Артдагъы йыллар яшёрюмлени айланасында кёп тюрлю масъалалар гётериле, яшавгъа чыкъмагъа герек планлар гьазирлене. Тек шоланы кёплери янгыз шо масъалалар гётерилген залдан да чыкъмай къалагъан гезиклер аз ёлукъмай. Бизин республикада экстремист къаравлар артгъан сайын, яшёрюмлер булан этилмеге герек ишлер дагъы да тындырыкълы болсун учун чаралар гёрмеге гереги ачыкъ.
Артдагъы жума «Инcтаграм» деген жамият торунда Магьачкъалада ишлейген онлар булангъы гечелик клубланы япмагъа герек деген масъала гётерилген. Себеби де – шолай ял ялыв ерлер ислам динибизге къыйышмай, шоларда яшёрюмлени бузмагъа болагъан бары да шартлар яратылгъан. Озокъда, мени шолай идараланы ябывгъа бир къаршылыгъым да ёкъ. Чинкдеси, оланы гьали тюгюл, тезден япмагъа яда буса оланы бютюнлей ачмагъа къоймагъа да ярамай эди. Шолай клубларда яшёрюмлер не булан машгъул болагъанны танышлардан эшитип де билебиз, озокъда, бирибизни де студент заманларыбыз эсибизден таймагъан. Оьзюбюз бармасакъ да, шолай ерлеге барагъан уланланы ва къызланы биле эдик, оланы сонгунда бузулгъан яшавларына да шагьатлыкъ этгенбиз.
Гечелик клуб, инг башлап, къулакъланы зангыртагъан макъамлар, бийивлер, тюпден таба сатылагъан наркотиклер ва динибиз бютюнлей гьарам этген зина болагъан ер экени англашыла. Озокъда, базар аралыкъланы экономикасында яшай туруп, базар талап этеген шартланы болдурмаса амал ёкъ. Магьачкъалада йылдан-йылгъа артып тербейген гечелик клубланы санаву да шо базар аралыкълар булан байлавлу. Айтагъаным, гечелик клубланы барлыгъы яшёрюмлеге гьажатлы. Эгер ата-аналар оьзлени авлетлерини артына тюшюп, шолай ерлеге бармагъа тогъас сала эди буса, янгы клублар чы нечик де ачылмас эди, барлары да ябылажакъ эди. Гечени узагъында кеп чегеген къызы яда уланы эртенге уьюне къайтагъанны ата-анасы билмей десе, тамаша тие. Еси къулакъ сангырав деп чи айтыла бизде.
Белгили кюйде, гележекге хыялсызлыкъ, яшёрюмлени арасындагъы ишсизлик, жамиятыбызны яшёрюмлени къыйнайгъан четим масъалалагъа немкъорайлыкъ экстремизмге, наркоманиягъа ва ичкичиликге элтеген тувра ёл болуп токътагъан. Сонг да, яшёрюмлени яшавгъа бакъгъан къаравларын алышдырагъан, оланы гележегине тогъаслар салагъан – коррупция, урушбатчылыкъ.
Дагъыстанда ёлбашчылар алышына, гьукуматны башын янгы адамлар тута, тек шону булан халкъны, дагъы да яманы, яшёрюмлени яшав гьаллары чы алышынмай. Беш йылда бир телевизордан таба гьакимлер халкъны яшав гьалларын алышдырмагъа этеген антланы эшитип, сююнеген де болгъанбыз. Этмесе де, берилеген сёзлери негер тие?! Амма шону булан бирге яшёрюмлени масъалалары чы чечилмей.
Мен ойлашагъан кюйде, бизин яшёрюмлени алдында токътагъан авур балагь – наркомания. Наркотиклени артына да тюшюп, тапгъан-гёргенин шогъар берип яшайгъан яшёрюмлени санаву йыл сайын арта.
Яшёрюмлер оьзбашына къаравсуз къалгъан деме ярай. Гечени бир вакътисинде орамгъа чыкъсанг, оьрюм чагъына етишген яда школада охуйгъан яшланы гёрмеге боласан. Оланы ата-аналары къайда къарайгъаны англашылмай. Бары да балагь буса айсениликден башлана. Эгер яшёрюмлеге берилеген тергев артмаса, гележегибиз дагъы да бузукъ болмагъы да ачыкъ. Сонг заманны гери къайтармагъа биревню де гючю етишмежек.
Кёбюсю яшёрюмлер оьзлер де билмейген кюйде, ёнкюп яда яшлыкъ этип, бир-эки керенлер наркотиклени къоллап, сонг о агъудан айрылмагъа болмай къалалар. Яшлар наркотиклер къоллайгъанына биринчилей ата-аналар айыплы. Яшы наркотиклени къоллайгъанны, ички ичегенни, сигарет тартагъанны ата-ана билмей болмай. Олар яшы шолай терс ёлгъа тюшгенни биринчилей билмеге де, гёрмеге де, алдын алмагъа да герек чи? Амма бизде къаргъа баласы – ап-агъым дегенлей, ата-аналар гишини гёзюндеги чёпню гёреген, оьзюню гёзюндеги тюпгючню гёрмейген болуп къалгъан.
– Ювугъумну яшы наркотиклени къоллайгъанны эшитип, юрегим авруп, атасына ишни бар кююнде айтгъан эдим, – деген эди бир вакътилерде танышым. – Ювугъум сёзлеримни чи нечик де эшитмеге сюймеди, уланын жувуп тап-таза этди. Чинкдеси, авлетини терсин оьзю гёрежекни де айтып берди.
Айтагъаным, яшлар наркоманияны торуна тюшюп турагъангъа, озокъда, школаны да, савлай жамиятны да айыбы бар. Буса да жаваплыкъны кёп яны ата-аналаны уьстюне тюше. Неге тюгюл де, бугюн ата-аналаны авлетлерине тиеген бир сёз айтмагъа къоймайгъанлары да ёлугъа. Мен шону школада муаллим болуп ишлеп де билемен. Яшлар ёнкю оьсе, ярайгъанны-ярамайгъанны билмей, текаран сёз айтса, уллугъа-гиччиге къарамай, уьстюнге атылмагъа гьазир. Шо бары да – уьйде ёкъ тарбия. Ата-аналар авлетлени оьз хошуна къойгъанлар.
Мен иш булан байлавлу болуп тюрлю-тюрлю адамлар булан ёлугъаман. Озокъда, оьзюмню чагъыма гёре яшёрюмлер булан аралыкъларым да кёп бола. Олар булан этилеген лакъырлар кёбюсю гьалда ишсизликни, талавурчулукъну гьакъында болгъанындан да, олар шо четим масъалалагъа теренден къыйналагъаны эслене. Охув ожакъны къызыл дипломгъа битип, касбусуна гёре иш тапмай, ата-анасыны елкесинден тюшмейген яшёрюмлер не булан машгъул болмагъа бола дагъы?! Интернет, жамият торлар… Яшёрюмлени Россияда токъташгъан гьакимият къурумлагъа къаршы туруву башлап шонда башлана…
Гьалиден 15-20 йыллар алдын бизин яшлар бизге белгисиз Сирияда, биз таныма да танымайгъан уьлкени башы Башар Асадны сиясатына къаршы туруп, савут булан дав майданларда жанларын къыяжакъны гьакъында бирибиз де ойлашып да болмажакъ эдик. Амма бугюн буса шо – гьакъ зат. Минглер булан дагъыстанлы уланлар ислам динибизни экстремист агъымына тюшюп, оьзлени жанларын да къыйып туралар, оьзгелени жанларын да къыялар. Олагъа ёл гёрсетеген, дарс береген буса шо, баягъы – Интернет, жамият торлар.
Артдагъы гюнлени биринде Сириягъа гетген уланын, ону агьлюсюн ва оланы дёрт де авлетин къайтармакъ учун чабып айланагъан бир атаны гёрюп, ичим-бавурум айланды. Чинкдеси, ол авлетини уьягьлюсюню савун-оьлгенин де билмей, амма умуту уллу. Шо умутун яшавгъа чыгъармагъа ол не йимик тавакаллыкъгъа бармагъа да рази. Бирдагъы бир мен таныйгъан ата белгисиз давда эки уланын тас этген, оланы яшларын да къайтарып алып болмай.
Шолай мисаллар кёп бар. Биргине-бир авлетине сюексиз яс этген ожакъланы да билемен. Ата-аналар авлетлерине дюньяны бары да яхшылыкъларын бермеге къасткъыла, амма шо вакътини ичинде олар лап башлап олагъа тюз тарбия бермеге герекни унутуп къалагъан йимик гёрюне. Авлети экстремист ёлну агъымына тюшюп, гиннигине ерли сакъал да къоюп, бизде мердешленген исламны къанунларын гери урмагъа башлагъанда герек бола къувун гётермеге. Амма шо вакътилерде ата-аналар оланы терслигин чи нечик де гёрмейлер, гёрсетегенлени де эшитмеге сюймейлер.
«Ач ят, рагьат ят», – деп айта бола эди 80 чагъындан оьтген улланам. Тюз, ач бусанг да, оьз уьюнгде оьз адамларынгны къырыйында рагьат турувдан артыкъ болуп бир зат да болмай. Шону бизге бир заманда да унутмагъа тюшмей ва шо сёзлени гьакълыгъын оьсюп гелеген яш наслугъа гьайлегинден тутуп сингдирмеге герекбиз.
Яшёрюмлени тарбиялав бизде, къумукъларда мердешленген жамият булан тыгъыс байлавлу болмагъа герек. Неге тюгюл де, ата-ана авлетлерини терс ишлерин гёрмей болмагъа бола, гьалны гьакълыгъын олардан яшырмакълыкъ бар. Амма жамиятдан яшырмагъа бажарылмай. Жамият да, агьлю де, юмурукъдай биригип, яшёрюмлени тарбиялав булан машгъул болмаса бажарылмайгъан ерге биз тезден чыкъгъанбыз.
Озокъда, яшёрюмлени къыйнайгъан, олар булан байлавлу тезликде чечилмеге герек оьзге масъалалар да кёп бар. Амма, мен ойлашагъан кюйде, савлай жамият биригип, бир якъдан, бугюнгю яшёрюмлеге хас болгъан эдепсизликни ва ёнкюлюкню алдын алмагъа герек, бирдагъы якъдан буса, оланы гележегине инамлыкъны тувдурмагъа борчлубуз. Ёгъесе, яшёрюмлени бир тайпасына къабунгъан наркомания ва ичкичилик йимик эмсиз аврувлар булан бирге экинчи табун яшёрюмлени соруп-ютуп турагъан экстремизм бизин тангалабызны белгисиз этмеклик бар.
