Атын яшдан берли эшитген Къазма юртда бел булан бир иш де юрютме ярамай деп турадым. Къазма тёле демек бола, деп англата магъа юртлу Ибадулла Гьажиев. Гьалиги Къазма бар ерде уллу къамушлукъ болгъан, шону ичинде бир къачакъ тёле этип яшына. Къачакъны гёрме гелген агъасы шо ерни ушата ва яшама сюе. Гьайванлар сакълап ва чачып иш гёрме сюйгенде, иниси: «Къазма, мунда бир зат да болмай», – деп токътатгъан дей. Шолай бара-бара оьсген ва къурулгъан юртгъа Къазма деп ат тагъылгъан.
КЪАЗМАНЫ ТАРИХИ: ЮРТНУ
КЪУРУЛУВУ
Къазмаавул Хасавюрт шагьардан темиркъазыкъгъа багъып 23 чакъырымдан сонг ерлешген. Шо юртну гьакъындагъы биринчи маълуматлар 1785-нчи йыллагъа геле. Шону сынташлардагъы язывлар да гертилей. Юртну гюнтувуш янындагъы эсги къабурлардагъы бир сында 1812-нчи йылгъы тарх бар. Шо йыллардан къалгъан 25 къургъан (курган) шолай экенге шагьатлыкъ эте болгъан. Гетген юз йылны 60-нчы йылларында шоланы алимлер тергегенлер.
Юртда яшайгъанланы гьакъында буса XIX юз йылны орталарында алынгъан маълуматлар архивлерде сакълангъан. Шонда язылгъан кюйде, Къазмада 61 абзар бар ва 312 адам яшай, шолардан да 169-ву – эргиши ва 143-вю буса тиштайпа болгъан. Аслу гьалда юртда къумукълар яшагъан, шолай да 2 мычыгъышлы ва 6 тавлу болгъан. Юртгъа аслу гьалда кёстеклилер ва эндирейлилер гёчген. Шолай да, Оьр Къазанышдан ва Къакъашурадан гелгенлер де болгъан. Бугюнлерде де юртда Эндирейден гелген Давутовланы, Кёстекден гелген Къонакъбиевлени, Къакъашурадан гелген Муртазалиевлени, Оьр Къазанышдан гелген Сотавовланы наслулары яшап туралар.
1865-нчи йыллардагъы маълуматлагъа гёре, Къазма Хасавюрт округну Эндирей участкасына гирген 17 юртну бириси деп гьисаплана.
1861-нчи йылдагъы алмашынывланы натижасында юртланы айланасындагъы отлавланы жамиятгъа къойма гёз алгъа тутула. Тек Терский областны Межевой бёлюгюню управляющийини докладына гёре (21 июль 1877-нчи йыл) Къазмаавул, Гьажимажагьатюрт, Ботаюрт, Къазакъмурзаюрт, Къамболатюрт, Къандавуравул, Къарланюрт, Магьаммат-кёпюр, Нуракъайюрт, Хамавюрт юртланы топуракълары оьз есликге бериле ва янгыдан пайлана. Хасавюрт округну Къазмаавул, Албёрюавул, Андузлу, Гурлевюк (Умашавул), Къалмыкъ-оьтген, Кёкрек, Къуру, Муцалавул, Османюрт юртлар ва къотанлар Магьаммат, Хамамат ва Чопан Муртазали-Гьажиев бийлени еслигине тюше. «Къазмаавул» бёлюгюнде оланы ишлетеген 1370 десетин 110 сажын ва ишлетме болмайгъан 11 десетин и 495 сажын ери болгъан.
Къазма: базар аралыкълар
Архивлерде язылгъан кюйде, Къазманы социал-экономика якъдан оьсювюню натижасында базар аралыкълары беклеше. XIX юз йылны ахырында, XX юз йылны башында Гаврил деген орус адам юртгъа 40 минг меринос жынслы мал гелтире ва шоланы сакълай. Шолагъа къарамакъ учун юртдан 40 къойчу ала. Шо адамны хозяйствосунда дагъы да 12 яшёрюм ишлей болгъан. Шо йылларда Къазманы Кёстек булангъы аралыкълары тыгъыс бола. Оланы бир-бирине элтеген «эсги ва янгы ёллары» уллуланы гьали де эсинде.
КЪАЗМА: ХХ ЮЗ ЙЫЛ
Инкъылапны йылларында Къазманы халкъы эки бёлюне. Шо вакътиде артында белги къоюп гетген ва халкъ арада аты айтылгъан къазмалы улан Баймурза Абакаровну бугюнлерде де унутмагъан. Ол къызыл партизанланы сыдыраларында деникинчилеге къаршылыкъ этген. Белгили инкъылапчы Зайналабит Батырмурзаев гюллеленгенден сонг, деникинчилер 19-йыллыкъ Баймурзаны да есир этип алалар. 1919-нчу йылда ону дагъы да 4 партизан булан Кёстекде асып оьлтюрген. Шо дёртевню бириси де белгили этнограф Девлет-Мурза Шихалиевни уланыны уланы Жамболат-Гьажи болгъан дейгенлер де бар.
1928-нчи йылда Къазмада артел, дёрт йылдан буса колхоз къурула. 1935-1936-нчы йылларда 5 агьлю «кулак» деп сюргюн этиле. Кёп йылланы боюнда Къазмада мамукъ ва будай болдурула. Артда буса гьайванчылыкъ да артма башлай.
1920-нчы йылда юртда школа ачыла. Уллу Ватан давда ортакъчылыкъ этгенлерден 79 адам дав майданда къала. Давдан сонггъу йылларда астаракъ булан юрт тюрленме башлай, колхозуну гелими арта. 1970-нчи йылларда юртда маданият къала, янгы школа къурула. 1979-нчу йылда сегиз йыллыкъ школа орта школагъа айлана.
КЪАЗМА: ГЬАЛИГИ ЗАМАН
–Аслу гьалда юрт Къалсын Акъгёзов колхозгъа ёлбашчылыкъ этегенде алмашынды, – дей, мени булан лакъыр эте туруп, юрт администрацияны башчысы Элмурат Атлыев. – Къалсын Шыхтемирович яш йылларындан тутуп юртну оьсювюне болагъан кёмекни этип гелген. Спортгъа ва маданиятгъа кёп жагьилни тартгъан. Юрт Советни председатели ва колхозну ёлбашчысы болуп кёп йыллар ишлеген. Ол ишден тайгъандан сонг колхозну иши де осаллашды.
– Юртлулар бугюнлерде не булан машгъул?
–Олар чалтик оьсдюре, гьайванчылыкъ булан машгъул. Тавукъ эт болдура. Будай-гьабижай чача. Бичен гьазирлей, айтагъаным, ишсиз турмай. Юртда «Атлыев» ва «Оьздемиров» деген эки сабанчы хозяйство къурулгъан. Алдагъы «Акъташ» деген къуш фабриканы да Карамдин Арабиев ишлете. Шолай да, адамлар оьзлер гиччирек фермалар этип де къуш оьсдюрюв булан машгъул.
–Къазмаавул администрациягъа эки юрт гире…
–Бизин администрациягъа Къазмаавул ва Умаротар гире. Эки де юртда 408 хозяйство бар ва 2283 адам яшай. Эки де юртну арасында 8 чакъырымгъа ювукъ ёл бар. Мен юртбашчы болуп сайланагъанда, юртлулар мени алдыма бир нече масъала салгъан эди. Шоланы бириси эки юртну арасындагъы ёлну онгармакъ эди. Шо этилинген. Шолай да, къабурлагъа барагъан ёлну ва уллу орамыбызны да онгардыкъ. Юртну ичиндеги кёпюр де ярашдырылды. Артдагъы йылларда чёп тёгеген ерлер гьазирлеме гереклиги гьакъда кёп айтыла. Шону учун да юртну ичинден айланмагъа трактор салгъанбыз ва шо насны тёкме ер де онгарылгъан. Тек юртлулар алдыма салгъан уллу эки масъала гьали де чечилмеген. Шо да – ичеген сувну ва ярыкъланы масъаласы. Янгы планларда адамлар оьзлер амал этип ток ва газ тарта. Юртда налоглар жыйывну планын да гьар йыл толтурабыз. Бу йыл да бизге гёрсетилген мал-матагьны (имущественный) налогун 125 минг ва топуракъ налогну да 200 минг манат этип жыйдыкъ.
–Умаротарда нече адам яшай?
– Онда 350 адам яшай. Юртда уьчюнчю класгъа ерли охума имканлыкъ бар. Оьрдеги класлардагъылар Къазмагъа гелип охуйлар, оланы ари-бери юрютмек учун айры автобусубуз да ишлей. Школада 230 яш охуй, директор болуп буса 2 йыл алда Мурат Къонакъбиев салынды. Ол кёп йыллар яшланы ябушувланы гюнтувуш къайдаларына уьйретип турду, гьали де давам эте. Натижалары да бар. Ол уьйретген Рамазан Атлыев ушу-саньда ябушувдан дюньяны чемпиону болду.
– Буса юртда яшёрюмлени спорт булан тарбиялав юрюле дагъы?
– Юртда иним Артур Атлыевни ва юртлуланы кёмеги булан спортзал къурулгъанда, спорт булан машгъул болагъанланы санаву артды. Гьали юртда футбол, бокс, самбо, ушу-саньда ва тутушуп ябушув секциялар ишлей, шоларда 100-ден де артыкъ яш ортакъчылыкъ эте. Гьар йыл юртда ушу-саньда ябушувдан Къазма юртну кубогун алмакъ учун ачыкъ ярышлар оьтгеребиз. Шолай ярышларда яшлар бир-бири булан таныш бола, оланы техникасын уьйрене. Яшланы тарбиялавгъа юртну имамы Илмудин гьажи Айдемиров да уллу къошум эте. Ону гьар жумагюнгю насигьатлары яшёрюмлени терс ёллардан къоруйгъангъа шеклик этмейбиз.
Яшёрюмлени тарбиялавда белгили адамларыбызны яшаву да уьлгю болсун гьисапда школада дарслар оьтгериле. Шоларда загьматны ветераны, биринчи трактор гьайдагъан, кёп орденли Унай Абдурагьманованы, Ленин орденни кавалери Мантакъ Салимовну, кёп йыллар «Акъташ» деген къуш фабриканы ёлбашчысы болуп ишлеген, Россияны юрт хозяйствосуну ат къазангъан къуллукъчусу Илмудин Арабиевни, медицина илмуланы кандидаты Шапи Гьажиевни, алимибиз Мавлет Муцалхановну, Россияны ат къазангъан муаллими Кабахан Акъгёзованы, ону агьлюсю, Россияны язывчуларыны союзуну члени Къалсын Акъгёзовну, шаир Багьавдин Гелехановну ва къумукъ тилни алими деме ярайгъан Ибадулла Гьажиевни гьакъында кёп айтыла.
– Юртда дагъы не идаралар ишлей?
– Почтабыз бар, начальниги – Вагьидат Къоймурзаева. Ол айтагъан кюйде, язылыв осал, тек, дагъысын айтмагъанда, янгыз 40 «Ёлдаш» газетни алабыз, шолай «Вести» газет де дюр. Уллу амбулаториябыз бар. Заведующийи – Солтан Шагаев, шонда да 10 адам ишлей. Маданият къаланы директору – Анвар Таймасханов, юрт библиотекагъа буса шаир къызыбыз Бадия Гьамзаева къарай.
Айтагъаным, къазмалылар да, башгъалар йимик, астаракъ булан яшавгъа амал этип тура.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,
оьз мухбирибиз.
Суратда: Къазма юрт администрацияны башчысы Элмурат Атлыев.
