Янгылыкъ яратывну ёлунда

Бизин яшавгъа янгылыкълар гелтирмек учун къасткъылып, ёлугъагъан четимликлеге чул бермей чалышагъан гьар кимни де жанлы гьаракаты янгыз оьзлеге тюгюл, айланасында яшайгъан бизге де пайда-хайыр гелтирмей къоймай. Тек бу бизин яшав бек тамаша къурулгъан. Халкъ арада, эл арада гьаракатгъа–берекет деп айтылса да, кёбюсю гезиклерде янгылыкъ яратып гелегенлер мекенли иш гёрюп, пайдалы имканлыкъларын яшавгъа гийирмеге болмай къалалар. Неге тюгюл, гьакимлик ва оьзге къурумланы янындан олагъа оьтме къыйын тогъаслар салына.

               ____________________________________




Бизин яшавгъа янгылыкълар гелтирмек учун къасткъылып, ёлугъагъан четимликлеге чул бермей чалышагъан гьар кимни де жанлы гьаракаты янгыз оьзлеге тюгюл, айланасында яшайгъан бизге де пайда-хайыр гелтирмей къоймай. Тек бу бизин яшав бек тамаша къурулгъан. Халкъ арада, эл арада гьаракатгъа–берекет деп айтылса да, кёбюсю гезиклерде янгылыкъ яратып гелегенлер мекенли иш гёрюп, пайдалы имканлыкъларын яшавгъа гийирмеге болмай къалалар. Неге тюгюл, гьакимлик ва оьзге къурумланы янындан олагъа оьтме къыйын тогъаслар салына.


Пикрумну аянлашдырып айтсам, оьрдеги гьакимлени бирлери бугюнлерде де оьзлеге берилеген таклифлени ахтигине тюшюнмейли, къуллукъ борчларына алдын йимик буйрукъ этив меселде янаша. Шолайлыкъда, олар, билип де, билмей де, янгы сиптелени арагъа чыгъарывну туварып къоягъан гезиклер аз болмай.


Шогъар да къарамайлы, оьз къыйыны булан яшав табып, оьзгелеге де уьлгю гёрсетип ал сыдыраларда юрюйген гележекге умутлары уллулар, кантны къоюп, къаны-жаны булан борчларына дазусуз кюйде берилип, савлай оьмюрюн оьзлер кёп сююп танглагъан касбу не де юреги авагъан бир тюрлю иш булан машгъул болуп геле. Мен оьзюню чалышыву гьакъында бу макъалада айтмагъа сюеген тёбен къазанышлы Наби Абдулов да шолай гьаракат гёрюп гелегенлени бириси гьисаплана. Ол – бай иш сынаву булангъы касбучу. Оьзюню оьмюрюню эсли чагъын къурулуш, юрт хозяйство тармакълагъа багъышлагъан. Ачыкълашдырып айтгъанда, буссагьатгъы вакътиде къыйынлыкълагъа да къайпанмайлы, ол «Наби» деген хозяйствону къуруп иш гёре.


– Бизин уьлкеде алдынгъы тизим тозулмагъа башлагъан йылларда болгъан алмашынывланы таъсири, барыбыз да билеген кюйде юрт хозяйство тармакъгъа да тиймей къалмады. Шоллукъда, техника гюч, харж етишмейгенге гёре, мен кёп йылланы узагъында агьлюм булан яшайгъан Ленингентдеги ерли хозяйство да тозулду, яйылды. Уллу оьлчевдеги чачыв майданлар, сабанлыкълар улав къалды. Мен буса шо топуракъланы кюрчюсюнде сабанчы-фермер хозяйствону, сонггъа таба СПК-ны ишге салдым. Эки де уланым Жамалны ва Муратны яннавурума алып, топуракъгъа къуллукъ этип, яшавлукъгъа мая чыгъарып турдум, – дей ол шо гьакъда айта туруп. – Топуракъдан сыйлы не бар?!. О – оьзюне этилген къуллукъгъа гёре къайтарышын береген берекетли хазна. Нечик алай да, ишсиз турма ярамай… Мен гьар йыл 30-50 гектар ерде будай, гьабижай оьсдюрюп тураман. Бичен де болдураман.


Загьматгъа шолай белсенип, къол иш саният булан доланып, адам абур къазанмагъа болагъанына буса ол атасы Магьамматаминни ва анасы Патиматны алдында алгъан тарбиясыны яхшылыгъындан тюшюнген.


– Ата юртум Тёбен Къазанышда авлакъчылыкъ бригадагъа ёлбашчылыкъ этип тургъан мени атам яшдан берли оьз оьмюрюн иш булан байлап, загьматда чыныкъгъан ва шону булан абургъа-сыйгъа лайыкълы болгъан. Уьй къуллукълагъа белсенип тургъан анабыз булан бирче ­оьзюню беш де уланын ва эки де къызын шо ругьда тарбиялагъан. Оьзюмню гьа­къымда айтсам, мен 1948-нчи йылда тувгъанман, – деп узата ол лакъырны, мени соравларыма жавап бере туруп,– Бир башлап юрт мактапны 8 класын битдирип чыкъдым. Асгер къуллугъумну кютюп къайтгъан сонг, тарихге халкъ къурулушу гьисапда гирген Черкей ГЭС-ни къурувчуларыны сыдырасына къошулдум. Оьзю пайдаланывгъа берилгенден берли, исив, ярыкъ берегенден къайры, уллу сув гьавуз айланасын ичеген ва сугъара­гъан берекетли сув булан таъмин этеген шо электростанцияны къурулушунда гюндюзлер бульдозерде, кранда ишлеп, гечелер Дубкидеги мактапгъа юрюп орта билим алмагъа, сонггъа таба Дагъыстан пачалыкъ политехника институтну къурулуш факультетин 1977-нчи йылда тамамлап чыкъмагъа да болдум. Шондан сонг мени Ленингентдеги совхозгъа прорабны къуллугъуна бакъдырдылар, – деп, Н. Абдулов оьзюню яшав ёлун аян эте.


– Яшав оьсген сайын, айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, гьар-бир къуллукъланы, онгайлыкъланы болдурмагъа тюшегени англашыла. Ер юзюндеги адамланы санаву артгъан сайын, адам гьар гюнлюк яшавунда къоллайгъан ярыкъ ва исив береген гючлер баргъан чакъы кёп къолланагъаны белгили, – дей туруп, ол оьзю кёпден берли машгъул болагъан табиатны къоруп сакълав булан бирге электрик ярыкъны болдурувда асувлу ёлланы танглавну масъаласына гёче. Ол елни гючю булан ишлейген электростанция ойлашып яратгъан. Ону сёзлерине гёре, шо электростанция ишге салынып, пайдаланывгъа берилсе, миллионлар булан адамланы электрик ярыкъ булан таъмин этмеге бажарыла. Наби Абдуловгъа тийишли къурумлар шо янгылыкъны яратывну гертилейген шагьатнаманы тапшургъан буса да, бизин уьлкеде гьар къайсы даражадагъы гьакимлик къурумланы вакиллери шо сиптени яшавгъа гийиривге немкъорай янаша.


Тек тыш пачалыкълардан шо янгылыкъны сатып алмагъа иштагьланагъаны гьакъда билдирегенлер бар. Шо янгылыкъны огъар Япониягъа, Германиягъа, Китайгъа сатып бермеге де таклиф этгенлер болса да, Наби Абдулов оьзю яратгъан къураллар пайданы халкъгъа оьз ватанында гелтиргенин сюе.

– Мен гьисап этеген кюйде, оьзюм ойлашып яратгъан елни гючю булан ишлейген электростанция энергетика тармакъдагъы гьалны яхшы якъгъа багъып бюс-бютюнлей алышдырмагъа бола. Бир де къопдурувсуз айтгъанда, савлай дюньяны оьлчевюн алгъанда да, бугюнлеге ерли оьзге шолай ясандырывну гьеч ким ойлашып арагъа чыгъармагъан. Шону булан бирге, елни гючю булан айланагъан чанчелекни айландырагъан гючге ясандырывланы бегитмеге де тюшмей. Шо электростанцияны елсиз чакъда да асувлу кюйде ишлетмеге бажарыла. Демек, чанчелеклер айланагъанда, елни гючю булан водород ягъарлыкъ чыгъарыла, шо да электрик гючге айлана. Шону булан бирге айлана якъны къоруп сакълавну масъаласы инг агьамиятлы масъала гьисапда къалып турагъан бу бизин заманда шо янгылыкъны пайдаландырыв пайдалы болуп чыгъагъаны оьзлюгюнден англашылып къала. – деп, Н. Абдулов оьзю ойлашып яратгъан электростанцияны ишлейген ёругъун англата.


Н. Абдуловну бирдагъы бир янгылыгъы – сувну уьстюнде ишлейген электростанция. Шо янгылыкъ денгиз бойда ерлешген уьлкелер учун пайдалы болуп чыгъажакъ. Ачыкълашдырып айтгъанда, гьаракат гючню электрик ярыкъгъа айландырывда денгиз толкъунлар пайдаландырыла. Сонг да, эсгерилген янгылыкъда дюньяда биринчилерден болуп елни электрик ярыкъгъа айландырагъан майданларын аз, не де кёп этив къайдасы къоллана.


– Мен оьзюм ойлашып яратгъан электростанциялагъа да лап да учуз къураллар ясандырыла. Шоланы къурашдырывда къолланагъан хаммалны да бизин республикада рагьат тапмагъа бола. Ерли предприятиелерде шолагъа тарыкълы болагъан ясандырывланы чыгъармагъа бажарыла. Мисал учун айтгъанда, Буйнакск районда иш гёреген темир быргъылар чыгъарагъан заводда. Каспийскидеги Дагдизель завод да гьаракат гючню электрик ярыкъгъа айландырагъан ясандырывлар чыгъара. Шолай, бизин республикадагъы оьзге предприятиелени имканлыкъларын да къолламагъа яражакъ эди. Тек гьалиге сынав юрютмек учун электростанция къурмагъа Да­гъыстанны Башчысыны грантына сама ес болмагъа бажарылмады.


Бугюнлеге ерли, Дагъыстанда тюгюл, Россияны оьлчевюнде де, башгъа тыш пачалыкъларда йимик янгылыкъланы къоллап электрик ярыкъны чыгъарывгъа байлавлу гьеч бир закон къабул этилмеген. Шолай закон къабул этилсе, янгыз бизин республиканы тюгюл, савлай уьлкени экономикасын оьсдюрювге шайлы къошум этмеге болажакъ эди. Сонг да, далапчылар шолай ясандырывланы къурмагъа башласа, айлана якъгъа зарал болмайгъан кюйде электрик ярыкъны чыгъармагъа шартлар яратылажакъ. Шолай электростанциялар ишлетилмеге башланып, арадан 2-3 йыл оьтюп, хайыр гелтирмеге башлагъанда, далапчылар тёлейген налоглар республиканы бюджетине де мекенли кюйде къошум этмеге болажакъ эди. «Стартап-тур» деген Краснодар шагьарда оьтгерилеген илму форумну барышында ортакъчылыгъын болдургъан алимлени ва касбучуланы, олай да мени булан бирге чалышагъан Дагъыстан пачалыкъ халкъ хозяйство университетни алимлери этген гьисаплар да шону гертилей. Савлай дюньягъа аты айтылгъан алим, техника илмуланы доктору Шамил Алиев де мен яратгъан янгылыкълар булан иштагьланагъаны оланы асувлугъун исбатлайдыр деп эсиме геле.


Гертилей де, бизин якълы янгылыкъ яратывчу Наби Абдуловну гьаракаты булан илмуда герти абур-сыйгъа лайыкълы болгъан алимлер де иштагьлана. Ол 2014-нчю йылда промышленностну тармагъында етишген уьстюнлюклер учун берилеген «Глобальная идустрия» деген савгъатгъа да лайыкълы болгъан Оьзю къуллукъ этеген топуракъда болдурагъан оьсюмлюклени сув чыгъармакъ учун ол ойлашып яратгъан биринчи янгылыгъындан сонг шоланы санаву йыл сайын артып тура. Бугюнлеге ерли ол яратгъан янгылыкъланы санаву 15-ге етише. Тийишли даражада санлары тербенмей параж аврув булан инжинегенлени юрюшюн енгиллешдиреген къурал шоланы арасында мекенли ер тутагъанын да айрыча айтмагъа тюше.


Оьзю ойлашып яратгъан янгылыкълар бугюнлеге ерли яшавгъа гирмесе де, ол бир де ругьдан тюшмей. Шоланы камиллешдирмекни, мекенлешдирмекни ёлларын ахтара. Далапчыланы ихтиярларын якълавгъа къарайгъан жамият къурум да, олай да бизин республиканы сабанчы-фермерлерини бирлешивюнде чалышмагъа да заман таба. Озокъда, янгылыкъ яратывда алынгъан мекенли абатлар ону алимлени ал сыдырасына чыгъармагъа болажакъ эди. Ол буса, бир де къопдурувсуз айтгъанда, адамланы яшавун яхшылашдырмакъ учун саламат кюйде чалышып тура. Шо да, мен англайгъан кюйде, ону гьаракатчылыгъыны, яшдан берли яшавун загьмат булан байлагъаныны натижасы. Мен де гележекде эли ва халкъы учун яратгъан янгылыкълары яшавгъа гийирилип ол гёрежекге умут этип къалмагъа сюемен. Гьакимлик къурумланы янындан болмаса да, мадарлы далапчыланы янындан шолар якълав табар гюн тувсун.




Насрулла БАЙБОЛАТОВ.


Суратларда: Н. АБДУЛОВ;


ол яратгъан янгылыкъланы макети.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля