Игит шагьар

Гитлер къол салгъан белгили «Барбарос» планда СССР-ге чапгъын этмек гёз алгъа тутулгъан. Шо плангъа гёре Совет Союзгъа уьч армия  бакъдырылма герек болгъан: «Север» деген армия Ленинградгъа, «Центр» деген армия Москвагъа, «Юг» деген армия Киевге ва Донбасгъа бакъдырыла. Москваны алмакъ Ленинградны ва Кронштадны алгъан сонг гёз алгъа тутулгъан.

О заман Ленинград СССР-ни экинчи шагьары гьисапда саналгъан ва онда 3 миллион 200 минг адам яшагъан. Ленинград уьлкеге авур промышленностну дёрт пай этгенде бир пайын ва электротехника промышленност малланы  уьч пай этгенде бир пайын бере болгъан. Онда 333 уллу промышленный предприятие, олай да кёп санавдагъы заводлар, ерли промышленностну фабриклери ва артеллер болгъан. Оларда 565 минг адам ишлеген. Чыгъарылагъан малланы 75 проценти оборона комплексге тийген. Шагьарны илму техника имканлыкълары оьр даражада болгъан.

Ленинградны алмакъ булан немис командование кёп масъалаланы чечме сюйген: дав башлангъынча СССР-ни бютюнсоюз малыны 12 процентин береген экономика центрны елемек, Балтыкъ флотну тозуп, «Север» деген армияны гючлерин Москвагъа бакъдырмакъ немислени аслу масъалаларыны бириси болгъан.

1941-нчи йыл 22-нчи июнда дав башлангъан сонг, немислени Ленинградгъа бакъдырылгъан дёртюнчю танк группасы 18 гюнню ичинде СССР-ни топурагъыны 600 чакъырым ерин елеген. 23-нчю июнда Ленинград военный округну командующийи гьисапда М.Попов белгиленген. Ону тапшурувуна гёре Ленинградны якъламакъ учун  къурулушлар къурулма башлангъан.

Немис асгерлеге Ленинградны бир урувда алма бажарылмай. Гитлер Ленинградны алмакъгъа бек уллу агьамият бере болгъан. Биринчилей, дав уьстюнлюкден къайры, шо агьвалатны политика масъаласы да бар. Ленинград – Октябр инкъылапны «гьайлеги». Шо саялы ону алмагъа немислени гьасиретлиги гючлю болгъан.

1941-нчи йыл 4-нчю сентябрде Ленинград артиллерия атышывлагъа тарый. Шагьарны сакълав масъала Балтыкъ флотну командующийи В.Трибуцгъа, К.Ворошиловгъа ва А.Ждановгъа тапшурула.

13-нчю сентябрде Ленинградны якълама ёлбашчылыкъгъа Г.Жуков геле. Шо вакъти Ленинградны гьалы бек къыйын даражада болгъан. Ерли гьакимлер бары да заводланы   атылтма гьазирлеген. Душман шагьардан 4–7 чакъырым арекде токътатылгъан. Военный савут чыгъарылагъан Кировну атындагъы заводгъа немислер 4 чакъырым ювукъгъа, Къышлыкъ къалагъа 16 чакъырым ювукъгъа гелген. Фронт шолай ювукъ гелгенде де, Кировну атындагъы завод бир сагьатгъа да ишин токътатма­гъан. Заводдан фронт ерлешген ерге трамвай юрюй болгъан. Шо гюнлерде трамвай солдатланы ва дав техниканы ташымакъ учун къоллангъан.

 

Ленинградны къысматы

 

Гитлер артиллерия атышыв булан Ленинградны ер юзюнден ёкъ этмеге токъташгъан. Ерли къурумлар къолгъа барма разибиз деп тилесе де, оланы тилевю гери урулажакъ болгъан. Бу давдан сонг о шагьарны сакъламакъны яны тюгюлбюз деп билдирген немислер. Артиллерия атышывлар булан ленинградлыланы шагьардан къачма борчлу этмек оланы аслу мурады болгъан. Ленинградда артиллерия атышыв айрокъда 1941-нчи йыл октябр-ноябр айларда гючлю болгъан. Немислер Ленинградгъа бир нече минг яллатагъан бомбалар ташлагъан.

Оланы аслу мурады ашамлыкъ маллар сакъланагъан складлагъа бомба ташламакъ болгъан. Шо мурадына олар етишме де етишген. 10-нчу сентябрде немислеге кёп санавда  ашамлыкъ маллар сакъланагъан Бадаев складланы бомбагъа тутма имканлыкъ бола. От-ялын гючлю болгъан, минглер булан тон ашамлыкъ маллар яллагъан. Ялында ириген шекер шагьарны орамларындан агъыза болгъан. Ленинградлылар ачлыкъгъа тарыгъаныны себеби, озокъда, янгыз шо бомбагъа тутув да болмагъан. Шо складлардагъы ашамлыкъ маллар кёп болса, бир нече гюнге етишер эди. Ленинградлылар, башгъа уллу шагьарланы йимик, тышдан гелеген мал булан доланып яшай болгъанлар. Складлар яллагъанлыкъ шагьарны ёлбашчыларына авур сынав болгъан. Шагьарлылар ярыкъланы сёндюрювге уьйренген, малны яшырып сакълайгъан кюйге уьйренген.

Ленинград уьлкени уллу шагьарларыны бириси гьисапда военно-стратегия якъдан бек онгайсыз ерде ерлешген. Дазугъа ювукълугъу, мал ва ягъарлыкъ маддалардан айырылгъаны къыйынлыкълар тувдургъан. Тек Ленинградны санитар къуллугъу уьлкеде инг яхшылардан гьисап­лангъан. Ленинградны къамавгъа алма имканлыкъ бермей, совет асгерлеге тайма да ярай болгъандыр. Тек Гитлерни Ленинградны гележегине байлавлу планын гёз алгъа гелтирсек, къолгъа баргъан булан шагьарны гележеги яхшы болажакъгъа  инанма къыйын.

 

Къамавгъа алынгъан

 

Ленинград толу кюйде  8-нчи сентябр­де 1941-нчи йыл къамавгъа алынгъан гьисаплана. Амма ленинградлылар шагьардан чыкъма болмайгъаны ондан эки жума алда башлангъан. Прибалтика республикалардан къачып гелген 300 минг адамны гьисапгъа алсакъ, гьал бирден-бир теренлеше. Къамавдан чыгъып болмай шагьарны ягъаларына он минглер булан адам тыгъылгъан. Мал-матагь карточкалар Ленинградда 17-нчи июльдан тутуп берилме башлагъан.

Октябр айда ленинградлылар мал-матагь етишмейгенни биринчи керен сезгенлер. Ачлыкъдан адамлар эсин тас этеген гезиклер башлангъан. Ашамлыкъ мал гьавадан самолётлар булан Ладога кёл бузлагъынча гемелер булан гелип тургъан.

Ашамлыкъ малланы пайлав биринчилей 1941-нчи йыл 15-нчи сентябрде тёбенлешме башлагъан. 1-нчи сентябрде ашамлыкъ малланы эркин кюйде сатыв токъталгъан. Октябр айдан башлап, шагьарлылар ашамлыкъ мал етишмейгенин гьис этген. Ноябр айда буса Ленинградда герти ачлыкъ башлангъан. 

 

Къамавдагъылагъа ашны оьлчевю…

 

Ленинградлылар ювукъ арадагъы колхозланы авлакъларындан ва адамланы огородларындан ашгъа къыйышагъан не бар буса да жыйып тургъан. Тек о чаралар адамланы ачлыкъдан къутгъарма аз кёмек этген. 20-нчы ноябрде яшайгъан халкъ учун бешинчи керен, асгер къуллукъчулар учун уьчюнчю керен ашамлыкъ пайланы оьлчевю аз этилген. Асгер къуллукъчулар суткагъа – 500 грам экмек, ишчилер – 250 грам экмек, ябушувлагъа къуршалмагъан асгер къуллукъчулар ва  къуллукъда­гъылар 125 грам экмек ала болгъан. Ноябр айгъа таба экмекден къайры дагъы бир ашамлыкъ мал да берилмеген. 1942-нчи йылны башында ашамлыкъ маллагъа юрек алмайгъан маллар да къошулуп башла­гъан. Америкалы тарихчи Д.Гланца айтагъан кюйде, ашама ярамайгъан маллар къошула болгъан. Экмекдеги унну пайы 50 процентге тюшген.

1941-нчи йыл 25-нчи декабрде халкъгъа берилеген экмекни оьлчевю артгъан. Ленинградлылар гюнде 350 грам экмек, асгер къуллукъчулар 600 грам экмек алма башлагъан. 1942-нчи йыл 11-нчи февральдан башлап ишчилеге 500 грам экмек, къуллукъдагъылагъа 400 грам экмек, яшлагъа ва ишлемейгенлеге 300 грам экмек бериле болгъан. Чинкдеси, ашамлыкъ мал булан таъмин этив мекенлешдирилген. 16-нчы февральда чы бузлагъан эт булан таъмин этив де башлангъан. Шондан башлап,  ашамлыкъ мал булан ленинградлыланы таъмин этив яхшылашма башлагъан ва экмекден ашама ярамайгъан маллар тайдырылгъан.

1941-нчи йылны ноябр айындан башлап, Ленинградда ачлыкъдан оьлегенлени санаву артгъан. Адамланы гёмеген къуллукълар орамларда гьар гюн оьлген адамланы юзлер булан сюеклерин таба болгъан. Оьлеген адамланы гьакъында юзлер булан хабарлар сакълангъан. Шо заман Ленинградда яшагъан Е.Скрябина язгъан: «Гьали адамлар кёп тынч оьлеген болгъан. Бир башлап адам гьалсыз бола, сонг ята ва ятгъан еринде оьлюп къала». Ачлыкъдан адамлар онча да осал болгъан чы, оьлюмге къаршылыкъ билдирип де болмагъанлар. Орамларда адамлар оьлген кюйде гюнлер булан къала болгъанлар. Оланы гьайын этме тийишли къуллукълар етишмей болгъан. Адамлар оьлегенликге чакъны сувукълугъу да себеп болгъан. Амма шо сувукълукъ инфекцияны яйылывун да  аз этген деп айтма ярай. Ону булан бирче, ахтарывчулар Ленинградны медицина къуллугъуну асувлу ишин де эсгере.

Немислер топ атышывун токътатма­гъан. 13, 22, 28 чакъырым арекге атышагъан топлар булан токътавсуз атышып тургъан. Шо шартларда шагьарны сакълайгъан авур артиллерия батареялар да атышып башлай болгъан. Балтыкъ флотну гемелери Ленинградны якълавда кёп уллу роль ойнагъан. Къаршылыкъ билдирегенлик шагьаргъа немислени атышывун 7 керен аз этген деп билдириле.

 

Яшавну ёлу

 

Ленинград къамавгъа алынгъан сонг, шагьаргъа ашамлыкъ мал, дав техника, башгъа тюрлю алатлар Ладожское кёлден таба ташылып тургъан. Ладожское кёл бузлагъан сонг, бузну уьстюнде автомобиль ёл салынгъан. Огъар уьлкеде «Яшавну ёлу» деп ат такъгъанлар. Ленинградгъа юк ва шагьардан адамлар авиатранспорт булан да ташыла болгъан. Шо гюнлерде Ленинградгъа юз тон юк гелтирилме, минг адам тышгъа чыгъарылма герек болгъан. Оборона пачалыкъ комитетни шо къарары кютюлюп де тургъан.

Нюрнбергде болгъан судда айтылгъан кюйде, къамавгъа алынгъан йылларда Ленинградда 632 минг адам оьлген. Ингилис политика философ айтагъан кюйде, Ленинградда оьлгенлени санаву Гамбургда, Дрезденде, Токиода, Хиросимода ва Нагасакиде оьлгенлени барысындан да артыкъ болгъан. Оьлгенлени янгыз 3 проценти бомбалардан, къалгъанлары ачлыкъдан оьлген.

8 сентябр Ленинград къамавгъа алынгъан гюн гьисаплана. 1943-нчю йыл 18-нчи январ къамавдан эркин этилген гюн гьисаплана. 27-нчи январ  шагьар къамавдан толу кюйде азат болгъан гюн гьисаплана.

Россияны Гьукуматыны 2013-нчю йыл, 16-нчы октябрдеги къарарына гёре, «Фашист къамавдан Ленинград азат этилгенли  – 70 йыл» деген, «Ленинградда къамавда яшагъан» деген савгъат белгилер чыгъарылгъан.

 

 

Архив материаллардан гьазирлеген

А.Гьамзаев.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля