Загьит Абдулагьатов:

Таза демократия болмай

 

Уьлкени Аслу Закону – Россияны Конституциясы халкъны яшавунда нечик роль ойнагъан ва ойнай?

 

– Конституцияны инг де осалы да яхшы. Конституция болмаса, башгъа бир законгъа да кюрчюленме бажарылмай. Законлар бир-бирине къыйышмай, гелишмей, четимликлер тувулуна. Гьасиликалам, конституциясыз пачалыкъ – зайып пачалыкъ. Уьлкеде 90-нчы йылларда болгъан алышынывлардан сонг, янгы яшавну кюйлешдиреген Аслу Закон болма тарыкъ эди. Шо себепден 1994-нчю йылда Дагъыстан Республиканы янгы Конституциясы къабул этилди. Гьар конституцияны йимик, бизин конституцияны да пайдалы янлары да, осал янлары да бар. Биз конституциябыз къабул этилген сонг тенг ихтиярлы пачалыкъланы оьлчевюне чыкъгъанбыз. Шо оьлчевде  биз яшама да уьйренебиз.

 

– Конституцияны аслу маънасы недир?

 

– Конституция гьар пачалыкъда да бола. Совет девюрню де конституциясы бар эди. Шо конституцияда язылгъан сёзлеге къарасанг, адилли, демократия ёлда барагъан пачалыкъ деп гьисап этме ярай эди. Гьакъыкъатда буса иш башгъачалай юрюлдю. Бир партиялы къурулушда шо партия айтгъан зат бар, айтмагъан зат ёкъ эди. Совет девюрде бюс-бютюн демократия ёкъ эди деп айтма да ярамас. Тек о башгъача демократия эди. О замангъы конституциягъа Демократия централизмни идеялары  салынгъан эди. Амма иш-ишге тюшгенде, партия къурумлар о законланы инкар эте эди. Неге тюгюл, огъар къаршы сёз айтып болагъан не башгъа партия, не оппозиция ёкъ эди. Кёп арив язылгъан конституциялар да аслу гьалда яшавгъа осал чыгъарыла.

Гьалиги Конституцияны яшавгъа чыгъарыв да шогъар бираз ошаш геле. Конституцияда язылгъан демократия идеялар гьали де толу кюйде къоллана деп айтмагъа бажарылмай. Вакиллик къурумлагъа сайлавлар, олай да РФ-ни Президентин сайлавлар шогъар шагьатлыкъ эте.

Совет девюрдеги конституциягъа коммунист партияны ёлбашчылыкъ ролю деп язылгъан буса, шо токъташдырыв либерал къурумланы, либерал къайдада ой къурагъан адамланы да, социалист къайдада ой къурагъанланы да аралыгъын буза. Озокъда, гьар пачалыкъны да оьз идеологиясы болма тарыкъ. Россияны гьалиги Конституциясы либерал-демократ принциплеге асасланма герек бола. Демократия берилме герек деген талап совет девюрдеги конституцияда да бар эди. Тек Россияны гьалиги Конституциясыны демократ принциплерин совет девюрдеги конституция булан тенглешдирме де ярамай.

Таза демократия  болма да болмай. Совет девюрде производство къураллар халкъны къолунда деп токъташдырыла эди. Амма шо къураллар пачалыкъны еслигинде турду. Пачалыкъ оьзюн халкъ булан бир деп гьисап этсе де, пачалыкъны да, халкъны да арасында оьзлени пайдасына ойлашагъан партия ва пачалыкъ къуллукъчулар токътагъан эди.

Конституцияны аслу маънасы – пачалыкъ институтларын яратывда, пачалыкъгъа ёлбашчылыкъ этеген конституцияны ёругъундагъы гьаракатда, закон низамны кюрчюлерин къурувда. Конституция янгыз закон акт тюгюл.

Конституцияны баш сёзюнде ва статьяларында  бизин жамият ва пачалыкъ учун адилликни къылыкъ ёллары белгиленген. Шогъар гёре конституция пачалыкъны закон ва оьзге норматив актларында биринчи ерде токътай, закон ва къылыкъ белгиси гьисаплана. Оьзге законлардан эсе конституция ватандашланы, къуллукъдагъы адамланы англавуна психология ва къылыкъ якъдан артыкъ таъсир эте. Шогъар гёре конституция нормаларын сакълавгъа яда сакъламайгъанлыкъгъа байлавлу сесленив генг кюйде яйылгъан ва янгыз законлагъа янашыв булан дазуланып къалмай.

 

Халкъ сайласа яхшы

 

– Дагъыстанны Конституциясында Дагъыстан онгача демократ пачалыкъ деп язылгъан. Дагъыстан онгача пачалыкъны даражасына етишген деп айтма яраймы?


