Йыл йылгъа ошамайгъаны саялы болма ярай, Гьайдакъ бойда, агъачарада ерлешген Янгыгент гюзню шартларында оьзтёрече келпетин гёрсете. Бу йылны гюзю де ноябрни беши болгъунча тюзлюк ва тавтюп бойларда явунларсыз гетди. Шо, бир янындан, гюзлюк авлакъ ишлени арасы бёлюнмейген кюйде оьтгермеге имканлыкъ да берди. Тек къургъакълыкъ гюзлюклени чачывгъа чатакъ салагъаны да белгили. Шолайлыкъда, къарлы тавлардан баш алагъан Уллучайны агъымы да бир кюйде турмай, бир де кемий, бир де къолайлаша…
Район центрдан 40 чакъырым арекде ерлешген Янгыгент юрт администрациясына дагъы да уьч гиччи юрт гире – Тюменлер, Моллагент, Янгы Барша. Дёрт де юртда, бизге белгили болгъан кюйде, 3 мингге ювукъ адам яшай. Шоланы 2 мингге ювугъу – янгыгентли ва тюменли къумукълар. Савлай районда буса 30 мингге ювукъ адамдан – 8 проценти къумукълар.
Тарихи маълуматлар аян этеген кююнде, арадан оьтген чакъы заманны ичинде Янгыгент уьч гезик яллатылгъан: биринчилей – 1277-нчи йылда, экинчилей – 1818-нчи йылда, уьчюнчюлей де – 1877-нчи йылда.
Айтмагъа сюегеним, шогъар да къарамайлы, Янгыгент оьз атын, тарихи хатын, халкъын сакъламакъ учун, уьч керен яллатылса да, уьч де гезик янгыдан-янгыдан къурула туруп, яшавгъа къайтма бажаргъаны гьюрметге лайыкълы. Муна гьали де, къоччакъ ва къайратлы янгыгентлилени яш наслусу макътавлу тарихине арт бермей, ата-бабаларындан варисге къалгъан милли мердешлерине аминлигин ташдыра. Мен де шу макъаламда Янгыгентни гьалиги яшав-турушундан охувчуларыбыз учун генглешген маълумат бермеге токъташдым. Янгыгентлилени яшав-турушуна гёз тиймесин.
Ишлемеген тишлемес
Оьтген совет девюрде Янгыгентни кюрчюсюнде къурулгъан ерли совхоз оьзюню хас производство гючлери булан Гьайдакъ районда чы нечик де, гьатта савлай республикада аты данггъа айтылып гелди. Гьайванчылыкъ булан машгъул болагъанлар къотанларында, фермаларда минглер, юзлер булан къой маллар, тувар сакълайгъанлар аз тюгюл эди. Айлана якъдагъы юртлу загьматчыланы къуллукъларын кютеген заводда юзюм, емишлер ва шолай да, гьар тюрлю авлакъ ниъматлар хыйлы йыллар ишлетилинип турду.
Тек не этерсен, бизин зор пачалыгъыбыз тозулуп, шо вакътиде ерли юрт хозяйство предприятие де кётюрлюкге тарыды. Бар имканлыкълар къолдан чыгъарылгъан сонг, янгыгентлилени ишге гючю чатагъан лап да къуватлы тайпаларыны 70 процентге ювугъу республикадан тышда, уьлкебизни Тюмен бойларында къазанч этмеге муштарлы болду…
Тышда солтан болгъандан эсе, оьз элингде ултан болгъан къолай дегенлей, мадары мекенлешгенлени арасындан оьзлени гиччи ватаныны пайдаларын якълама муштарлылар ата юртуна, къайта юртлуларына кёмек къолларын узата…
– Янгыртывланы девюрюнде къазанч учун уьлкебизни темиркъазыкъ бойларында юртдан арекде магъа да хыйлы йыллар доланма тюшдю, – деп хабарлай бизин булангъы лакъырлашывунда Янгыгент юрт администрацияны гьалиги башчысы Пашабек Мутаев. – Гьали де юртдан тышда къазанч учун доланагъан янгыгентлилер аз тюгюл. Яш заманда харлылыкъ эрише бусанг, гел бери, къарт болгъанда, харлылыкъ аллагьисен къой мени, деп негьакъ айтылмай. Балыкъ сувну теренин, адам яшавлукъ учун онгайлы ерни танглай деген ойгъа бойсынагъанлар аз тюгюл. Буса да, олар юртну ва юртлуланы ташламай, гьалын, яшав даражасын ахтара, онгайлыкъланы болдурмакъ учун кёмекге къол ялгъай. Ерли талапланы гёз алдан тайдырмай, сайлавчуланы тапшурувларына гёре иш гёрме мен де къаст этемен. Къысгъача айтсам, жамиятыбызны онгайы учун къуллукъ этмекни оьзюмню де сыйлы борчум деп гьисаплайман.
Уьстде де эсгерилген кюйде, социалист жамиятыбызны онгайлыкъларындан, бар имканлыкълардан магьрюм къалгъанлагъа янгы шартларда ерли экономиканы, яшавну оьсдюрмеге рагьат тюгюлю англашыла. Гележегин ясама умутлулагъа тангаласын да ойлашып, айлана якъда тувулунгъан къыйынлыкълагъа чул бермейли, гьаракатны артдырма тарыкъ бола.
Гьечден геч де къолай дегенлей, артдагъы вакътилерде юртлуланы яшав даражасын къолайлашдырмакъ муратда гёрюлеген чаралар тергевню тартмай болмай. Арадан оьтген артдагъы бир йылны ичинде юрт администрацияны еслигиндеги юрт хозяйство топуракъланы 760 гектары кёп йыллыкъ ижарагъа юрт агьлюлеге къоллавгъа берилди. Шо кюйде, 1780 гектар майдан алдагъы совхозну еслигинден тайдырылып, СПК-ны къоллавуна тапшурулду.
Гьалиги заманда юртлулары булан байлавлукъда янгы къурулгъан кооперативни башчысы болуп белгиленген Иса Агьматов загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдаларын уьйрене ва гележекде шолай асувлу ёлланы сынавда пайдаландырма умут эте…
Бизге белгили болгъан кюйде, юртда 350 гектаргъа ювукъ майдангъа гюзлюклер чачылгъан, 105 гектар майдангъа юзюм борланы ерли шартлагъа чыдамлы журалары тангланып орнатылгъан. Шону булан бирге юртлу сабанчы агьлюлер, 50-ге ювукъ ижарачылар бав-бахчасында авлакъ ишлеге къуршала.
Гёз – къоркъач, къол – батыр
Гьар къайсы девюрню де, жамиятны гележекдеги къысматы да айлана якъда болуп турагъан алмашынывлардан-тюрленивлерден заманында эс табып, гьакъылын жыйып дурус натижа чыгъарывундан гьасил болагъанын бирев де инкар этмеге болмас. Шолай гьасилни асувлугъун арадан оьтген заманыбыз да ачыкъ этип гёрсете.
Бузма – тынч, тизме – къыйын. Совет девюрню де болгъан макътавлу, уьлгюге лайыкълы мердешлери. Айрокъда адамланы загьматгъа къуршавну масъаласында. Тек не этерсен, янгыртып къурувну йылларында уьлкебизни оьзге бойларында йимик, бизин республикабызны районларындагъы юртларында йимик, шагьарларында да адамланы-къоллавчуланы ихтиярларын пачалыкъ оьлчевюнде якълав, гьар тюрлю яшавлукъ къуллукъларын кютюв толу кюйде яшавгъа чыгъарылмайгъаны талчыкъдыра.
О саялы ерлерде гележекдеги къысматын ясавда жамиятланы жанлы гьаракаты да гьажатлыдыр. Шону гьисапгъа алып, ерлердеги гьакимлик къурумлар, пачалыкъ идараланы ёлбашчылары, гьар тюрлю оьлчевдеги депутатлар да демократия къурумну шартларында оьз борчларындан баш къачырмаса, халкъны ва пачалыкъны пайдаларын якълап бир къадар натижаланы къолда этмеге болажагъы аян.
Янгыгентни бугюнгю яшав-турушунда да ерли ватандашланы къуллукъларын кютювде, онгайлыкълар болдурувда бир тюрлю алмашынывлар болагъаны тергевню тарта. Янгыгент, уьстде де эсгерилген кюйде, район центрдан арекде ерлешген юрт гьисапда белгили. Айтмагъа сюегеним. транспорт масъалагъа байлавлу разисизликлени гьакъында алда да «Ёлдашда» чыкъгъан макъаламда шо гьакъда маълумат берген эдим. Неге десегиз, тезде ишленген Башлыгентден Янгыгентге гелеген ёл кёпюрсюз бузукъ гьалында хыйлы йыллар чарасыз къалып турду.
Артдагъы эки йылны ичинде шо эки де агьамиятлы масъаланы ёрукълашдырмакъ учун гёрюлген чараланы натижасында Мажалисден айланып бармайлы, къоллавчулагъа, 40 чакъырым ёлун къысгъартып, Янгыгентден «Кавказ» деген федерал ёлгъа чыкъма имканлыкъ яратылды. Гёз – къоркъач, къол – батыр деп негьакъ айтылмай. Шолайлыкъда, транспорт харжланы кемитме де ёл ачылды.
– Яшавлукъ масъалаланы ёрукълашдырывда Янгыгент администрациягъа гиреген юртланы халкъы район администрацияны янындан некъадар якълана? – деп сорайман район жыйынны башчысы Магьаммат Гьасановгъа.
– Бизин районну дазуларыны ичинде уллусу- гиччиси булан 45 юрт бар. Шоланы барысына да экономика ва яшавлукъ масъалаланы ёрукълашдырывда талапланы, сайлавчуланы тапшурувларын гьисапгъа алып, район бюджетден таба гьар-бир къуллукъларын кютмек учун харжы да айырыла. Шолай харждан Янгыгент де магьрюм къалмай. Район жыйында 35 депутат бар, 4 комиссия къурулгъан. Юртларда онгайлыкъланы ва шолай да, тазалыкъ-экология масъалаларына къарайгъан комиссияны председатели Гьасан Мирзаев тапшурувлагъа жаваплы кюйде янаша. Шо гьакъда сизге де юрт администрацияны башчысы булан гьакълашма таклиф этер эдим.
Ерли гьакимлигини тапшурувлагъа янашыву
Янгыгентлилени гьалиги яшав-турушуна байлавлу сонггъу лакъырыбыз да юртну гьакимбашы ва шолай да юрт жыйынны депутатлары, ерли активистлер, «Ёлдашны» охувчулары булан давам этилди. Неге десегиз, заманда бир буса да юртлу ватандашлар оьзлени къыйыны-тынчы гьакъда бизге де тапшурувлар бере бола. Биз де онгай табып, оланы къыйнайгъан масъалаланы гьисапгъа алып, тийишли къурумлагъа етишдирме къаст этебиз. Мисал учун айтсакъ, ёллар ва кёпюрлер къурув булан машгъул болагъан «Дагавтодор» деген къурум, Дагъыстанны табии байлыкъларыны ва экология министерлиги, Роспотребнадзоргъа ва шолай башгъа къурумланы башчылары булан гьакълашма тюше.
– «Ёлдаш» газет булан эс тапгъанлы савлай оьмюрюмню байлагъанман, – дей тезги охувчусу, жамият ишлени актив ортакъчысы Мухтар Гьасанбеков. – Юз йыл оьз халкъы булангъы милли газетибизни оьмюрю дагъы да узакъ болсун. Аз-кёп буса да, гьали де 70-ге ювукъ адам языла… Газетни бетлеринде чыгъагъан макъалаларда гьар тюрлю масъалаланы эсгерип къоймайлы, гележекде шоланы нечик яшавгъа чыгъарылагъаны гьакъда да аян этилсе, гертиден де, асувлу болур.
Ерли гьакимлик де шолай юртну жамияты, район администрация депутатлар булан байлавлукъда иш гёре.
– Район жыйында бизин эки депутатыбыз бар. Нуритдин Никмаев –Янгыгентден, Навруз Наврузов – Моллагентден. Юрт жыйындагъы 11 депутатыбызны аслу борчу – юртну ичинде онгайлыкъланы ва тазалыкъны болдурув. Оланы бириси де баш къачырмай, сайлавчуларыны тапшурувларына намуслу янаша, – дей Пашабек Мутаев. – Ичеген сувну масъаласы юртну ичинде толу кюйде чечилген демеге ярай. Бу йыл Янгыгент администрациягъа гиреген дёрт де юртну орамларына 500-ге ювукъ машин чакъа тёгюлюп ярашдырылгъан.
– Пашабек, депутатлардан тапшурувларына жаваплы янашагъанлары кимлердир?
– Нуритдин Никмаев, Амирсолтан Агьматов, Алихан Адилов, Руслан Исмайылов, Амина Агьматова йимиклери тапшурувларын яшавгъа чыгъарывда оьзлени борчларындан айрокъда бажарывлу кюйде баш чыгъара… Шолайлыкъда, район бюджетден башгъа юртну яшавлукъ-экономика масъалаларын ёрукълашдырмакъ муратда 1 миллион манатгъа ювукъ харж да этиле…
Низам ва тазалыкъ…
Низамны болдурма тарыкъ, низамсызлыкъ оьзлюгюнден де бола. Демек, аманлыкъны баш шарты – тазалыкъны къоруп сакълав. Сыйлы борчгъа бойсынып, тапшурувланы яшавгъа чыгъарылыву рази къалдырамы? Шо гьакъда Янгыгентде яшайгъанланы бир нечеси булан гьакълашыв да болду.
– Мен жамиятда да, табиатда да тазалыкъ болгъанны сюеген адамман, – дей Анзор Зубайылов. – Янгыгентлилер де шогъар бойсынагъанына шагьатлыкъ этемен. Озокъда, бизде де республикабызны оьзге бойларында йимик, къалды-къулдуланы ташлайгъан хас чёплюк болдурулмагъан буса да, алдагъы еринден тайдырылгъан сонг юртлулар учун башгъа ер гёрсетилгени айланабызда тазалыкъны сакълама имканлыкъ бере. Абзардан-уьйден чыкъгъан насланы тайдырмакъ учун белгиленген транспорт да пайдаландырыла.
Уясында не гёрсе, учгъанда да шону этер деп негьакъ айтылмай. Шону гьисапгъа алып, юрт администрацияны сиптечилиги булан ясли бавда, школаларда оьсюп гелеген наслугъа экология маданиятыны дарслары сингдириле. Шолайлыкъда, гюз, язбаш вакътилерде оьтгерилеген булкъаларда уллу ва гиччи юртланы яшыллыгъын болдурувгъа байлавлу ишлеге къуршала.
