Йылдан-йылгъа Дагъыстанны экономикасы беклеше ва болдурула­гъан маллар уьлкени тюрлю-тюрлю шагьарларында сатыла. Бизин ­республикада болдурулагъан гийимлер, ашамлыкъ маллар россиялылагъа танывлу болуп туралар. Шоланы эсгерсек – тюрлю-тюрлю аякъгийимлер, Рычал-сув, Денеб ва Кикуни заводланы минерал ва татли сувлары, Къызлардагъы акъкъатыкъ ва эт маллар этеген завод, КЭМЗ, Батыр-бройлер ва шолай башгъалары тезден Дагъыстандан тышда да белгили. Шолар республиканы бюджетине аслам къошум да эте.

Бюджетге аслам налоглар тюше

Шо гьакъда алдындагъы гюнлерде оьтгерилген жыйында Дагъыстанны Гьукуматыны башчысы Абдулмуслим Абдулмуслимов айтды.

–Асувлу чаралагъа гёре финанс гьалыбызны токъташгъаны эс этиле ва хайыр яны арта. Алдагъы йыл булан тенглешдиргенде де оьтген 9 айны ичинде налог гелимлер 2,5 процентге артгъан ва республиканы хазнасына 905,5 миллион манат гелген. Шо буса янгы школалар, азарханалар, ёллар ва башгъа халкъ учунгъу къурулушлар тизивге уллу къошум эте.

Абдулмуслим Абдулмуслимов билдиреген кюйде, йылны ахыры болгъанча шо санавлар дагъы да артажакъ. Гелеген йылда да топлангъан акъча халкъны талапларын кютеген чаралар учун гёрсетилежек. Яшавлукъ ишлер учун бюджетге гелген харжны 13 проценти берилежек, шо буса 24,7 миллиард манат бола. Энни тюшген харж инг де тарыкъ ишлеге харжланажакъ.

«2023-нчю ва планлы 2024-2025-нчи йыллардагъы республика бюджетни гьакъындагъы» проектинде аслу тергев яшавлукъ гьалланы яхшылашдырывгъа 24,7 миллиард манат гёрсетилген. Билим беривге ва савлукъ сакълавгъа 87,6 миллиард манат гёрсетилгенни айтсакъ, шо санав яман да тюгюл.
Шону айта туруп, А.Абдулмуслимов гьар манат асувлу харжланма герекни билдире. Проект­ге гёре республика бюджетни гелим яны 163,4 миллиард манатгъа тола. Шогъар ерли налоглардан гелегенин де къошгъанда, 191,5 миллиард манатгъа етише. Гелеген йылларда да билим берив, савлукъ сакълав идараланы къурув ва ярашдырыв давам этилежек.

Чачыв майданлар 12 минг гектаргъа артгъан

Экономиканы бирдагъы аслу бутагъы – юрт хозяйство. Чачыв майданлар Дагъыстанны территориясыны 14 процентинде ерлешген. Жыйында шону эсгере туруп, А.Абдулмуслимов 9 айны натижасын, йылны натижасы йимик белгилеме болагъанны айтды.

–Мисал этип айтсам, бугюнлеге ерли 228,3 минг тон ашлыкъ алынгъан, шо буса оьтген йылдан эсе, 16 минг тонгъа артыкъ, – дей ол. – Чакъны онгайлыгъына гёре, янгыз чалтикни 20 минг тонгъа артыкъ алып, 160 минг тонгъа етишдирме бажарыла. Шолай, 878 гектаргъа юзюм бавлар да артгъан.

Жыйында эсгерилген кюйде, ­республикадагъы чачыв майданлар 12 минг гектаргъа артгъан ва 372 минг болгъан. Шо буса сугъарыв масъала чечилегенге, юрт хозяйство маллар болдурувгъа тергев арта­гъанны исбатлай. Енгил кредитлер, гьукуматны субсидиялары, грантлар бары да сабанчыланы юрт хозяйство булан машгъул болма амракъ эте. Бу йылгъа юрт хозяйствону оьсювюне 1,9 миллиард манат гёрсетилген эди буса, гелеген йылгъа шо санав 2,9 миллиард манатгъа етишежек. Шо харжланы кёп янын тувулунгъан масъалаланы чечме харжлама гереги англашына.
Сан янлы чачыв урлукълар ва техниканы янгыртыв масъалалар аслу деп гьисаплама ярай. Урлукълар яхшы болгъан сайын, тюшюмлер де яхшы болагъаны белгили зат. Техниканы айтса, хозяйстволаны тракторлар булангъы таъмин этив – 47 процент, топуракъны ишлетегенлери – 30, топуракъны азыкъландырыв юрютеген машинлер буса 3 процент бола. Минерал кюйлевючлер къоллав да осаллашгъан.

Юрт хозяйствону агьамияты

Жыйында Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министри Мухтарбий Ажеков гьисап берген кюйде, бу йыл гюзлюк ва язлыкъ чачывланы майданы 169,7 минг гектаргъа етишген. Шолардан 92,2 минги –гюз­люклер. Хасавюрт районда –17 минг, Къарабудагъгент районда – 10,9 минг, Ногъай районда – 9 минг ва Къызлар районда буса 8,5 минг гектардан тюшюм алынгъан.

Бу йыл гюзлюклени тюшюмю 228,3 минг тонгъа етишип, алдындагъы йылдан эсе 16 мингге артыкъ болгъан. Оьрде эсгерилген масъалалар чечилсе, чачыв майданланы авлакъларын кёпге артдырма имканлыкъ бар.

«Акъ алтын» арта, бахчалар тёбен тарта

Маълумат гьисапда айтсакъ, «акъ алтын» деп ат тагъылгъан чалтикни инг де яхшы тюшюмю Дагъыстанда 1987-нчи йылда алынгъан деп гьисаплана: 26 минг гектардан 89 минг тон чалтик чалынгъан. 1990-2007-нчи йылларда чалтик болдурув осаллашып ва 6600 гектаргъа ерли тюшген.
Артдагъы йылларда чалтик болдурувгъа тергев гючленди. Сув юрюйген татавуллар тазаланды, кёп йыллар бою ташланып къалгъан чеклер ярашдырылды, сан янлы урлукълар алынды.
Министр чалтик болдурувну гьакъында да айта туруп, бу йыл чалтик алдагъы йылдан эсе 5 минг гектаргъа артыкъ чачылгъанны ва 32,2 минг гектаргъа етишгенни эсгерди.

Бугюнлерде 20 мингден де артыкъ ерде чалтик къайтарылгъан ва 100 минг тонгъа ювукъ тюшюм алынгъан. Гьар гектардан орта гьисапда 44 центнер алына. Техниканы азлыгъы бир-бир четимликлени болдура, тек бар 124 комбайн тетиксиз ишлей.

Чалтикни болдурмакъ – бир, ону сатар даражагъа чыгъарып тазалама ва сакълама ерлер ёгъу яман. Шону учун алдагъы йылларда чалтикни Краснодар крайгъа учузуна сатып йиберме тюше эди. Гьали Къызлар районда бир сменде 200 тон чалтикни ишлетеген 4 завод ишге салынгъан. Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, бу районда республиканы 54 процент чалтиги болдурула.

Къызлар районда 17 минг гектар ерде чалтик авлакълар бар, Тарумов район да артдагъы 7 йылны ичинде чачыв авлакъларын 7 керенге артдырып, 5 минг гектаргъа етишдирген.

Министерликни жаваплы къуллукъчулары айтагъан кюйде, Дагъыс­танда чалтик чачывну майданларын 57 минг гектаргъа етишдирме имканлыкъ бар. Артда арагъа чыгъып турагъан хозяйстволаны айтсакъ, «Нива», «Кизлярагрокомплекс», «Сириус» деген хозяйстволар яхшы гелимлер ала ва малын Дагъыс­тандан тышда сатма башлагъан.

Яшылчаланы болдурув да йылдан-йылгъа арта. Бахча оьсюмлюклени болдурагъанланы гёнгю бу йыл хошлу тюгюл: 231,8 минг тон тюшюм алынгъан. Тюшюм яхшы буса да, багьасы тёбен тюшюп, кёбюсю салгъан акъчасын къайтарып да болмагъанлар.

Дагъыстанны мамугъу къайда?

Артдагъы жыйында Дагъыстанны Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов билдирген кюйде, бизин республикада мамукъ болдурулма башлажакъбыз.

Биринчи тиретде 500 гектаргъа чачып къарама, артындагъы йылларда минг ва артыкъ гектарларда оьсдюрме сюе. А. Абдулмуслимов айтагъан кюйде, мамукъ къумач этивден къайры да, шо тюбек от этивде де къоллана.

Давлар болгъанча, бавлар болсун

Артдагъы йылларда бавлар салывгъа да бек тергев бериле. Мени хоншум да 1 гектар баъли, 2-шер гектар къара кокан ва алма салгъан. Бу йыл олар янгылыкъгъа емиш де берди. Ол да айтгъанлай, давлар болгъанча, бавлар болсун.
Дагъыстанда тюрлю-тюрлю есликдеги 28800 гектар ерде емиш бавлар бар. Шолардан 22 минги – емиш берегенлери. Стальск, Магьарамгент, Къарабудагъгент, Шамил ва Дербент районларда бавлар кёп авлакъланы бийлей.

Гьали янгы къайдада, сугъарывну тамычы булан болдурагъан кюйлер арагъа чыгъып тура. Шолай бавлар бизин республикада 4000 гектар бар, дёрт пайлап, бир пайы емиш берме де башлагъан. Янгыз бу йыл язда 860 гектаргъа бавлар салынгъан. Гележек 2 йылны ичинде олар толу кюйде емиш бережек ва йылда 220 минг тон емиш алма бажарылажакъ.

Емишни болдурмакъ – бир, малны сакъламакъ ва ишлетмек учун гьамарлар ва заводлар да къурулма герек. Дагъы ёгъесе, сабанчы болдургъан малын кепеклеге бере, сонг оьзю башгъа ерлерде ишлетилип болгъан малны он керенлер артыкъ багьагъа ала. Шону учун да артдагъы эки йылны ичинде республикада 26 минг тон яшылча яда емиш сакълав ерлер къурулгъан.

Табасаран районну «Занак» деген хозяйствосунда 2-3 минг тон сакълама болагъан ерлер этме башлагъан. Аз мал сыягъан къурулушлар буса оьз есликдеги ва аз ерлерден гелим алагъанлар учун бек онгайлы.

Жамын чыгъара туруп…

Жыйынны гьасиллерин чы­гъара туруп, Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министрине А.Абдулмуслимов тапшурувлар да берди. Юрт хозяйстводагъы гьал яман гёрюнмей. Гьар тармакъда да оьсюв эс этиле, шону булан бирге арагъа башгъа масъалалар да чыгъа. Мисал учун, сабанчылар тер тёгюп болдурулгъан гелим бек учуз гете. Олардан малын алып сатагъанлар да шончакъы къазана. Багьалар артагъаны да шондан башлана. Шону заралы янгыз сабанчыгъа тюгюл, адамлагъа да тие. Шо арачыланы тайдырып, сабанчылар болдургъан малны къабул этеген ерлер ачылса яда ону малы тувра ишлетеген ерлеге барса, къайсы малны да учуз этме бажарылар эди.

Малны багьа болуву кёп затдан гьасил бола. Шолардан бириси –ягъарлыкъ. Сабанчы тюшюм къайтарагъан вакътиде шону багьалары гётериле. Демек, алмай къайда баражакъ эди дегенлей бола. Бу йыл шону багьалары айтардай гётерилмеди, тек кёп-кёп гезиклерде гьакимият къурумлар шолагъа гёзюн юмуп къоягъаны тамаша эте.
Гьали сабанчылар топуракъны ишлетип къазанагъаны пачалыкъны янындан этилеген кёмеклер булан да байлавлу деп эсиме геле. Халкъны сурсат булан таъмин этеген сабанчылар чы, шоланы ишин якъласа, адамлар башгъа пачалыкъны тюгюл, оьзюбюз этген малны ашажакъ. Пачалыкъны янындан якълав болагъанны гёрсе, адамлар да ташлап къойгъан топуракъларын ишлетме башлажакъ. Топуракълар буса бизин уьлкеде нечакъы да бар.