– Мен гьисап этеген кюйде, Конституцияны бу с­татьясы совет девюрдеги статьягъа ошаш геле. Россияны составында биз онгача республикабыз. Политика масъалаларда чы нечик де, маданият масъалаларда да толу кюйде онгачалыкъ болмай. Арт вакътиде  тил масъалалар булан машгъул болуп тургъан мисгин Бургьан Гьамитович Бамматов бир керен: «Къумукъ тилни чалынывуна латин графика къыйыша», – деп айтгъан эди. Бизин тилдеги оь, уь ва башгъа бир нече авазлар кириллицада ёкъ, тек латин графикада бар. Буса да уьлкеде  бир миллетге башгъа языв къайдагъа гёчме бажарылмайгъаны англашыла.

Ондан къайры да, бизин республиканы бюджети Россияны бюджетинден гьасил бола. Олай шартларда онгачалыкъ болуп бажарылмас. Олай десек де, шонча бай Татарстан да оьзюне тарыкъ даражада онгачалыкъны алып болмай. Шо саялы биз Россияны составында онгача пачалыкъбыз десек, дурус болур.

 

– Гьакъыкъатдагъы демократия къайдалар ДР-ни Конституциясында язылгъанларына къыйышамы?

 

– Бир ерлери къыйыша, бир ерлери къыйышмай. Совет девюрде бир заманда да пачалыкъны башчысын  халкъ сайламагъан. Совет девюрде сайлавланы оьзлени де бир аты бар эди. Гьалиги заманда да халкъны арасында эришивлюк тувдурмасын учун, гьакимлени сайлайгъанда, сайлавлар оьтгермей, оланы белгилеп къоймакъ деген къайдагъа къайтма сюеген таклифлер бар. Бизин институтгъа берилген тапшурувгъа гёре бизин социология бёлюк, адамланы сёйлетип, оланы пикруларын жыйды. Халкъны кёп яны сайлавлар оьтгермекни яны. Олар айтагъан кюйде, сайланагъан адамны яхшы, яман янларын, касбу усталыгъын халкъ яхшы биле. Шогъар гёре оьзлеге гьаким болажакъ адамны халкъ оьзю сайласа яхшы.

Халкъ аралыкъланы гьакъында айтсам, бизин респуб­ликадагъы гьал эки миллет яшайгъан республикалардан кёп де къолай.  Мен Къабарты-Балкъар республикада болдум. О республикада къабартыланы санаву балкъарланы санавундан кёп артыкъ. Шо саялы яда башгъа себепден къабартылар, мен англагъан кюйде, балкъарлагъа уьстденсув янашагъан йимик гёрюне. Ондагъы университетде мен къабарты-балкъарлар дегенде, университетни дарс беривчюсю: «Олай айтма, къабартылар ва балкъарлар деп айт», – деп мени «тюзледилер». Оларда гьар миллетге айрыча къыймат бериле. Дагъыстанда аварлар нечакъы кёп буса да, олагъа оьзлени оьр тутма ерли башгъа миллетлер къоймас. Оьзге миллетлер бирлешип, оланы ерине салажакъ. Бизде миллетлени санаву кёп саялы, миллет миллетге абурлу янашыв сакълана.

Конституциягъа салынгъан демократия принциплер республиканы гележекдеги оьсювюн белгилей. Жамият къурумлагъа оьз масъалаларын чечмеге ёл ачыла. Совет девюрде шолай имканлыкълар аз болгъан. Буссагьатгъы вакътиде биз демократия ёлгъа тюшюп битмеген бусакъ да, гьалиги Конституция бизге шо ёлгъа тюшмеге имканлыкълар ярата.

 

– Гьалиги заманда ватандаш жамиятны гьакъында кёп лакъыр юрюле. Шо масъалагъа Конституцияда янашыв нечикдир?

 

– Бизин социология бёлюкге бугюнгю ватандаш жамиятны гьалын гёрсетмек деген тапшурув берилген. Ватандаш жамият пачалыкъны составына гирмейген, гьар-бириси оьзлени масъалаларын чечеген къурумлардан амалгъа геле. Оланы оьзлени айры янашыву, айры къайдалары бар. Бизин философ Мустапа Билалов,  мисал учун, айтагъан кюйде, жамият къурумлар пачалыкъ къурумланы  алдынлылары болма тарыкъ. Башгъа алимлер башгъача токъташдыралар. Жамият къурумлар оьзлени оьр даражасы булан пачалыкъ къурумланы ихтиярларын аста-аста  оьзлеге алма тарыкъ. Мен ойлайгъан кюйде, озокъда, бизде ватандаш жамият бар. Тек шо ватандаш жамият гьали де  тюзевлю онгарылып битмеген. Ватандаш жамият адамланы яшав даражасын оьсдюрювге, къылыкъ масъалаланы оьсдюрювге, экология тармакъны, суд сис­теманы камиллешдиривге, ярлылагъа, уллу чагъындагъы адамлагъа кёмек этивге бакъдырылма герек. Ватандаш жамият  пачалыкъ къурумланы даражасына гьали де гётерилип битмеген.

 

Депутатлар да жаваплыкъгъа тартыла

 

– Оьтген йылланы ичинде Дагъыстанны Конституциясына не йимик алышынывлар этилген? Башгъа уьлкелерде алышынывлар не даражада этиле?

 

– Конституциягъа алышынывлар этмекни яшавну оьсювю талап эте. О алышынывлар Аслу Законну бузмай, къайта, ону камиллешдире. Конституциягъа алышынывлар бары да уьлкелерде этилген. Мисал учун, США-ны конституциясы къабул этилгенли нече юз йыл бола. Шондан сонг къысгъа болжалны ичинде бир нече алышынывлар, къошумлар этилген. Шолай алышынывлар бугюнге ерли де этиле. Дагъыстанны Конституциясына да бир нече алышынывлар этилди. Мисал учун, Федерал Законгъа къыйышывлу болуп, 2010-нчу йылда ДР-ни Халкъ Жыйыныны депутатларына дазулар салывну гьакъында, Халкъ Жыйыныны ва ДР-ни Президентини вакиллик ихтиярлары гьакъында ва олай башгъалары къабул этилди.

 

– ДР-ни Конституциясында айтылагъан кюйде, законну алдында бары да халкъ тенг. Олай болгъанда, депутатланы оьзлеге тийме ярамайгъанлыгъын нечик англама герек?

 

– Законну алдында бары да халкъ тенг деген токъташдырыв булан тенглешдиргенде, депутатлагъа этилген енгиллик оланы законну алдындагъы жаваплыгъын артдыра деп ойлашаман. Огъар башгъа ватандашланы хатири къалма тюшмей. Тийишли болгъан гезиклерде депутатлар да жаваплыкъгъа тартыла. Тек законну олагъа къоллав вакиллик къурумланы янындан тергевге алына. Шону да мен халкъ сайлагъан вакилге бакъгъан якъда тюз гёремен. Амма яшавда тюрлю-тюрлю гезиклер ёлукъма бола. Депутатны оьзюне берилген статус булан оьзю этген законсуз ишден къутулмакъ учун не этме де ярай деп эсине гелеген гезиклер ёлугъа.

 

– Совет девюрде топуракъ халкъны еслигинде деп билдириле эди. Гьали кимни еслигинде?

 

 

– Алдагъы девюрде топуракъ халкъны еслигинде деп билдирилсе де, гьакъыкъатда о колхозланы ва совхозланы къолунда бола эди.  Гьалиги Конституция есликни тюрлю-тюрлю къайдаларын ярата. Топуракъ онгача, пачалыкъ, муниципал, акционер есликлерде болма бола. Бизин Да­гъыстанны шартларын гьисапгъа алсакъ, бизде топуракъ закон къабул этилмей туруп, топуракъ шо оьрде эсгерилген есликлерде туражакъ.

Гёчювюл гьайванчылыкъ хозяйстволаны гьакъында айта бусанг, мени гьисабымда, олар гёчювюл гьайванчылыкъ хозяйстволагъа заманлыкъгъа ижарагъа берилген кюйде турма герек.

 

– Оьз ишин оьзлер юрютеген ерли къурумлагъа ДР-ни Конституциясы нечик янаша?

 

– Дагъыстан Республиканы Башчысы Рамазан Абдулатипов айтгъан кюйде, оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы башчыларын, оьзлени жыйгъанда гёрсенг тюгюл, излеп табып да болмайсан. Арт вакътилерде оьз­лер оьзлени ишин юрютеген къурумланы йимик оьзлени гьакъында кёп лакъыр юрюлеген дагъы къурум ёкъдур. Буса да гьалиге оланы иши асувлу деп айтма болмайман. О къурумланы масъаласын  РФ-ни Президенти В.В.Путин  янгыдан гётерген. Олар, кюйге къарагъанда, оьзлени борчларын тийишли даражада кютмейлер. Оьзлер буса пачалыкъны ичиндеги пачалыкъ йимик яшайлар. Биз адамлагъа берген соравлагъа жаваплар шагьатлыкъ этеген кюйде, о къурумланы башчыларыны уьстюне гирмеге, шо оьлчевдеги пачалыкъ къуллукъчу булан ёлукъмакъдан да къыйын. Шо гьалны пачалыкъны Башчысы алышдырма сюе. Кюйге къарагъанда, оьз ишин оьзлер юрютеген ерли къурумланы къурулушу алышынма имканлы.


 

Лакъырлашывну юрютген

А. ГЬАМЗАЕВ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля