Гьелини тарихинден

Юртну ерлешген ери



Гьели бырынгъы къумукъ юртларындан бириси гьисаплана. О Элдама тавну ювугъунда, Магьачкъала шагьардан 60 чакъырым арекде тёбечик ерде токъташгъан. Юртну лап да бийик ери денгизден 436 метр бийикликде ерлешген. Юртну ортасында Элдама тавдан баш алагъан булакъ бар. Бир мюгьлетни ичинде шо булакъдан 80 литр сув агъа. Ата юртубуз къурулагъан ер тангланагъанда, кёбюсю гьалда шо булакъгъа ювукълукъ гьисапгъа алынгъан деп айтмагъа ярай.


Оьзге къумукъ юртланы йимик, Гьели де тыш елевчюлер, ачыкълашдырып айтгъанда, араплар, Темирланны асгерлери этген чапгъынланы натижасында бир нече керен дагъытылгъан. Шогъар юртну Гьели кав, Къурух тёбе, Къул тёбе, Сенгер, Сынарт деген ерлериндеги эсги къабурлар ва сынташлар шагьатлыкъ эте.


Гьели бир нече авулгъа бёлюне. Шоланы биринчилери оьзлени атлары исбатлайгъанда йимик, юртну оьр ва тёбен авуллары: ёгъаравул ва тебинавул. Сонг да, Арт авул – юртну тавтюп бою; Булакъбаш – булакъ агъып оьтеген юртну ортасы; Орус тыгъырыкъ – юртну аслу орамы. Шо орамдан оьзюню асгерлери булан Ермолов оьтген деп айтыла. Шо саялы да шо орамгъа халкъ арада, эл арада Орус тыгъырыкъ деп къоюлгъан. Шолардан къайры да, юртда бирдагъы да Курти – кюрт миллетли адамланы тухуму яшайгъан авул да бар.



Юртну атыны амалгъа геливю




Бизин юртну бек къужурлу ва бай тарихи бар. Огъар Гьели деген ат нечик берилгенине де, шо ат нечик амалгъа гелгенине де халкъ арада, эл арада, алимлени арасында да башгъа-башгъа янашыв бар.


Шоланы биринчисине гёре бизин юртну аты Абу ал-Фазил Абдулгьамит бну Васи Ибну ат-Тюрки ал-Гилини гьюрметине къоюлгъан деп айтыла. Ол бусурман пачалыкъларда белгили алим-математик болгъан. Шо гьакъда Къагьирде чыгъарылгъан «Брокельман. Тариху ал-Эдебия-Араби. Терджюме Йакуб Бекир» деген китапда айтыла. Абу Мугьаммат ону къонагъы гьисаплангъан, Ибну ат-Тюрки буса ол къайсы якълы экенин исбат эте. Бир-бир маълуматларда ону атына ал-Гили, ал-Джилли къошулуп айтыла. Тек кёбюсю гезиклерде Хутталы да къоллангъан. Ол оьзю язгъан деп гьисапланагъан къолъязмалы бир китапда «ал-Гилли» яда «ал-Джилли» къошулуп языла. Шо да Гилян деген сёзден баш ала деп гьисап этиле. Белгили экени йимик, Гилян Каспий денгизни къыбла боюнда ерлешген вилаят болгъан. Шолай ат шо вилаятдан чыкъгъан кёбюсю белгили адамланы атларына къошулуп да айтылып тургъан. Гьакъыкъатда буса шо къошум ат бырынгъы къумукъ юрт – Гьелиден баш алагъанын ташдырмагъа бизин гьакъыбыз бар. Неге тюгюл де, орта асруларда яшагъан тюрклер шо къошум атны ерни англатагъан кюйде гиля-копон, гюла деп, не де Гели (Гьели) деп хас ат гьисапда къоллап тургъан. Мисал учун айтгъанда, шолай къошум атны Абдулгьамитни уланыны уланы, гёрмекли алим Абу Берзе б. Мугьаммат б. Абдулгьамит Ибну ат-Тюрки де юрютген.


Ал- Гилини яшаву ва яратывчулугъу гьакъда баянлыкъ береген далиллер бизин къолубузда ёкъ. Тек биз Мамун халипни девюрюнде яшагъаны ва чалышгъаны гьакъда билебиз. Бугюнлеге ерли сакълангъан алгебрадан язылгъан «Эд-Дарурат Фил Муктеранат мин Кибабил-Джебр вел Мукабеле» деген илму иш 1962-нчи йылда Анкара шагьарда тюрк ва ингилис тилге таржума этилген.


Бир башгъа пикругъа гёре, «гелы, гели» (hali) деген атны алимлер-тюркологлар Гила, Хели деген хазар тухумну аты булан байлай, Константин Багрянородный оьз заманында береген маълуматлагъа гёре, шолай аты булангъы юрт Къумукътюзде де бар.


Бирдагъы бир пикругъа гёре Гьели юртну атыны амалгъа геливюн Гелигюзан деген кюрд сёз булан да байлай. Гелигюзан деген сёз къумукъ тилге къоз бавлар деп таржума этиле.


Бизин юртну атыны амалгъа геливю гьакъда сёз юрютгенде, шо пикру булан рази болуп къалмагъа да ярай. Неге тюгюл, юртну тюзлюк боюнда алдын къоз бавлар оьсе болгъан. Сонг да, буссагьатгъы вакътиде де юртда яшай­гъан кюрт тухум булан ону атын байламагъа ярай.


Бирлери буса бизин юртну амалгъа геливюн «helli» деген эрменили сёз булан байлай. Таржума этгенде шо сёз «гюзгю» деген маънаны бере.


Гертилей де, бизин юрт Къалабаш деген тёбечикни айланасында ерлешген шогъар минип къарагъанда, савлай юрт къолунгну аясында гюзгюде йимик гёрюне.


Юрт къачан къурулгъан?



Оьрде айтылагъан соравгъа мекенли жавап бермеге бажарылмай. Тек халкъ арада айтылгъан хабарлагъа асасланып, шо соравгъа жавап берсек, Гьелиге 1 минг йылдан да артыкъ бола. Белгили экени йимик, лап бырынгъы заманларда да Гьели юрт буссагьатгъы вакътиде ерлешген ерни айланасында адамлар яшагъан. «Ногъай шагьар» деген юртгъа гирип гелеген ердеги эсги юрт къабурлар да шогъар шагьатлыкъ эте. Шо девюрде оьлген адамланы таш ящиклерде олтуртуп гёме болгъан. Шо хорочай-къаягент маданият оьмюр сюрген девюрге гире. Шо маданият яшав 2000 йыл алъякъда оьмюр сюрген деп гьисап этиле.Тап-таза сюзюк суву булангъы булакълар, сугъарылагъан ва молдан гелим береген тегиш авлакълар, олай да юртну бир ягъын къуршап алгъан гьайванланы отлатмакъ учунгъу тав бетлер гьар къачан да мунда яшайгъанлагъа онгайлы шартланы яратып гелген. Орус тилде язылгъан маълуматларда Гьели юртну аты 14-нчю асрудан берли эсгериле. Чопан-шамхал гечинген сонг къумукъ топуракълар ону беш де уланыны арасында пайлангъан. Шолайлыкъда, Гьели юрт ону уланы Герейге тюшген.


Гьелини танывлу адамлары



Гьели юртну тарихи бизин уьлкени белгили пачалыкъ ва асгер чалышывчуларыны атлары булан да байлавлу. 1812-нчи йылда болгъан Ватан давну игити, генерал, Кавказны Проконсулу П. А. Ермолов 1823-нчю йылда Исакъны къызы Тотай булан уьйлене. Олагъа уьч улан ва бир къыз тува. Арадан заман оьтюп, Тотай оьзюню къызы Сапият булан бирче ата юртуна къайтып геле. Ону уланлары атасы булан бирче къала.


Апшерон полкну генералы Квинитадзе де гьелили Абдулланы къызы Къыстаман булан уьйленген болгъан. Олагъа да уьч улан: Исабек, Александр ва Мурат тува. Исабек Абдуллаев Дагъыстанда биринчилерден муаллим касбугъа ес бола. Александр Алхазов буса Дагъыстанны биринчи композитору гьисапда «Горец Дагестана» деген Дагъыстан атлы полкуну биринчи маршын яратгъан. Мурат Иванович Квитинадзе де тюрклер булангъы ябушувларда гёрсетген къоччакълыгъы учун эки Георгий крест орден булан савгъатлангъан.


1854-нчю йылда Гьелиге белгили француз язывчу Александр Дюма гелген. «Кавказ» деген китабыны 16-нчы бёлюгюнде ол Гьелиде шо вакътиде болгъан агьвалатланы суратлап язгъан.


Шагьманай Гьели юртдан чыкъгъан хынжаллар этеген уста гьисапда белгили болгъан. Ону аты Парижде 1867-нчи йылда оьтгерилген бютюндюнья выс­тавканы ортакъчыларыны арасында эсгериле. Шагьманай Амирали оглы шо выставкада оьзю этген шёшгени, алтын булан накъышлангъан хынжалны, олай да дагъы да бир нече савутну гёрсетген. Шагьманайны гьакъында Аствацатурянны «Холодное оружие народов Кавказа» деген китабында айтыла. Шо китапда эсгерилегени йимик, ол Абдулмуслим шавхалны савут устасы болгъаны гьакъда билдириле. Ол язагъан кюйде, Шагьманайны къолундан бир уруп уллу тананы эки бёлюп къоягъан хынжаллар да чыкъгъан. Шагьманайны варислери буссагьатгъы вакътиде де бизин юртда яшай.


Гьасан-агъаны уланы гвардиячы майор Даниялбек Шанавазов Уллу Ватан давда ортакъчылыкъ этген. Ол Къызыл Юлдуз орден булан эки керен савгъатлангъан. Шолардан къайры да, огъар Уллу Ватан давну ордени де тапшурулгъан. Ол Дагъыстан пачалыкъ институтну биринчи директору гьисаплана, Дагъыстанда биринчилерден болуп экономика илмуланы кандидаты деген алим атгъа лайыкълы болгъан.


Загьиров Халит Абдузагьирович Гьелидеги школаны биринчи болуп охуп битдирген. Бизин юртда ва савлай районда да билим берив тармакъны къурумчусу гьисапда арагъа чыкъгъан. Къарабудагъгент районну билим берив бёлюгюню къуллугъуна биринчи болуп белгиленген.


Ону уланлары Жамалпаша Загьиров Уллу Ватан давда ортакъчылыкъ этген. Ол 50 йылдан да артыкъ вакътини ичинде юрт мактапда ишлеп тургъан. Уьчюнчю даражалы Макътавлукъну ордени ва Уллу Ватан давну 1-нчи даражалы ордени булан савгъатлангъан, Дагъыстанны ат къазангъан муаллими деген гьюрметли атгъа ла­йыкълы болгъан. Вагьап Загьиров – журналист, шаир, Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу. Пуадпаша Загьиров– экономика илмуланы кандидаты, кёп йылланы узагъында «Родина» деген колхозгъа ёлбашчылыкъ этип тургъан.


Халит Абузагьирович 1937-нчи йылда бир гьюнагьсыз айыпланып, лагерлеге йибериле. 1956-нчы йылда Да­гъыстанны Оьр суду ону айыбы ёкъ экенин токъташдыргъан сонг, огъар ата юртуна къайтмагъа ихтияр бериле.


Абусуев Сагьадулла Абдуллатипович белгили алим, врач-эндокринолог, медицина илмуланы доктору, Илмуланы халкъара академиясыны ва Дагъыстанны Милли академиясыны академиги, профессор. Терапия ва эндокринология тармакъланы касбучусу. Ол Дагъыстанны ва Россияны ат къазангъан врачы деген гьюрметли атлагъа лайыкълы болгъан. «Сахарный диабет в Дагестане» деген агьамиятлы проектге гечингенчеге ёлбашчылыкъ этип тургъан. Ол 300-ден де артыкъ илму ишлер язгъан. 1999-нчу йылда Дослукъну ордени булан савгъатлангъан.


Абусуев Абусу Умарович – биология илмуланы кандидаты, бизин юртлу.



Гьелилилер – Уллу Ватан давну фронтларында




Уллу Ватан давну йылларында бизин юртдан душмандан элин якъламакъ учун 325 адам фронтгъа гетген. Олардан янгыз 125-вю дав майданлардан ата юртуна къайтгъан. 202-вю буса дав майданларда жанларын къурбан этген. Гьелилилер бары да фронтларда юрюлеген давларда ортакъчылыкъ этген. Уллу Уьстюнлюкге етишивде де ерли мактапны муаллимлери айрыча къошумун болдургъан.


Загьир Гьажиевич Загьиров бизин райондан чыкъгъан биргине-бир подводник, торпедист, капитан-лейтенант, Къара денгиз флотда къуллукъ этген. Давну йылларында гёрсетген къоччакълыгъы учун Къызыл Юлдуз ва Уллу Ватан давну экинчи даражалы ордени, олай да кёп санавдагъы медаллар булан савгъатлангъан.


Абсалютдин Гьамзатов давну йылларында ротагъа ёлбашчылыкъ этген. Къызыл Юлдуз орден булан савгъатлангъан. Запасдагъы подполковник отставкагъа чыкъгъынча ол Хасавюрт шагьарны военкоматында къуллукъ этип тургъан.


Абдулманап Салавутдинов да – Уллу Ватан давну ортакъчысы. Ол 50-ден де артыкъ йылланы боюнда юрт мактапда торайып гелеген яш наслугъа билим ва тарбия беривге яшавун багъышлагъан.


Камилмуса Мусаев Уллу Ватан давну йылларында айрыча хас диверсия группада къуллукъ этген. Краснодар крайны душмандан азат этегенде, дав майданда жанын къурбан этген. Оьлген сонг Уллу Ватан давну ордени булан савгъатлангъан.


Агъа-ини Къасум ва Муса Алиевлер де бизин Элибизни душмандан азат этегенде къоччакъ кюйде жан берген. Гьели юртдан чыкъгъан бешев: Жамалпаша Загьиров,


Акавум Бамматов, Агъав Мугьутдинов, Батырбий Агъайимов ва Абдулла Жанатлиев Макътавлукъну орденлери булан савгъатлангъан. Сагьадулла Агъаев буса Уллу Ватан давну ва Къызыл Юлдуз орденлер булан экишер керен савгъатлангъан. Ол Уьстюнлюкню Парадында ортакъчылыкъ этген.


Умар Къурбанов Къызыл Юлдуз орден булан эки керен савгъатлангъан. Ол Курск бойда къуллукъ этген. Капитанны чининде отставкагъа йиберилген.


Ака Гьасанханов да Къызыл Юлдуз орден булан эки керен савгъатлангъан. Ол контрразведканы СМЕРШ деген бёлюгюню айрыча атышывчу взводунда къуллукъ этген.


Белгили гьелилилер



Кёп йылланы узагъында Гьели юртгъа Князь Муртузали-Бек Магьмута­гъаевич Геллинский ёлбашчылыкъ этген. Ол 1914-нчю йылдан тутуп, 1916-нчы йылгъа ерли Дагъыстан областны Военный губернаторуну янында айрыча агьамиятлы тапшурувланы кютеген баш чиновникни къуллукъларын кютюп тургъан. 1916-нчы йылда ол Жюнгютей участканы начальниги болгъан. Асгерге чакъырывда гёрсетген къайратлыгъы учун пача токъташдыргъан хас медаль булан савгъатлангъан. Шо йылларда ол Дагъыстан областны Военный губернаторуну янындагъы штаб-офицерини иш юрютювчюсю, коллежский регистратор болуп тургъан. 1912-нчи йылда ол юртда дюньялыкъ илмулагъа уьйретеген биринчи мактапны ачгъан. Шонда поляк миллетли Ян Рачинский ва тажик Абубекеров муаллимлер болуп ишлеген. 1920-нчы йылда ол «Рахат» деген юрт хозяйство бирлешивню ва бишлакъ чыгъарагъан заводну ачгъан.


Нажир Бек Ортакаев Геллинский 1912-нчи йылда Кюра округуну Гюней участкасыны (гьалиги Сулейман-Стальскийни атындагъы район) начальниги, титульный советниги болгъан. Ол да 1915-нчи йылны июль айыны 1-де 1914-нчю йылда асгерге чакъырывда гёрсетген къайратлыгъы учун пача токъташдыргъан хас медаль ва Святая Аннаны уьчюнчю даражалы ордени булан савгъатлангъан.


Абдул Межит Шанаваз огъулу 1890-нчы йылда Темирханшура округуну судунда депутат болгъан. Оьз заманында Къайратлыгъы учун деген орден булан савгъатлангъан. Ону уланы Гьасан-агъа Гьелини старшинасыны къуллугъунда чалышгъан. Ол Уллубий Буйнакскийни къызардашы Жагьанханым булан уьйленген. Олар яшлары булан яшагъан уьй бугюнлеге ерли сакълангъан. Шо уьйде Уллубий Буйнакский де кёп керенлер болгъан.



Хосар ХОСАРОВ .


Къарабудагъгент район, Гьели юрт.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля