ЭНДИРЕЙНИ ЯРЫКЪЛАРЫ

Эндирей алдынгъы сапарчыланы ва алимлени язывларында кёп айтылгъан. Шоланы жамлашдырып айтса, эндирейлилер ортакъчылыкъ этмеген ябушувлар-чабушувлар да къалмагъан, юртну уьч керен яллатгъан. Эндирейде къуллар сатылагъан базар болгъан, огъар «Экинчи Стамбул» деп ат тагъылгъан.

П.Г. Бутков 1798-нчи йылда булай деп яза: «Эндериде 3000 ожакъ бар, тек тарыкъ болгъанда, 6000 савутлу адам жыйып болалар».

Совет гьакимлик бар вакътиде юртгъа Андрейавул деп тагъылып тургъан. Бугюнгю Эндирей деген аты 1990-нчы йыл къайтарылгъан.

Уллу юртну уллу масъалалары да бола. Шоланы чечив нечик юрюлегени гьакъында айта туруп, юрт администрацияны башчысы Къачакъ Алиев артдагъы йылларда этилинип турагъан алмашынывланы да айта.

– Аслу къыйынлыкъ – юртлуланы сув булан таъмин этив, – дей Къачакъ Алиев. – Уллу юртда ичегени де, сугъарыв сув да къыт. Янгы планланы тюп боюнда эки де сув бар, тек ичеген сувну сагьатлар булан беребиз. Юртдагъы сув быргъылар 1970-нчи йылларда салынгъан. Кёбюсю чириген, ер-еринден сув йибере, быргъылагъа наслар гире. Юрт йыл сайын оьсе, янгы ерлеге бурав уруп сув чыгъарма герек, тек харжны ёкълугъу шо масъаланы артгъа тебере.

Эндирейде 8200-ден де артыкъ адам яшай. Аслу гьалда юртлулар къурувчулукъ, гьайванчылыкъ, къушчулукъ ва оьзлеге тюшген пайларда юрт хозяйство маллар болдуруп ишлейлер. Гьалиги заманда юрт башчы болуп ишлемеге къыйын. Юрт башчы бары да затгъа жавап бермеге герек: жамият аманлыкъдан, тазалыкъгъа ерли. Шо яндан алгъанда, Эндирей райондагъы юртлардан инг къолайы деме ярай. Йылны апрель-май айларында районда тазалыкъны конкурсу оьтгерилди. Шонда Эндирей биринчи ерге ва савгъатгъа ес болду.

Кёп йыллар уьйлер къурмакъ учун ерлер (планлар) берилип тургъан, тек шо ерлер гьисапгъа алынып, шо ерлеге налоглар тёленмеген. Гьали налог жыйыв булан бирге, шо ишлер де юрюле. Налог жыйывда Къачакъ Алиев 2016-нчы йылны 1-нчи яртысыны планын биринчи дегенлей толтургъан.

Районну башчысы Жамболат Салавов да ата юртунда яшай. Юртну масъалаларын ол эшитип тюгюл, гёрюп биле. Ону кёмеклиги булан уллу ёлдан гиреген ерде уллу аркъа (арка) этилинди. Шондан таба оьрге багъып, 8 чакъырым мезгилге де асфальт салынды. Ёлну бою булан багъаналар салынып, ярыкъ тартылды. Эндирейге барагъан ёл – гече де гюндюз йимик ярыкъ.

Юртда гьали-гьалилерде ишге салынгъан «Къарлыгъач» деген яшлар баву да Жамболат Салавовну гьаракаты булан байлавлу. Юртдагъы яшлар баву больницагъа берилгенден берли яшлар уьйде тарбияланып турду. Гьали къурулгъан яшлар бавунда 184 яш тарбиялана. Шонда 40 адам ишлей, яшлар бавуна да Надия Къочкъарова бажарывлу кюйде ёлбашчылыкъ эте.

– Бизде яшлар 3 йылындан школа ча­гъына ерли тарбиялана, – дей ол. –Май айны ахырында биринчи 50 гиччипав яшлар бавунда гьазирленип ва тарбияланып, школагъа гетди. Яшлар бавунда оланы охувгъа гьазирлемек учун бары да имканлыкълар яратылгъан. Гьали яшлар бавуну айланасында тереклер, гюллер орнатып, яшлар ойнайгъан майданланы онгарабыз. Оланы да иш булан таныш этебиз, билим берив булан бирге тарбиялавну да юрютебиз.

Яшёрюмлени тарбиялавну гьа­къында айтсакъ, юртда шо масъала яхшы салынгъан. Яшланы орамдан айырмакъ учун деп, уллу спорт школа ачылгъан. Ону директору Алик Асакъаев айтагъан кюйде, школада 400-ден де артыкъ жагьил ушу-саньда, тай бокс, авур атлетика, бокс, тутушуп ябушув ва футбол булан машгъуллар. Школаны Тотурбийкъалада ва Новогагатли юртларда да бёлюклери бар. Яшлар булан 13 тренер иш гёре.

–Апрель айда яшёрюмлени тутушуп ябушувда командасы Сухумиде халкъара ярышларда ортакъчылыкъ этди ва уьч биринчи, эки экинчи ва уьч уьчюнчю ерлени алып къайтдылар, – дей А. Аса­къаев. – Мини-футболдан буса яшёрюмлени командасы Дагъыстанны чемпиону болдулар. 4-нчю июнда юртда СССР-ни авур атлетикадан спортуну устасы Сапиюлла Болатовну эсделигине багъышлангъан республика оьлчевюнде ярышлар оьтгерилди. Шо ярышлар белгили юртлубузну эсделигине деп оьтгерилегени – дёртюнчю гезик. Эндирейни жыйым командасы бу гезик оьтгерилген ярышларда да биринчи ерни алды: Азамат Жумакъов, Къурман Сапаров, Элдар Асакъаев ва Абакар Рагьматуллаев гьали Дагъыстанны яшёрюмлерини командасына къошажакъны гёзлеп туралар. Сапиюлланы инисини яшы Тимур – авур атлетикадан спортну устасы, Россияны да чемпиону.

Бу ерде районну башчысы Жамболат Салавовну юртдагъы спортгъа бирдагъы этген къошумун эсгермесек болмай. Ол оьзюню ва таныш-билишини гьаракаты булан бир майданчагъа болар йимик спорт хырслар гелтирген ва олар стадионда ерлешдирилген. Гьали ГТО-ну нормаларын Эндирейде берип де бола. Спорт школа ачылып, мини-футбол майдан болуп, спорт хырслар ерлешдирилгенден берли, юртдагъы низам да къолайлашды, яшланы кёбюсю гьали бош заманын спортзалда оьтгере.

Эндирей участка больницагъа Эндирейни янгы планларындагъы ва Тотурбийкъаладагъы амбулаториялар да гире. Бугюнлерде больница ярашдырыла. Больницада 7 врач ва 24 орта хас билимли адам ишлей. Баш врач Сайит Атохов айтагъан кюйде, юртда юрек аврув – биринчи ерде. 35 адамгъа ери булангъы больница бир де бош болмай.

Юртда бир ва эки номерли школалар ишлей, шолагъа да Дагъыстанны ат къазангъан муаллимлери Айзанат Абуталипова ва Муратбек Айдемиров ёлбашчылыкъ этелер.

Айзанат Тагьировна ёлбашчылыкъ этеген школада сегизюзге ювукъ яш охуй. Охувчулагъа юзден де артыкъ муаллим дарс бере, олардан 14-вю – Россияны умуми билим беривюню отличниклери, 6-аву буса – Дагъыстанны ат къазангъан муаллими ва 2 муаллим – Дагъыстанны билим берив отличниги.

– Охувчу яшланы билим берив булан бирге патриот ругьда тарбиялайбыз, – дей Айзанат Абуталипова. – Оланы ругь байлыгъын артдырывну, эдепни, къылыкъны ва гьар ишге де намуслу янашывну ёлун тутуп юрюмекни кюрчюсюнде тарбиялайбыз. Мен башгъа ерден гелген гелин бусам да, Эндирейни кёп сюемен. Ону тарихини тамурлары теренде. Шону учун да оьз элине бакъгъан сюювню сакъламакъ ва артдырмакъ учун кружок къургъанбыз. Гиччи буса да, музейибиз бар. Шогъар ёлбашчылыкъны да юртну кёп сюеген, тарих дарсланы муаллими Абай Къонакъбиева юрюте.

Бу школада юртну белгили адамлары булан кёп ёлугъувлар оьтгериле. Инг артда оьтгергенин айтса, къайсы чарада да ортакъчылыкъ этеген белгили савунчу, Ленинни ва дагъы да 4 орденни кавалери Нюрюв Темукъова булан ёлугъув оьтгерилди. Ол охувчулагъа оьзюню ва иш ёлдашларыны загьмат ёлу гьакъда хабарлады.

Эндирейдеги бу 1 номерли школа ра­йонда инг яхшы школа экенни бирдагъы бир зат исбат эте. Мунда кёбюсю семинарлар ва район оьлчевдеги чаралар оьтгериле. Гьали билим беривде ЕГЭ-ни гьасиллерине гёре къыйматлайгъан болгъан, шо яндан алгъанда школаны тамамлайгъан 17 охувчудан дёртевю алтын медальгъа битди.

Белгили жамият чалышывчу ва кёп йыллар Ленинни атындагъы колхозну председатели болуп тургъан Алихан Алихановну аты тагъылгъан 2 номерли школа янгы планларда ерлешген. Шонда 254 яш охуй. Школа –такътадан къурашдырылып этилген бина. Охуйгъан яшлагъа ерлер етишмей. Шону учун да олар уьч сменада охуй. Школаны директору Муратбек Арсланалиевич айтагъан кюйде, охувчу яшланы санаву йылдан- йыл арта. Гьал район администрациягъа ва Дагъыстанны билим берив министерлигине билдирилген, бары да зат харж ёкълукъдан артгъа тартыла. Спортзалны чы айтма да айтмай къойма ярай. Гьали бир гюн Россияны Гьукуматыны башчысы Д. Медведев муаллимлер булан ёлукъгъанда, билим беривге бакъгъан якъдагъы тергев алышынажакъгъа инандырды. Къарайыкъ, умут уьзмейбиз.

Эндирей алдан берли кёп топуракълы юрт болгъан. Бийликлер этилинип, шондан сонг да болгъан тюрлю-тюрлю алмашынывланы натижасында, топуракълардан гесеклер тая тургъан. Инкъылапны заманында да, ондан сонг да бир нечакъы топуракълары чубурув бойлагъа берилген. Гёчювюл малчылыкъ тайгъанда буса шо ерлер къайтарылып юртгъа берилмеген. Эндирейни топуракъларына айланадагъыланы гёзю къарай, болса – юлкъа. Гьалиги «Юбилейное» деген хозяйствону бары да топуракълары да Эндирейни ерлери деме ярай. Кагъызларында хозяйствону адреси –Эндирей деп язылып тура, тек олардан юртгъа бир кепек налог гелмей.

1944-нчю йылда Дагъыстанны Гьукуматыны къарарына гёре Эндирейни 400 гектаргъа ювукъ ери заманлыкъгъа деп Гюнбет районгъа бериле. Арадан 70 йыллар гете, тек топуракълар нечик де къайтарылмай, оларда эсгерилген районну Артлух ва Данух юртлулары уллу юртлар этип яшайлар. Шо гьакъда эндирейлилер 90-нчы йылларда Дагъыстанны Гьукуматыны ёлбашчыларына бир нече керенлер кагъызлар язды, ёлугъувлар оьтгерилди, тек оланы бириси де юртлуланы пайдасына болмады.

Шолай да, 1956-1957-нчи йылларда тавлуланы тюзге гёчюрме башлагъанда, Эндирейни топуракълары олагъа бериле. Къадари, Зубутли-Миятлы ва Кёкрек юртлар да Эндирейни топуракъларында ерлешген.

Мен макъаланы язагъанда юрт башчы Къачакъ Алиев булан кёп лакъыр этдим, ол алда ерли администрацияны топуракълагъа къарайгъан бёлюгюнде ишлеп тура эди. Айтагъаным, гьалны яхшы биле.

–Гьали бары да къаст этив – бар топуракъланы сама сакъламакъ, – дей ол. – 1993-нчю йылларда колхозну топуракълары пайланып, гьар адамгъа пайлар берилди. Шо заманда бирлери биригип, сабанчы хозяйстволар къурулду. Шо топуракъланы бирлери ишлете, бирлери ижарагъа бере. Сен де билеген кюйде, артдагъы вакътиде тергев налоглагъа бакъгъан, бара-бара талаплар дагъы да артажакъ. Айтагъаным, шолай сабанчы хозяйстволаны да гьисапгъа алып, олагъа да налоглар салма тюшежек. Юртну айланасында 5 бензин заправка бар, бир нече завод ва иш къурумлар, тойлар этеген 2 зал бар. Дагъы да 20-гъа ювукъ тюкен, 2 аптек бар. Айтагъаным, юртну бюджетин толтурмакъ учун имканлыкълар ёкъ тюгюл.

– Артдагъы вакътиде туризмге кёп къарала, Эндирейде къонакълагъа къарама кёп тамаша ерлер бар, шо масъала арагъа неге салынмай?

–Гьали бир гюн районну башчысыны орунбасары В. Къасимов булан шо масъалагъа гёре юртгъа адамлар гелип гетди. Тюрлю-тюрлю ерлени суратларын алды ва тезде шо масъала чечилмек бар. Юртну айланасында тарихи маъналы ерлер кёп – «Андрейаульское городище», Къызыл Яр, «Внезапная» деген Ермолов къурдургъан къаланы орну, кёп санавдагъы тёбелер, 14 межит, шоланы да тогъузу 17-18 юз йылларда этилинген. Айтагъаным, тезде шо умутлар яшавгъа чыкъса, Эндирей туристлер учун да ачылар. Биз юртну нечик къонакълар гелсе де, уялмасдай гьазир этип боларбыз деп эсиме геле, эгер гече къалма сюйсе, шолагъа къонакъ уьй этме де гёз алгъа тутулгъан.


Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,


оьз мухбирибиз.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля