Тюрк дюньясындан тюрлю хабарлар

Форумну гьакъында

 

Дёртюнчюлей оьтгерилеген бу форумну гетген йыл Бишкекде болгъаныны гьакъында да биз язгъан эдик («Кумыкский мир», 14 ноябр, «Ёлдаш», 15 ноябр). Бир-эки сёз булан айтгъанда, ону оьтгеривню аслу мурады – дюньядагъы тюрк пачалыкъланы ва халкъланы къатнашывун гючлендирмек, бирлигине болушлукъ этмек… Шо ягъындан гёрмекли ишлер де этилген, этилме гёз алгъа тутулгъан муратлар дагъы да кёп. Булай чараланы оьтгеривню, ондагъы жыйынланы, дек­ларацияланы маънасы артыкъ буса да, тюрлю-тюрлю тюрк кюрчюлю халкъланы бир-бири булангъы жыйынлардан сонггъу къатнашывуну да таъсири гючлю. Шолай биз ёлукъгъан-гьаллашгъан тюрлю тюрк вакиллени яшавундан бир нече маълуматлар берсек, охувчулар рази къалар деп умут эте къалабыз.

 

Кипрны гьакъында

 

Кёплеге белгили кюйде, Кипр атавда эки пачалыкъ ерлешген: греклени Кипр пачалыгъы ва Темиркъазыкъ Кипр Тюрк республикасы (Турецкая Республика Северного Кипра). Янгы тюрк пачалыгъы Кипр атавну топурагъыны 38 процентинде ерлешген, 60 проценти – грекленики, 2 процентинде Великобританияны асгер гючлерини бёлюгю ерлешген. 1960-нчы йыл болгъанча бу атав Англияны колониясы болгъан. Шо йыл эркинлик берилгенде, атавда яшайгъан греклени ва тюрклени арасында башлангъан савутлу тюртюшювлер 1974-нчю йылда Тюркияны кёмеги булан янгы тюрк пачалыгъын къурув булан тамамлана. 295 минг халкъ яшайгъан (авадан пайы тюрклер) бу пачалыкъны топурагъы аз экенге, оланы гьукуматы ватандашларына агьлюде экиден артыкъ яш болмакъны таклиф этмей. Тав ва тюз ерлердеги Темиркъазыкъ Кипрны  тарихи бай, табиаты гёзел. Айтылгъан Акъ денгизге (Средиземное море) ял алма гелеген туристлер кёп. Пачалыкъны бюджети де аслу гьалда Тюркияны кёмеги булан топлана. Экономикасында къурулуш, билим берив, туризм бизнес кёп ерни тута. Мунда  айры есликдеги 6 халкъара университет ва кёп коллежлер бар.

15-нчи ноябр – янгы республиканы тувулунувун белгилейген милли байрам гюню. Бизин форум шо байрамгъа раслашды.

 

Ёлланы солу булан

 

Хасавюртдан поезд булан Минводгъа гелип, къалгъан ягъына уьч самолётну алышдырып (Минводы – Москва, Москва – Стамбул, Стамбул – Эржан), ноябрни 16-сында Кипрны топурагъына аякъ басдым. Мунда бойнуна мени атым-фамилиям илинген языв булан  къаршылайгъан таксист бар эди. Чакъ исси буса да, изгъар бары билине. Адамлар къысгъа енгли гёлек­лер булан.

Таксист Долгъанны «Мерседесинде» ерлешип, ёлда тюрк-къумукъ-орус-ингилис сёзлени къоллай туруп, бир гьалларда лакъыр этдик.

Темиркъазыкъ Кипр Тюркияны таъсири булан оьсе буса да, оланы арасында бир-бир башгъалыкълар да бар. Масала, савлай атавда ва Грецияда йимик, машинлер ёлну солу булан гьайдайлар.

«Акапулька,

ай-я-я-яй!..»

 

Аэропорт ерлешген Эржандан Гирне шагьаргъа ерли ярым сагьатлыкъ ёл бар. Гирнеде Акъ денгизни ягъасында ерлешген «Акапулька» деген къонакъюйге етишдик. Къонакъюй деген булан да «Акапулька» бир гиччирек юрт йимик ер. Мунда савлай дюньядан гелген къонакълар ял алалар. Лайма Вайкуле йырлайгъан «Акапулька» деген йыр шу ерни таъсиринден язылгъанмы яда шогъар Мексикадагъы Акапулька деген юрт-курорт себеплими – токъташдырма кюй болмады.

Тергевню тартагъан аламатлар – исбайы пальма тереклер, айлана янны, денгиз ягъаны да къошуп, тазалыгъы. Ял алагъанлар кёп буса да, эсиргенлер ёкъ. Ишлейгенлер бек илиякълы, «Жанынг не сюе?» – деп туралар. Тюрк пачалыкълардан гелгенлер кёп буса да, араплар, ингилислер ва оьзге европа халкъланы вакиллери де аз тюгюл.

 

Оланы бийивлери, йырлары ва ашлары

 

Гюнлюк жыйынлардан сонг, ахшам бизин Гирне шагьарны бир ресторанына чакъырды. Мунда ерли халкъны фольклоруну, ашларыны, адатларыны оьзтёрече презентациясы болду. Ички ёгъу бир-биревлени (айрокъда Россиядан гелгенлени) кепине гелмеди. Кипрли тюрклени кёп санавдагъы ашларын да ашай туруп, маданиятыны усталарыны пагьмусуна къарайбыз, тынглайбыз. Тилден де, динден де къайры, дагъы ортакъ аламатлар ёгъу ойлашдыра.

Оланы бийивлери киноларда гёрсетилеген арап бийивлеге ошай. Бизин кавказ къурч бийивлерден сонг, булай бийивлер, мени гёзюм булан къарагъанда, англама къыйын тие. Кипрде охуйгъан таржумачыбыз къазах Рустам англатгъан кюйде, олай бийивлер, адатлар гьали къолланмай. Тойлары да – европа къайдада. Глобализация, ер болгъур!

 

Къарагёзлю Режеп

 

Савлай дюньядан шончакъы халкъны жыйып, оланы ерлешдирип, гьайын этеген бир жаваплы адам болмаса, бажарылмайгъаны ачыкъ зат. Шолай адам эди Тюркияны печат ишлеге къарайгъан департаментини къуллукъчусу Режеп Къарагёзлю. Адам шолай гелишли ва ачыкъ болуп тувмаса хайыр ёкъдур. Гьаман иржайып, тарыкъ ерде табылып, гьар къонакъны атын эсинде сакълап, ону тергевю болдурулмагъан бир иш де, бир къонакъ да ёкъ эди. Дагъысын айтмагъанда, 150-ден де кёп чакъырылгъан адамны гьарисине самолётлагъа  билетлер алып, оланы къаршылап, сонг узатмакъ да тынч иш тюгюл. Шо намусланы ол ойнамагъа йимик кюте эди.

Режеп тюрк тиллерден къайры орус тилни де биле ва гьар тюрк халкъны къайда ва не шартларда яшайгъаныны гьакъында айтып бере.

 

Якъут Иван

 

Тамаша болмагъыз, совет девюрде якъутланы атлары ва фамилиялары орусчагъа гёчюрюлген. Форумну ортакъчысы Иван таза орусча сёйлей буса да, оьзтёрече акценти бар. Тек бу халкъ миллетин, тилин гётермек учун бек чалыша. Адатларын янгырта, ана тилинде газет-журналлар, китаплар чыгъара. Янгыз 2013-нчю йылда Якъутиядагъы харлысыз издательствода ерли халкъны ана тилинде 434 китап (умуми тиражы 800 минг) чыкъгъан. Иван ювугъум айтагъан кюйде, Якъутияны топурагъында дёрт Тюркияны ерлешдирип бола.

Шонча уллу топуракъда ерлешген 500 минг якъутну арасында китап-газет яймакъ тынч ишми?! Демек, халкъына шо тарыкъ экенге къыйынлыкълар гёзге гёрюнмей. Иван оьзю якъут тилде чыгъагъан  харлысыз газетни баш редактору. Бек жагь адам. Гьар къонакъ булан таныш бола, суратлар чыгъарып, баянлыкъ ала.

 

Кемип барагъан хакасланы вакили Оля

 

Темиркъазыкъдан гелген бирдагъы бир тюрк хакас халкъны вакили Ольга Жернакова оьзю шо миллетден тюгюлюн яшырмай. Хакасияда яшайгъан ерли халкъны арасында ана тилин, милли оьзтёречелигин  унутгъанлар кёп. Пачалыкъны янындан милли маданиятны гётермек учун имканлыкълар болдурула буса да, о халкъ якъутлагъа ошамай, миллетин янгыртма къастлы тюгюлге ошай. Дагъы ёгъесе, хакасланы атындан орус  вакил гелмес эди.

Оьзю Оля пагьмулу журналист, Абаканда чыгъагъан «Шанс» деген оппозициялы газетни журналисти. Ол, кюйге къарагъанда, ерли хакас халкъны ихтиярларын якълап кёп яза. Гьукумат ерли халкъланы сакълавда дагъы да артыкъ гьай этме герек деп гьисаплай Оля. 

 

Тувалы «мычыгъыш» Алтын Альберт

 

Бирдагъы бир темиркъазыкъдан гелген тюрк халкъны вакили тувалы Альберт Алтыноол. Тувалагъа о якъдагъылар «темиркъазыкълы мычыгъышлар» дей. Шо гьакъда магъа Альберт тюгюл, гетген йыл якъутлардан гелген бирдагъы бир пассионарий Валерий Луковцев (оьрде эсгерилген якъутланы харлысыз издательствосуну баш редактору)  айтгъан эди. 90-нчы йылларда Туваны халкъыны кёп яны оруслар болгъан. Ерли халкъ гётерилип, орусланы таъсирине къаршы туруп, олар да гете туруп, гьали тувалыланы санаву республикада 70 процентден кёп. Россияны оборона министри Сергей Шойгу – Тува республиканы милли игити. Чингисханны биринчи асгербашчысы тывалы Субедейден сонг, Шойгу экинчи ерде. Туваланы монголлар булан къатнаву гючлю буса да, олар Россия булан бирликни яны. Къоямы Шойгу?!

 

Къазах Алтынбек

 

Алдынгъы СССР-ни гесеги болгъан къазахлар да – бу дёртюнчюлей оьтгерилеген форумну актив ортакъчылары. Гелеген йыл форум Астанада оьтгерилежеги де шогъар шагьат.

35 йыллыкъ Алтынбекни жагь айланышы мени тергевюмню гетген йыл Бишкекде де тартгъан эди. Ол биринчилей Къазахстанны Генеральный прокуратурасыны аппаратыны ёлбашчысыны заместители болуп ишлейген тёбенкъазанышлы Магьаммат Акаев (Интернетде белгили блоггер) атын гьюрмет булан эсгерип, онда да къумукъланы атын оьр этегенлер барына сююндюрдю. Алтынбек – къазах тилде чыгъагъан харлысыз журналны еси. Къазахстан айры пачалыкъ буса да, онда да орусгъа дёнгенлер кёп. Тек оланы гележеги бар: янгы наслу миллетни оьсдюрювню, пачалыгъын гючлендиривню гьайында. 23 йыл алда тюшген эркинлигин дагъы тас этме хыялы ёкъ.

 

Башгъа тюрклер

 

Айры пачалыкълары болмаса да, миналы топуракъларында яшайгъан тюрк халкълар Европада ва Азияда аз тюгюл. Мисал учун, Болгарияда, Германияда, Молдовада, Иракъда, Югославия бузулгъанда къурулгъан янгы пачалыкъларда ва оьзге уьлкелерде яшап турагъан тюрклер кёп.

Форумну ишинде  арап къайдада гийинген, Иракъдан гелген тюрклени эки вакили де ортакъчылыкъ этди. Оланы бирисини сёйлевю Иракъдагъы гьалланы ва шоланы арасында тюрклени ери гьакъда эди. Не къыйынлар болса да, миллетини ихтиярлары ва менлиги учун жанын да аямай чалышажакъ адамлар бары бизин бек ругьландыра. Иракъ тюрклерден къайры милли мердешли гийимин гийгенлер дагъы ёгъу да кёп затны англата.

 

Акъ денгизге

чомула туруп

 

Уьчюнчю гюн Акъ денгизни ягъасында янтайып ял алма да имканлыкъ болду. Бу денгизни суву сюп-сюзюк. Денгиз жыгъыржакълар (ракушкалар) ёкъ, къайыры да Каспий денгизникинден увакъ, хумну йимик. Толкъунлары да Каспийники йимик уллу ва къавгъалы тюгюл. Ягъасы сай, суву салкъын. Киринме де тюшдю. Акъ денгизге чомула туруп, ойларым ачыкъ болдуму экен деп эсиме гелди.

 

 Нечесе  миллион халкъы булангъы тюрк дюньясын  бирикдиреген бир аслу гюч бар – о да бизин ана тиллерибиз. Биз, къумукълар, тилибизни хадирин билип, сакълап, оьсдюрюп болсакъ, о гележек наслуларыбызны да насипли этежек. Тилибиз – ата-бабаларыбызны  бизге къойгъан сыйлы варислиги. Шо варисликни аяп къолламакъ сыйлы борчларыбызны биридир. Гьар тюрк миллет айрыча ичинден гючлю болгъан сайын, тюрк дюньясы да ва ону дюньягъа таъсири де гючлю болажакъ.

 

 

 

 

Рашит ГЬАРУНОВ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля