Олай болгъан сонг, неге дагъы Дагъыстан адамны аман турушуна, табиатгъа артыкъ зарал гелтиреген регион  деп санала?! Оьзлердеги экология гьаллагъа гёре тизилген бютюнроссия сиягьында бизин республика «сыйлы» 72-нчи ерде къонушгъан. Азиз маканыбызда айлана якъны аманлыгъына инг де къоркъунчлукъ гелтире деп Туралидеги нас сувланы тазалайгъан имаратлар ва бары да шагьарланы ва юртланы къамавгъа алгъан чёплюк тёбелер гьисаплана.

Турали имаратлар Магьачкъаланы канализация быргъыларындан гелеген чирик сувну яртысын да тазаламай, тувра денгизге бакъдыра. Айланабыздагъы гюн сайын оьсеген чёплюклер буса, гележек наслулагъа яшав-турушубузну натижасындан къалгъан лап уллу «эсделик» болмакъ бар. Гьар гюн тахшагьарыбызны орамларындан ва абзарларындан, тюкенлеринден ва базарларындан, азарханаларындан ва ашханаларындан КАМАЗ машинлер булан 500 тон къалды-къулду, чёп-чёпюре жыйыла. Шону да Кюкюртбаш-тавну этегинде ерлешген, къышы-язы булан сёнмейген отлары агъулу тютюнню дёрт де якъгъа яягъан чёплюкге ташлайлар. Шо тонналаны йылда бар гюнлени барысына да артдырып къарасакъ, санавлар къоркъунчлукъну тувдура.

Белгили кюйде, бизде къалды-къулду бир-биринден айырмайлы, пластмас, сыныкъ, темир, картон, башгъа тюгюл, оьзге чёп-чёпюре булан къошулуп ташлана. Шо къатыш пышгъырып яллама башлагъанда, гьавада адамны савлугъу учун бек зараллы агъулу тютюн яйыла. Тютюнню ичиндеги  агъуланы лап яманлары–фосген ва диоксин. Шоланы, гертиден де, заралыны таъсирин англамакъ учун, илму китаплагъа чомулмайлы, тарихден бир мисал гелтирсе де таманлыкъ эте. Биринчи дюнья давда къыр майданларда къаршы тургъан асгерлер бир-бирин газ булан дагъытмакъ учун аслу гьалда фосгенни ва диоксинни къоллай болгъан.

 

Тергевчюлер бар –

тергев ёкъ

 

Кюкюртбаш-тавдагъы уллу чёплюк пысгъып турагъанлы нече-нече йыл бола. Роспот­ребнадзорну Дагъыстандагъы бёлюгюню къуллукъчулары, гьали не буса да эс табып, суддан таба къарар чыгъарып, Магьачкъала шагьар администрациядан чёплюкню япмакъ деп талап этген. Шунча заман авзуна сув алгъандай пысып тургъан тергевчюлени эс тапгъаны да, олар бирден уялып, илыгъып тюгюл, ватандашланы арты-алды  ёкъ арзаларына сесленме борчлу болгъан. Сёз ёругъуна айтгъанда, Дагъыстанда 78 гьар тюрлю тергейген пачалыкъ ва муниципал къурум бар. Тергевчюлер чи бар, гьатдан да озуп – тергев ёкъ.

Судну къарары шагьар гьакимлени  терен ойгъа батдырды. Япма къыйын тюгюл, амма къалды-къулдуну къайда элтип ташларсан? Шагьарны, кёп айтгъанда, бир жума сама тазаламай къойса, о чу «къалкъыларына» ерли насгъа-чирикге дёнер эди. Тек чёп чыкъгъан чёпюре ашар дегенлей, йыллар булан къаралмагъан масъала энниден сонг чечилмесе ярамай деп мангалайына тирелген тапанчадай гелип токътагъанда, гьеч бир тюрлю чаралар гёрмесе бажарылмайгъаны англашыла эди.

Эки йыл алъякъда Магьачкъалада дюньяны акъчасын да харжлап къурулгъан чёп-чёпюрени ишлетеген заводгъа умут ёкъ. Къурулушну янгы башлагъанда, «тюе» чакъы болажакъ деген завод, ахырда «тюйме» чакъы болуп чыкъды. Проектге гёре гюнде 600 тоннаны ишлетегенни орнуна, 25 тон къалды-къулдуну ишлете, эки-уьч башчысы да алышынып тура.

Суд тёре гесген сонг, узакъ да къалмайлы, шагьарны башчысыны орунбасары Камил Изиев маълумат къураллардан таба шагьар чёп­люкге янгы онгайлы ер тапгъанбыз, арада агъы­лагъан сувлар да, булакълар да ёкъ, табиатгъа да, адамгъа да зарал болмажакъ деп билдирди. Шону булан жамият да парахат болду, газетлер де дагъы бу масъалагъа къайта турмады.

Тек, тюзюн айтгъанда, бир-бир соравлагъа бугюнге ерли жаваплар берилмеген.  Биз анг­лагъангъа гёре, янгы чёплюкню ерлешдиребиз деген ерлени есиси – Буйнакск район. Олар оьз­леге тахшагьарлылар шолай «савгъат» этгенни сюеми экен? Яда Магьачкъаланы администрациясы шо бойланы ижарагъа алып, хоншуларына тийишли гьагъын тёлеме хыял этеми?

Ондан къайры да, хас касбучуланы чакъы­рып, тийишли ахтарывланы оьтгермейли, сувлар-булакълар акъмай, ювукъ арада адамлар да турмай деген булан  инанагъанлар болурму? Чёплюк, дёрт де яны ябылып, уьстюне къалкъы тутулгъан имарат тюгюл чю. Янгурлар явгъанда нас сувлары къайда агъажакъ, агъулу тютюнюн ел не якъгъа багъып къувалажакъ? Бу бойларда Чергес оьзенден къайры, бютюн Россиягъа белгили «Талги» санаторий ерлешген. Ону Европаны бир еринде де ёлукъмайгъан балгьам сувларына, эмли балчыкъларына зарал болмажакъ деп ташдырып айтарлар бармы? Эгер де шагьар гьакимият чёплюк тёбени  тав тыгъырыкъланы ичине яшырып къутулма къарамайлы, масъаланы гертиден де чечме сюе буса, дагъысын айтмагъанда, янгыз эсгерилген соравлагъа мекенли жавап бермей туруп, янгы чёп тёгюлеген ерни ача турабыз деген хабарларын токътатма тарыкъ.

Мени гьисабымда, инг башлап тарыкъ чакъы акъчаны да чыгъарып, гьар харжлана­гъан манатын да къатты кюйде тергевге алып, чёп-чёпюрени ишлетеген заводну амалгъа гелтирме тюше. Завод толу гючю булан ишлеме башласа, чёплюкню масъаласы да рагьат чечилежек, ону айлана якъгъа гелтиреген заралы  да бара-бара  таяр эди.

 

Ав басгъан

уьйге ошай

 

Чёплюк тёбелер янгыз Магьачкъала шагьарны баш авруву тюгюл. Дагъыстанны табиат ва экология министрини орунбасары Марина Алиханова гелтиреген санавлагъа гёре,  респуб­ликада 437 шагьар ва юрт чёплюк гьисапгъа алынгъан. Шоланы арасында увакъ-тюек затларына илинмегенде, санитар талаплагъа жавап береген биргине-бир юрт полукъ бар. Шо  да Гуниб районну Согъратл юртунда ерлешген.

Согъратл юртлулар Европада йимик, чёп-чёпюрени бир-биринден айырып ташлайлар. Юртну къырыйында пластмас ва сыныкъ шишалагъа, темирге, картонгъа ва оьзге къалды-къулдугъа айрыча этилген тёбелер бар. Юртлулар къайда не затны ташлама тюшеген низамны къатты кюйде юрютелер. Район, юрт администрациялар, ерли мадарлы адамлар къуршалып, Согъратл юртунда пластмасны уватагъан цехни ачгъанлар. Йылны ахырында жыйылгъан чакъы затны Магьачкъалагъа машинлер булан алып барып, ондагъы далапчылагъа сатып берелер.

Белгили кюйде, уватылгъан пластмасдан билеген адамлар гьали генг кюйде къоллана­гъан пластмас быргъыланы эте. Ондан къайры да, шону эркин кюйде бетонгъа да къошалар. Жыйыл­гъан темир де Магьачкъалагъа гете. Картонну Моздокгъа бакъдыралар. Увалгъан сыныкъны Краснодаргъа йиберелер. Гьарисинден гелген акъчаны юртну тарыкъ-герегине къоллайлар. Гертиден де, уьлгю алардай мисал. Шо тарыкъ тюгюл ташланагъан гьапур-чупурну къабул этеген ерлер Моздокда яда Краснодарда тюгюл, Дагъыстанда ачылгъан болгъан буса, дагъы да яхшы эди.

Биз къайсыбыз да ожакъларыбыз гиши гелгенде къызармасдай тазалыкъда болгъанны сюебиз. Не башгъадыр, тувгъан, оьсген шагьарларыбыз да, юртларыбыз да – бизин макан ожакъларыбыз. Неге биз палхус къатынны уьюнде йимик, мююшлерин ав басгъан, насгъа-чирикге дёнген макан ожагъыбызгъа шонча да  писсиревсюз янашабыз?

 

 

 

Алав АЛИЕВ.

Суратда: пысгъыйгъан полукъ тёбе.