Яшавну унутулмас мюгьлетлери

Людмила Зыкина

гьайран этди

 

1964-нчю йылны январ айыны 31-и. Мен Къырымда Къара денгизни оьр бетинде ерлешген «Южнобережный» деген санаторийде ял алагъан вакътим. Бираз заман гетип, санаторийни чебер иш гёреген коллективине къошулдум. Онда бек пагьмулу уланлар ва къызлар ортакъчылыкъ эте эди. Бара-бара оьзюбюз программа да тизип, Гурзуфда, Алуштада, Алупнада яшайгъанлагъа концертлер де гёрсетдик. Сонг апрель айны башында бизге Май байрамгъа «Остров Крым» деген йырны уьйренмекни тапшурду. Биз де гьар гюн 1,5 – 2 сагьатны узагъында шо йырны  уьйренебиз. Шо йырны бир куплети гьали де эсимде.

Байрам гюн етишди. Башлап бизин хор чыкъды, концертни юрютеген тиштайпа: «Остров Крым» деген йырны Къырымны санаторийлерини хору йырлай, башын СССР-ни халкъ артисткасы Людмила Зыкина айта», – деп билдиргенде, шондагъы адамланы бетлерине къарагъан адам, билмеймен, не эсине гележек эди. Кёплери адап, бирев-биревге сёйлеп болмай бир хыйлы заман турду. Ахырда шо 1 минг 255 адамгъа Людмила Зыкинаны тавушу эс гелтирди. Сонг биз эсибизни де жыйып, йырны ахырына ерли йырладыкъ. Шонда жыйылгъанлар узакъ заман харс уруп бизин ёлгъа салды. Тек шонда урулгъан харсны аслам яны СССР-ни халкъ артисткасы Людмила Зыкинагъа эди деп эсиме геле.

Юртгъа къайтгъан сонг, телевизордан Людмила Зыкинаны гёрген сайын, шо ёлу­гъув эсиме геле эди. Гьали Людмила Георгиевна (жаны женнетде болсун ону) дюньяда ёкъ буса да, шо ёлугъув эсиме гелген сайын, юрегимден шат ва пашман гьислер бир де таймай.

 

Василий Бабочкин – «Чапаев»

 

Бизин санаторийни баш врачы ва онда ишлейген врачлар, медсестралар оьзлер багъагъанланы къаркъарасыны савлугъундан къайры, оланы ругь тарбиясына да бек агьамият бере эдилер. Онда тюрлю-тюрлю белгили адамлар булан ёлугъувлар кёп болду. Бир керен бизге «Чапаев» деген кинода Чапаевни ролюн ойнагъан Василий Бабочкин гелди. «Чапаев» деген кино къачан экрангъа чыкъгъаны эсимде ёкъ, тек ол 1964-нчю йылда да шо кинодагъы Чапаевни йимик эди (демек, ону къаркъарасында къартлыкъны бир тюрлю аламаты да ёкъ эди). Оьзюн тутагъан, сёйлейген кююне къарап: «Шу чу, гертиден де, Чапаев», – деп эсинге геле эди.

Бизин булангъы 2 сагьатлыкъ ёлугъувундан сонг Бабочкин, оьзюню «Москвич» машинине де минип, бизге къол силлеген кюйде гетди.

Муслим Магомаевни Ялтагъа геливю

Мени булан «Южнобережный» санаторийде Грозный шагьардан гелген Иван Звягинцев ва ону агьлюсю Людмила да бар эди. Олар экевю де бек пагьмулу кюйде терс къомуз согъа эдилер. Бир-бирде санаторийдегилер ахшамлар бир ерге жыйылса, Иван къатынына: «Люда, принеси-ка аккордеон», – деп, гезик булан бири-биринден алып, тюрлю-тюрлю кюйлени согъуп, олтургъанланы гёнгюн ала эдилер. Сонг биз ювукълар да болуп къалдыкъ.

Бир керен тюшашгъа барагъанда Иван магъа:

– Билемисен, мен эртен Ялтагъа баргъан эдим, шонда денгиз ягъада хапарсыздан магъа Муслим Магомаев ёлугъуп къалды.

– Сен не сёйлейсен, ол чу Италияда стажировкада, – дедим.

– Мен герти айтаман, ол ондан къайтгъаны бираз бола, гьали Ялтагъа концерт алып гелген. Ол магъа оьзюнгню ёлдашларынг бар буса, оьзюнг булан алып гел деп тилеген эди. Гелемисен? – деп сорады.

