1956-нчы йылны октябр айыны орталарына Европаны бир-бир халкъ демократия пачалыкъларында гьакимликге къаршы демонстрациялар оьтгерилген. Шо саялы Варшавада къабул этилинген къараргъа гёре Карпат бойдагъы военный округну асгер бёлюклерин кёмек этмек учун къаршылыкълар болагъан ерлеге бакъдырдылар. Шо бёлюклени биринде мен де бар эдим. О бёлюклер башлап Польшада, Югославияда, Румынияда ерлешген эди. Шо уьлкелердеги хозгъалывланы басылтгъан сонг, Мажарстандагъы башгётерив бирден-бир гючленип башлады. 1956-нчы йылда шо агьвалатлар 200–250 минг адам къуршалгъан демонстрациялардан башланды. Башлап шо демонстрациялар гьукуматгъа къаршы Будапештде, Секешфехервареде, Сольнокда, Дебреценде, Кечкеметде башланды.
Башгётергенлени аслу талабы совет асгерлени чыгъармакъ, яшав сюреген гьакимликни алышдырмакъ эди. Халкъ пачалыкъны байрагъын, гербин яллата, полиция участкалагъа гьужум эте эди, солдатлагъа къаршы оланы савуту булан атыша, партия ва пачалыкъ къурумланы буза, совет воинлеге салынгъан, олай да Ленинге, Сталинге салынгъан памятниклени буза, военный бёлюклеге чапгъын эте эдилер.
Шо себепден Мажарстанны гьакимияты уьлкеде бузулгъан низамны янгыртмакъ учун Совет Союзну гьукуматындан кёмек тилеме борчлу болду. Булай шартларда СССР-ни ва Мажарстанны арасында къурулгъан дыгъаргъа гёре СССР-ни оборона министри Г.К.Жуков 1956-нчы йыл 23-нчю октябрде Европада тувулунгъан военный кризисни алдын алмакъ ва парахатлыкъны сакъламакъ, Мажарстанданы халкъыны арасына питне тюшмесин, уьчюнчю дюнья дав башланмасын учун СССР-ни Мажарстандагъы асгер гючлерин артдырмакъ деп гьукму чыгъарды.
Аслу агьвалатлар пачалыкъны тахшагьары Будапештде ва Секешфехервареде болду. Гьакимиятгъа къаршылыкъ билдиргенлер парламентни, партияны ЦК-сыны биналарын елегенлер, ич асгерлени къолгъа алгъанлар. Низам салмакъ, башгётергенлени янчмакъ учунгъу бары да авурлукъ совет асгерлени бойнуна тюшген.
Мажарстанда болгъан башгётеривлени тозуп, социалист къурум токъташдырылгъан пачалыкъланы СССР якълажакъны бизин пачалыкъ исбат этди. Совет асгерлер шолайлыкъда болма болагъан уьчюнчю дюнья давуну алдын алды ва оьзлени къоччакълыгъы булан Ватан давда совет асгерлеге этилген макътавлукъ негьакъ тюгюл экенин гёрсетди. Сонгунда онда болгъан башгётеривлеге «Мажарстанда болгъан агьвалатлар» деген ат берилди.
Шо агьвалатларда бары да ортакъчылыкъ этгенлени санаву 240 минг адамгъа етише. Дагъыстандан шо агьвалатларда 3,6 минг адам ортакъчылыкъ этген деп айтылды. Ортакъчылыкъ этген совет армияны асгерлеринден 1 минг адам оьлген, Дагъыстандан 60 адам оьлген деп билдирилди. Будапешт шагьарда 38 дагъыстанлы гёмюлген. Дагъыстанлы 105 асгер къуллукъчу яралангъан.
Мажарстандагъы дав агьвалатлар 23-нчю октябрден 19-нчу ноябр болгъунча юрюлген. Шо агьвалатларда ортакъчылыкъ этген дагъыстанлылар Абдуразакъ Исадибиров, Магьаммат Асгьабов, Николай Жуков, Юсуп Майрамов, В.Меликов, Мухтар Магьамматов, Герман Григорьянц, А.Минько, Георгий Наникьянц, Юсуп Биярсланов, Муса Амирбеков, Б.Юсупов, Мегьти Рзаев, Магьаммат Велиев, А.Антрашилов, Магьаммат Къурбанов, Солтан Сулейманов, Абакар Сахавов, Леонид Карамзин, К.Кадачиев, Гьажи Бадрутдинов ва башгъалары белгили.
Мажарстанда болгъан башгётеривлерде оьлгенлени санаву мекенли кюйде токъташдырылмагъан. Бир йылларда Россиядан 15 минг адам оьлген деп айтылып турду. Шоланы арасында 260 дагъыстанлы болгъан деп де айтыла. Гьали башгъа санавлар арагъа чыгъып геле. Тарихчилер шо темагъа агьамият бермей деп эсибизге геле. Юрюлген ерли давланы гьакъында Дагъыстанда бир сама илму конференция оьтгерилмеген. Шо дав агьвалат яхшы кюйде аян этилмеген себепден минглер булангъы солдатлар ва офицерлер савгъатланмай къалдылар.
Мажарстанда болгъан агьвалатланы гьисапгъа алып, закон яратывчу оьр къурумлар гьар ерде болгъан дав агьвалатларда ортакъчылыкъ этгенлени арасындан янгыз бизин Ватан давну ортакъчыларына тенг этип, енгилликлер токъташдыргъан. РФ-ни «Ветеранланы гьакъында» деген законунда ва «Россия Федерацияны пачалыкъ пенсияларыны гьакъында» деген законунда енгилликлер гёрсетиле. 1917-нчи йылдан сонг совет воинлер 37 ерли дав агьвалатларда, 19 уьлкени территориясында ортакъчылыкъ этген. Тек олар бириси де Ватан дав булан тенг этилмеген.
Ватан давну ортакъчыларына ерли бюджетден, 2005-нчи йылдан башлап, бирер минг манат гёрсетилген. Гьали-гьалилер болгъунча Мажарстанда дав агьвалатларда ортакъчылыкъ этгенлеге шо харж булан бирче дагъы да акъча савгъатлар берилип турду. Сонг шо савгъат да берилмейген болуп къалды. Гьали загьматгъа къарайгъан министерлик Дагъыстан дотациялагъа яшайгъан республика, шо савгъатны центрдан изнусуз берип болмай деп токътатды. Дагъыстан Республиканы Гьукуматына яда министерликге шо масъалаланы чечмек учун центргъа тилеме неге ярамай? Россияны бюджети шо саялы ярлы болуп къалажакъ деп къоркъамы экенлер?
РФ-ни башгъа субъектлеринде Мажарстанда болгъан агьвалатланы ортакъчылары Ватан давну ортакъчыларына тенг этилген ва шолагъа йимик енгилликлер токъташдырылгъан. Башгъа регионларда Мажарстанда болгъан агьвалатланы ортакъчыларына этилеген енгилликлени биз ахтарып къарагъанбыз. Мисал учун, 2008-нчи йыл 28-нчи апрелде Къабарты-Балкъар Республикада Ватан давну 42 ортакъчысына ва Мажарстанда болгъан агьвалатланы ортакъчыларына 7-нчи маркалы «Жигули» автомашинлер савгъат этилген. Шолай савгъатлар Ростов, Аштархан, Москва ва башгъа областларда, Темиркъазыкъ Осетияда, Краснодар, Ставропол крайларда да акъча савгъатлар ва автомобиллер берилген. Гьали бизин республиканы ёлбашчылары бизин къутлайгъан кюйню де унутгъанлар.
ДР-ни ёлбашчыларыны Мажарстанда болгъан агьвалатланы ортакъчыларына тергевюн тартма сюемен. Биз оьзюбюзню масъалабыз булан ягъагъа ташланып къалгъанбыз. Мажарстанда болгъан агьвалатланы ортакъчылары бизде гьали де мекенли токъташдырылмагъан. Шо агьвалатларда жанын къурбан этгенлеге бирисине сама эсделик салынмагъан, атлары орамлагъа къоюлмагъан, оланы атлары байрам гюнлерде сама эсгерилмей. Мажарстанда болгъан давну ортакъчыларыны да бирлерине енгилликлер гёрсетилмеген. Олар барысы да квартирлер булан таъмин этилмеген. Республиканы ёлбашчыларына чакъырыв этсек де, бизин масъалаларыбыз еринден тербенмей. Военный комиссариатлар, муниципал къурумлар бизин масъалалагъа тергев бермей.
Мажарстанда болгъан агьвалатланы ортакъчыларыны кёплери шо давда алгъан яралардан сакъат болгъан, бирлери тёшекге тюшген, башгъалары оьлюп гетген. Мажарстанда болгъан агьвалатланы ортакъчыларыны кёплери шо давда къоччакълыкъ гёрсетген. Бизге буса макътавлукъну гюню де гёрсетилмеген. Уьлкени Гьукуматы бизин макътавлукъ гюнюбюзню Ватан давну ортакъчыларыны гюнюне байлавлу этген эди. Амма шо гюнюбюзню де къайтарып алдылар. Мажарстанда болгъан агьвалатны ортакъчылары халкъланы дослугъу артсын учун оьзлер гёрсетген къоччакъ ишлер республиканы Башчысы Рамазан Абдулатиповну ва янгы наслуланы янындан унутулмас деп умут эте.
Магьаммат КЪУРБАНОВ,
1956-нчы йылда Мажарстанда болгъан агьвалатланы республика советини председатели, «Народы Дагестана» деген журналны редактору.
