– Камил Магьамматсалигьович, биринчилей, сизин оьр даражасы булангъы савгъатгъа ес болгъанлыгъыгъыз булан къутламагъа сюемен. Булай сапарлар адамны яшавунда даимге эсинде къалар йимик оьте. Шону гьакъында айтгъанда, ТЮРКСОЙ къурум савлай тюрк дюньясын бирлешдиреген, бир тамурлу миллетлени арасындагъы байлавлукъланы сыкълашдырагъан дюнья оьлчевюндеги къурум гьисаплана. Шолай къурум гьар йыл савгъатланы не мурат булан тапшура?
– Кёп савболугъуз. Бу – ортакъ тюрк маданиятын савлай дюньягъа малим этивде иш гёреген халкъара ТЮРКСОЙ къурум печатны тармагъында гьаракат этип иш гёрсетгенлеге, айрокъда тюрк варислигин дюньягъа таныш этивде къаст гёрсетгенлеге, сонг да тюрк дюньясыны ичинде тюрлю-тюрлю миллетлени бири-бири булан таныш этивге къошум этген журналистлеге гьар йыл берилеген савгъат. Бу гезик шо савгъатгъа 23 журналист ес болду. Тюрк дюньясында берилеген савгъат буса да, тюрк миллетни вакили болмакъ парз тюгюл. Олай демек, тюрк маданиятны малим этеген адамны миллетине къарамайлы берилеген савгъат. Шо савгъат бу йыл алтынчы керен берилди. Россиядан савгъатны алгъанлар Татарстандан, Башкъыртстандан, Хакасиядан бар эди. Темиркъазыкъ Кавказдагъы республикаланы арасында янгыз Дагъыстандан баргъан магъа тапшурулду. Хоншу Азербайжандан 4 вакил бар эди. Огъар байлавлу оьтгерилеген жыйын гьар йыл Анкарада опера театрында юрюле. Неге тюгюл ТЮРКСОЙ-ну баш офиси де Анкара шагьарда ерлешген.
– ТЮРКСОЙ къурум дюнья оьлчевде иш гёреген ЮНЕСКО-ну даражасындагъы къурум гьисаплана. Шонда бары да тюрк миллетлер къуршалгъанмы?
– ТЮРКСОЙ иш гёрегенли, 22 йыл битген. Шо къурум тюрк пачалыкъларындагъы маданият министерликлени къуршай ва баш офисинде бары да пачалыкъланы вакиллери де бар. Ондан къайры да, гьали де огъар гирмеген ортакъчылар да бар. Мисал учун, бу къурумда Татарстандан, Башкъыртстандан. Темиркъазыкъ Кавказ республикаларындан гьалиге бир сама да вакил ёкъ. Гьали энни шону ишине къуршалажакъбыз деген умутларыбыз да артды. Неге тюгюл, гетген йылны ахырында бу къурумну баш секретары Дюсен Касеинов Россия Федерацияны Федерал Жыйыныны Федерация Советини ёлбашчысы Валентина Матвиенко булан ёлугъуп, шолай бирче чалышажакъгъа, иш гёрежекге байлавлу меморандумгъа къол салгъанлар. Гележек заманда Темиркъазыкъ Кавказ республикалар да шо къурумну ишине къуршалажакъ. Булай демек, озокъда, мундагъы тюрк халкълар ТЮРКСОЙ къурумну тышында къалгъан демек болмай. Булар да оланы тергевюн тартагъаныны ачыкъ мисалы, балики де, муна мен, къумукъ газетни вакили, ону савгъаты булан сыйлангъанымдыр.
– Сонг да, бу агьвалат янгыз савгъат тапшурув булан тамамланып къалмагъан. Тюрк маданиятында аслам къошум этгенлени йылы да белгилене. Шо гьакъда не айтмагъа боласыз?
– Бу гезик юрюлген программаны оьзтёречелигин де эсгермей болмайман. Гьар йыл шо савгъатны тапшурагъандан къайры да, оьзлени рузнамасына гёре, маданиятны къайсы буса да бир белгили чалышывчусуна сав йылны багъышламакъны гёз алгъа туталар. Бу йыл белгили драматург Халдун Танерни 100 йыллыгъына багъышлангъан йылны ачылыву да болду. Ол аслу гьалда Тюркияда гьалиги заманны инг айтылгъан драматургу гьисаплана. Оьзге республикарда да, пачалыкъларда да ону пьесаларына гёре спектакллер салына. Башлап Опера театрыны сагьнасында ону спектакллери гёрсетилди.
– Савгъат не учун бериле?
– Бу савгъатгъа ес болмакъ учун, мен оьрде айтып гетген муратлагъа къыйышывлу болуп иш гёрмеге герексен. Сонг да, ТЮРКСОЙ-да сен этген ишлеге багьа береген даимги комиссия ишлей. Муна гетген йылны декабр айында шо комиссияны членлери савгъатлар тапшурулагъанлагъа байлавлу къарар да къабул этди. Шоланы арасына тюрк дюньясыны варислигин яйывдагъы, тюрк дюньясы булан аралыкъланы беклешдиривдеги оьз къошумумну гьисапгъа алып, мени де савгъатлажакъгъа къарар чыгъаргъанлар. Бу агьвалатда янгыз ТЮРКСОЙ къурумну вакиллери ортакъчылыкъ этип къоймай. Онда зал толгъан халкъ, министрлер ортакъчылыкъ эте. Тюркияны маданиятыны ва туризмни министри Омер Челикни къолундан савгъат алмакъ мени учун бир уллу сый деп ойлашаман.
– Сапарыгъызны барышында белгили адамлар булан да таныш болмагъа имканлыкъ болгъандыр? Аралыкълар дагъы да сыкълашгъангъа шеклик этмеймен. Программасы булан охувчуланы да таныш этсегиз арив болар эди…
– Савгъатгъа ес болгъан лауреатлар учун генг программа гьазирленген эди. Лап да мени тамашагъа къалдыргъан шагьары – туристлер учун лап да таъсир этеген Каппадокия вилаяты. Савгъатлар алгъан сонг, артындагъы гюн шонда гетдик. Невшегьир, Анкара шагьарларында лауреатлар барып гёрмеген бир маданият ожакъ да, бир идара да къалмады. Тюрк халкълар булан байлавлукълар юрютеген идараларда, телевидение компанияларда, шоланы арасында «Тюрк аваз» деген пачалыкъ телерадиокомпанияда ва оьзге маданият ожакъларда болдукъ ва пайдалы, къужурлу маълуматлар булан таныш этдилер.
«Тюрк аваз» деген пачалыкъ телерадиокомпанияны ёлбашчылары булан ёлукъгъанда, биринчи берген соравум шу эди: «Бизин Темиркъазыкъ Кавказдагъы тюрк халкълар учун маданият берилишлеригиз бармы?» Ёкъ. Тек бир айлардан къумукълагъа ва ногъайлагъа байлавлу берилишлер этмеге бу телерадиокомпанияны къуллукъчулары Дагъыстангъа гелмеге герек. Гележекде шо берилишлени ара бёлмей юрютмеге умуту барны да англатдылар.
Каппадокия вилаяты – тавлар кёп ер. Онда баргъанда тамаша этдирген агьвалат болду. Невшехирде тюрк императорлагъа багъышлангъан уллу мемориал бар. Шонда императорланы бюстлери салынгъан. Оланы арасында Хазар каганны бюстю де бар. Бек сююндюм ва къувандым. О вилаятны губернатору булангъы ёлугъувда: «Хазарланы варислери гьисап этилеген къумукъ халкъны вакили Хазар каганны эсделигин сакълагъансыз», – деп де разилигимни билдирдим.
Сонг да, Истанбулда Османлыланы архивинде болдукъ. Шонда тамашагъа къалдыргъан зат – архивде 90 миллион документ бар. Шолар гьалиги 50 пачалыкъны тарихи булан байлавлу. Эгер де тарихни герти кююнде язмагъа сюеген алим, шо архив булан таныш болмайлы язса, шо тюз болар деп эсиме гелмей. Мисал учун, къумукъланы ва гьалиги Россияны ичинде яшайгъан тюрклени тарихи янгыз орус архивлеге таянып язылгъан ва языла. Бизге Османлыланы архивин уьйренмегиз деп айтагъан адам ёкъ. Алда шолай имканлыкъ ёкъ эди, гьали бар чы, ёллар да ачыкъ.
Къайда болсакъ да, бизге китап савгъатлар да бериле эди. Мен де Къырым ханлыгъына байлавлу талмутланы – багьасы ёкъ китапланы ватаныма алып гелдим. Сонг да, шо архивде къумукъ шавхалланы османлы солтанлары булангъы аралыкъларын суратлайгъан
30-гъа ювукъ къумукъ ва османлы кагъызлар сакълангъан. Тек алимлерибизни къолу олагъа етишмей.
– Ёлугъувларда аслу гьалда не темалар арагъа чыгъа эди?
– Тюрк пачалыкъланы ва бирлешивлени ишин юрютеген ва олар булан байлавлукъ юрютеген агентлигинде (ТИКА) ортакъ тюрк телевидениесин къурувгъа байлавлу сёз болду. Бютюн дюньягъа тюрк дюньясыны масъалаларын англатмакъ деген масъала тюз салынгъан деп ойлашаман. Неге тюгюл, сен оьзюнг оьзюнгню англатмай бусанг, оьзгелер сени оьзлеге онгайлы кюйде англатажакъ. Гьар халкъ оьзюн-оьзю танытмагъа герек дюньяда. Озокъда, тийишли маясы да болмагъа герек. Тюркия артдагъы он йылны ичинде янгы башчысы Режеп Эрдоганны девюрюнде дюньяда инг де бек оьсеген ва алгъа гетген 15 пачалыкъны арасына гирген. Тюркия – тюрк дюньясында, бусурманлыкъны дюньясында алда барагъан пачалыкъ.
Сонг да, ортакъ тюрк тарих китабын гьазир этгенбиз деген маълумат да болду. Озокъда, мен сорадым: «Бизин къумукъланы тарихин ким язгъан шо китапда?» Тувра жавап берилмеди, ортакъ тарихибиз деди. Шонда да татарланы, къумукъланы, къарачайланы тарихи бармы, язгъанлар бармы? Шонда олар, тюрклер оьзлер билеген кюйде язгъан.
Къайсы идарада, къурумда болсакъ да, аслу гьалда олар оьзлени ишине байлавлу маълумат бере эди. Сонг лауреатланы соравлары арагъа салынып ойлашыла эди. Ортакъчылыкъ этип болабызмы деген соравубузгъа олар, не таклифни кагъызгъа язып онгарсагъыз, шогъар къаралажагъын, оьзлени проектлерине къошмагъа гьазирлигин айтды.
– Охувчулагъа, артда да не ёравларыгъыз бар?
– Биринчилей, сёзню аз этип, ишлемеге герек. Шолай бирлешип тер тёкмеге герек деп эсиме геле. Бары да этмесе болмайгъан проектлени ортагъа салып ойлашып, гьисаплашып ишлейген группа болма герек. Гележекде гёз алгъа тутулгъан планлар бар.
ТЮРКСОЙ къурум булан шулай байлавлукъ барлыгъы тюрк дюньясына салынгъан мекенли кёпюр деп гьисап этемен. Биз гиччи миллет тюгюлбюз. Аз халкъбыз деген сай сёзлерден арчылмай туруп, бизин гьаракатыбыз артмажакъ. Биз бир уллу миллетни авлетибиз, шону англап, гьаракатыбызны артдырмагъа герекбиз. Тюрк дюньясыны толмагъан ери къумукълардыр. Шо ерни толтурма, тюрк дюньясында оьз ерибизни оьзюбюз белгилеме гьаракат этме борчлубуз.
Лакъырлашыв этген
Барият ОЬЛМЕСОВА.
СУРАТДА: Омер Челик ТЮРКСОЙ савгъатын
К. Алиевге тапшура.