– О не хабар, озокъда гелемен, къачан барабыз? – дедим.

Ахшам концерт башланагъан вакътиге мен, Иван, Люда Ялтагъа гетдик. Ялтаны филармониясы денгизни ягъасында ерлешген. Биз филармониягъа етишгенде, бизин уьстюбюзге багъып бийик, арыкъсув бир яш улан юрюп йиберди. Шону гёргендокъ мен Ивангъа:

– Шу сама тюгюлмю Муслим, – дедим. Ол да: «Дюр, шо оьзю Муслим», – деди. Сонг Муслим уьстюбюзге гелип, башлап Иванны ва Люданы атларын айтып, къысып къучакълады, сонг мени булан таныш этип, мени де къолумну алып: «Мен гьали Мычыгъышда, Дагъыстанда болгъанда йимик болдум», – деди. Сонг биз денгиз ягъадагъы орам булан лакъыр эте туруп, хыйлы заман гезедик.

«Билемисен, Бадурдин, мен концерт алып къайда барсам да, бир де алданокъ концерт болагъан ерге бармайман. Шонда къаравчуланы алдына чыкъма магъа 5 минут таманлыкъ эте. Шо саялы гьали де бираз лакъыр этме заманыбыз бар яда менден ялкъдыгъызмы», – деп масхара да этди. Гертиден де, шо оьзю айтагъан заман гелгенде, биз филармониягъа гирдик, алдагъы сыдырада бизин де олтуртуп, оьзю сагьнагъа гетди.

Концерт башланды. Шонда 23 йыллыкъ Муслимни тавушу чалынгъандокъ, яйлыкъ филармониядагъы адамланы тавушу бюс-бютюнлей лам болуп къалды. «Бухенвальд­ский набат» деген йырны йырлайгъанда, залда олтургъанланы (айрокъда тиштайпаланы) гёзлеринде гёзьяшлар барын гьис эте эдинг.

Муслим йырлап битгенде, шонда жы­йылгъанлар бары да эретуруп, бир хыйлы заман гючлю харс уруп турдулар. Гьатта «Хотят ли русские войны» деген йырны билдиргенде де, бир адам сама да йырны ахыры битмей туруп олтурмадылар. Филармонияны ичиндегилер бирин-бири къучакълап, бирлери сагьнагъа минип, Муслимни къучакълап, узакъ заман турдулар.

Гече сагьат 10-лар битип концерт битди. Биз Муслимни янына бардыкъ. О да уьстюн алышдырып, гьазир болуп да битген болгъан. Сонг биз орамгъа чыкъдыкъ. Муслим оьзю Иван булан нечик къурдаш болгъанын, экевю де Грозныйда бир чебер коллективде ортакъчылыкъ этеген вакътилерин эсге алдылар.

Сонг Муслим оьзю 1957-нчи йылда Москвада оьтгерилген жагьиллени фестивалында «Бухенвальдский набат» деген йырны йырлагъанын ва шонда биринчи ерни алгъанын да эсгерди. Муслимни ва СССР-ден дагъы да уьч яшны Италиягъа пагьмусун камиллешдирме деп 4 йылгъа йиберген. Шону учун болма ярай, Муслим тап-таза итальян тилде сёйлеп де бола эди.

 

А. П. Чехов булан «ёлугъув»

 

Школада охуйгъан вакътиде, орус адабиятны гечегенде, Чеховну яратывчулугъу булан теренден таныш боласан. А. П. Чехов биринчилей Ялтагъа гелгенде, о шагьарны оьр бетинде шагьарны башчысындан тилеп бош ер ала. Къысгъача айтгъанда, кёп йылланы узагъында улав къалып тургъан ер болгъан. Чехов шо ерни алып, ишлеп башлай. Огъар кёмекге адамлар да геле. Шонда язывчу бир гектаргъа ювукъ ерни гьазир эте. Чеховну гьаракатыны ахыры адам инанмасдай этген къуллугъуну натижасы болуп токътагъан.

Демек, Ялтагъа етишгенде, ёрав булан шо ерге ювукъ баргъанда, адамлагъа сорай туруп музейни тапдым. Бавну ичинде музейни къуллукъчусу булан оьзюнг сюйгенче гезеген сонг, ону уьюне гиресен. Онда бир къалкъыны тюбюнде 4 уьй бар. Ондагъы къатын магъа мен къайдан гелгенни сорады. Мен огъар Дагъыстандан гелгенни айтгъанда, о бир тамаша илиякълы кюйде иржайып: «О уьйге юрю, мен сагъа бир тамаша зат гёрсетейим», – деди. Мен де ону арты булан уьйге гирдим. Онда алдына шиша тутулгъан шкафланы ичинде Чеховну асарлары бар эди. Сонг мени гёзюм эшикден гирген ерде онг къолдагъы шкафгъа тийди. О заман  тиштайпа: «Шу да мен сагъа гёрсетме сюеген тамашам», – деп, дагъы да шо алда йимик иржайды. Шу шкафны ичинде бир зат чы бар деп, шогъар багъып гёзюм бакъды. Бирденден «Каштанка» деген язывлары булангъы бир юкъкъа китап гёзюме тийди. Къолума алып ачып къарайман, авар тилде язылгъан. Шолай китаплар дагъы да бар эди. Бирерлетип къолума алып ачып къарайман, къарасам: авар, къумукъ, дарги, лезги, лак ва башгъа дагъыстан тиллеге гёчюрюлген китаплар болгъан. Оьзлер де барыбыз да яшда оху­гъан «Каштанка» эди. Сонг мен шо тиштайпа барны да унутуп, «Каштанканы» къумукъча язылгъан хабарын охудум. Тек бугюнге ерли шо «Каштанка» хабарны дагъыстан тиллеге кимлер гёчюргенни язып алмагъаныма гьали де гьёкюнчлюмен.

 

Ёлугъувлар… Ёлугъувлар…

 

Мен бизин Дагъыстанны язывчулары ва шаирлери булан кёп ёлукъгъанман. Бары да эсимде къалгъан. Гьали мен шо ёлугъувланы арасындан Абдул Ражабов булангъы ёлу­гъувларыбызны гьакъында айтма сюемен.

Мени Абдул Ражабов булан башлапгъы ёлугъувум Хасавюрт педучилищеде охуйгъанда болду. Бизин муаллимибиз Расул Къойтемиров бизге педучилищеге Аткъай Гьажаматов гележекни айтды. Сонг биз де ол гелегенге «Къумукъ тюз» деген китабына гёре конференция гьазирледик ва «Долларбекге ёллар бек» деген гиччирек пьесасын да гьазир этдик. (Аткъай агъав булан бирче Анвар Гьажиев де гелмеге герек эди). Тек Анвар башгъа себеп болуп гелип болмай, ону орнуна Абдул Ражабов гелди.

Аткъай агъавну пьесасында мени булан бирче байрамавуллу Нюрмагьаммат Нюрмагьамматов да ортакъчылыкъ этди. Ёлугъув битгенде Абдул Ражабов муаллимге багъып: «Сиз мунда муаллимлерден къайры, артистлер де гьазир этегенге ошайсыз», – деди. Шулай биринчи ёлугъувубуз битди.

Арадан 2 йыл гетип, 1963-нчю йылда мен, сувукъ тийип, Магьачкъалагъа больницагъа тюшдюм. Онда турагъаным бираз заман гетип бара. Бир гюн тюш болуп турагъан вакъти, къарайман, канзилерден сабур кюйде оьрленип Абдул Ражабов геле. Бу геливю булан, баягъы, масхарасын этип: «Мен сизин янгы врачыгъызман, главрачны кабинетин гёрсетигиз», – деп токътады. Сонг мен кюлкюмню токътатып: «Абдул агъав, языв ишни къойгъанмысыз, нечик врач болуп къалдыгъыз», – дедим. Ол магъа бурулуп: «Мени къайдан таныйсан», – деди. Мен ону эсине баягъы ёлугъувну салдым. «Бугюнден сонг мен сагъа Батырбек деп айтажакъман, разимисен?» – деди. Шондан сонг экибиз де бир палатада ятып хыйлы заман турдукъ. Сонг мен, 63-нчю йылны декабр айыны 27-синде операция этген сонг, путёвка булан Къырымгъа гетдим. Мен гетегенде Абдул больницада къалды. Шулай бизин экинчи ёлугъувубуз тамамланды.

Уьчюнчю керен ону булан Къырымда ёлугъарман деп эсиме де гелмей эди. Тек…

Май айны 20-лары буса ярай, тюшашгъа гетип бараман, бирден къулагъыма «Батырбек» деген бир таныш тавуш чалынды. Ари-бери къарайман, бирев де гёрюнмей, сонг туя терекни салкъынындан таба Абдул  агъав чыгъып гелмейми десенг. Огь, шо ерде экибизде къучакълашдыкъ, тарлыкъдыкъ (дагъы болмаймы, шонча заман къумукъ тилде сёйлемеген эдим).

Абдул Ражабов гелгенде биз турагъан корпусну чу нечик де, къалгъан эки корпусну адамларыны яшаву да башгъачалай болду. Онда ял алагъанлар дагъыстанлылар бир уллу абреклер, эркеклери белине хынжал тагъып болмаса юрюмей деген ва башгъа хабарланы гьар гюн йимик эшите эдим. Бир гюн денгизге барагъанда мен Абдулгъа шо гьакъда тындырыкълы кюйде лакъыр этдим. Мен айтып битгенде, Абдул магъа: «Батырбек, бир жумадан шо адамланы ойлары бюс-бютюнлей алышынып гёрерсен, мен сагъа сёз беремен», – деди.

Бу нечик, не этме тура экен деп, оьз-оьзюме ойлашдым. Экинчи гюн мени де алып баш врачны уьстюне бардыкъ. Таныш болуп битген сонг, Абдул врачгъа Дагъыс­танны гьакъында лекциялар охума, шунда ял алагъанланы Дагъыстанны халкъларыны тарихи булан таныш этме сюегенин англатды. Абдул олай дегенде, врач сююнгенлигинден олтургъан еринден туруп гетди. «Мен оьзюм де Дагъыстанны гьакъында эшитсем тюгюл, ону гьакъында аз билемен, сиз шолай этсегиз, мен де гележекмен», – деди. Гелме де гелди.

Абдул охугъанчакъы лекцияланы атлары эсимде бары да къалмаса да, «Дагъыстанда Александр Дюманы болуву», «Дагъыстан ва СССР аралыкълары», «Дагъыстан халкъланы милли гийимлери, адатлары» ва олагъа ошагъан кёп темалагъа жыйылгъанланы алдында сёйледи. Абдул оьзю де айтгъанлай, арадан бираз гетип, санаторийде турагъанлар бизин экибизге де башгъа гёзден къарайгъан болду.

Абдул масхараны, ихтилатны кёп сюеген адам эди. Бир гезик тюшашдан къайтып гелебиз, Абдул бирден: «Батырбек, гел чи, Аткъайгъа, Анваргъа, Шарипге – барына да бирче бир кагъыз язайыкъ», – деп тиледи. Рази болдум, бу магъа оьзю къумукъча айтажагъын, мен буса ону кагъызгъа язажа­гъымны айтды.

– Яхшы, гел, язайыкъ, – деп, ол магъа 4 сатырны охуду:

Юрекге яра салдым

Хынжалны учу булан.

Больницада сав болдум

Сестраны гючю булан.

 

Муну гьали Анваргъа, Шарипге язайыкъ.

Анвар да, Шарип де

Масаланы чечелер.

Абдулну Къырымгъа йиберип,

Оьзлер гьаракъы ичелер.

Шолай дагъы да къужурлу куплетлер булан кагъызны эки де бетин толтуруп уьстюне: «Дагъыстан. Союз писателей Дагестана. Аткаю, Анвару, Шарипу», – деп де язып, почгъа салып йибердик. Арадан 15 гюн гетген буса ярай, бир гюн Абдул Дагъыстандан кагъыз алды. Кагъызны уьстюнде бизин санаторийни ва Абдулну аты язылгъан, тюпде адрес язагъан ерине: «Тувра къолуна беригиз», – деп къумукъча язылгъан. Абдул къолуна алгъандокъ: «Батырбек, кагъызгъа жавап гелди, тек, Аллагьым, ичине не язылгъан экен», – деп конвертни ачды. Конвертде бюкленген ка­гъыз бар, ачып къарайбыз:

«Шо Къырымда узакъ тур, савлугъунгну гьайын эт», – деп язылгъан, биревю бет де гьариси Абдулгъа язгъан ёравлар булан бите эди.

 

 

 

Бадюр ГЬАЖИМУРАТОВ,

загьматны ветераны.

Хамаматюрт.

Суратда: Чеховну Ялтадагъы уью.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля