


Торкъалили Багьавутдин Дада (Багьавутдинов Дада (Албёрюге юртлулары шолай айта эди) эрменили къызгъа гьашыкълыгъын суратлай туруп, Къобуз Абдулла «Эренлер» дейген сарынында да Багьавутдин Дада айтгъанлай, бугюн эртен башлап, дагъы гюн эртен де битмейген кюйдеги асары болгъанны айтгъан. Шону бир гесеги де шулай:


Эренлер, эренлер, эренлер


Эрменили эллерден гелгенлер.


Гёресиз Торкъали, Къапчыгъай


Бырынгъы юртлар экенин.



*


Анжи тавун аркъалап,


Торкъалисин торкъалап.


Къапчыгъайын къапсайтып,


Кюмерлигин къопсайтып,


Тарыкъда узакълагъа учгъанлар.


 


1890-нчы йылларда Таргъу юртдан чыкъгъан алим Анисимов ва башгъалары да шо Гёкчайны, Кейванны гьакъында кёп керен эсгергенлер. Бу гиччирек макъаламны битдире туруп, оьзюм де пашман ойлагъа тюшгенимни де эсгерейим. Шо гюн биз айлангъан чакъы авлакъ Торкъали юртумну топуракълары эди 50 йыл алда. Гьай аман дагъы, тавлардан башалман кюйде тюзлюк бойгъа гёчюп гёчювюл гьайванчылыкъ топуракъларында «юртлар» амалгъа гелгени талчыкъдыра. Мени юртлуларым да милли гьайсызлыкъгъа бойсынып, оьз тарихин унутагъан шу гьалгъа тюшгени гьаман да йимик къалгъыйгъаныбыз гележек учун дагъы да уллу къоркъунч­лукъ тувдура. Айтмагъа сюегеним, оьз тарихибизге арт бермеге тюшмей.



Мисгин Мурат Аджини 1992-нчи йылда магъа айтгъан: «Макътавлу къумукъ халкъыбызгъа не болгъан?» деген сёзлери де теренден ойлашдырмай болмай.



 

Торкъалили Ибракъ


Магьамматны уланы Арсланали.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля