ЮЛДУЗСУЗ ИГИТИБИЗ МАМАТ


      Бирдагъы зат – давну натижасы. Къайсы давда да, уьстюнлюк алынгъан буса, айтагъаным, натижа яхшы буса, давну ичиндеги кемчиликлер гёзге айтардай илинмей де къала. Арадан йыллар гетгенде, давну юрюлген кююне багьа берме, озокъда, тынч боладыр. Мен бу макъаламны да давда ёлу­гъагъан тюзсюзлюклени гьакъында айтып башлама сюемен.

      Рейхстагны тёбесине биринчи минген ва къызыл байракъ къадагъан Абдулгьаким Исмайыловгъа Игит ат 51 йылдан сонг берилди. Игитлиги багьаланмай, инг де яманы, гёрсетилип, шо сыйлы ат берилмей къалгъан нечесе адам бар. Эндирейли Абулай Алиев бек гючлю дав этген адам, игит атгъа гёрсетилген, тек берилмеген. Къырымсолтан Къанаматовну атасы Бадюрню танкы Берлинге биринчи гирген, тек болгъан эришивлени натижасында, «Игит ат берме ти­йишли» деген документлери штабгъа гетгенге де къарамай, берилмей къалгъан. Биз оьзюню гьакъында хабарлама сюеген гьажимажагьат­юртлу Мамат Гьажимуратовгъа да шолай болгъан.

           Мамат 1924-нчю йыл тувгъан. 2 йыл болагъанда ону анасы Исират гечине. (Бу ерде Исират мычыгъыш къатын экенни эсгерип къояйыкъ, неге тюгюл де анасыны миллети Маматгъа кёп четимликлер болдуражакъ.)

           Атасы Тавмурза юртда старшина болуп тургъан. Ол белгили тухумну уланы. Халкъ абур этеген тайпаны уллусу Чабу юртда чы нечик де, айланагъа да белгили ва абурлу арап алим болгъан. Ону уланы Гьажимурат (Маматны уллатасы) гьажгъа яяв баргъан, къайтып гелегенде ёлда гечинген ва шонда гёмюлген. Боташюртну ва Гьажимажагьатюртну къабурларында буса белгили адамына сынлар салынгъан.

          Тавмурза башгъа къатын ала ва олагъа ортакъ яшлар да тува. Маматгъа оьгей ана булан яшама къыйын бола, ол да не багьана табып да, уьйден гетме ёллар къыдырып тургъан. Нечик де ол 8 класны битдире, сонг йылларына эки йыл да къошдуруп, 17 йыллыкъ Мамат Къызыл Армияны сыдыраларына къуллукъ этме гете. Уьйде буса къызардашы Упат, инилери Алимсолтан ва Салимсолтан къалалар.

        Маматны 20-нчы армияны 320-нчы Къызылбайракълы артиллерия полкну топография къуллукъчусу этип белгилей. Шо буса 1941-нчи йылны июнь айыны 17-си бола. Дав башланма бир айлар къалып тура. Мамат къуллукъ этеген полк Одессаны тюбюнде ерлешген буса да, асгерчилени тангала дав башланажакъ ва биринчи уруш булар булан болажакъ йимик къаныгъывлу уьйрете. Бары да затны билме сюеген Мамат не ишни де эте, тезликде уьйрене ва аз заманны ичинде ёлдашларыны арасында абур къазана.

          1941-нчи йылны июнь айыны 22-си етише. Командири полкну къувунлу гьалда жыя ва буйрукъ булан Тирасполь шагьаргъа тербенмекни тапшура.

          Мамат ва ону дав ёлдашлары немислер булангъы биринчи давунда гёрсетген къоччакълыкъны гьакъында Буттаевни «Фронтдан гелген уьчмююшлер» деген китабында арив язылгъан. Шонда пулемётчик И. Фатьяновну 1941-нчи йылда язылгъан кагъызы бериле.

       «Бизин полк немислер булан биринчи керен Тирасполь шагьарны боюнда ёлукъду. Бизин бийикликге салып, полкгъа шагьарны душмандан къорума ва аслу гючлерибиз жыйылгъанча душмангъа къаршылыкъ билдирме тапшурулгъан эди. Биз тезликде окоплар ва траншеялар къазып, шо ерде беклешдик, тек къолубузда – 5 атылагъан тюбеклер, гранатлар ва пулемётлар. Дагъы затыбыз ёкъ. Пушкаланы башгъа бойгъа йиберген. Немислер чапгъын этип бийикликни алып болма­гъанда, бизге къаршы танклар салдылар. Бизге багъып уьстю толгъан автоматчиклер де булан 16 танк геле эди. Оланы артында да тизилип бирдагъы автоматчиклер де бар.

         Танкланы ювукъ гелме де къоюп, буйрукъгъа гёре, барыбыз да атышып йибердик. Шоссагьат танкланы уьстю бошады. Гьажимуратов бар окопгъа багъып уьч танк онгарылды. Мамат бир де тартынмады, биринчи танкны шайлы ювукъ гелме де къоюп, огъар яллатагъан ягъарлыгъы булангъы шишаны атды. Танк шоссагьат яллады. Онг янына чыгъып гелеген танкгъа буса Мамат гранаталаны байламын атып, шону да яллатды. Шолардан чыкъгъан немислени де атышып оьлтюрдю. Шону да гёрген уьчюнчю танк артынъерли къачма башлады. Мамат автоматдан да бек яхшы ура эди. Ол 40 минут юрюлген давда эки танкны яллатды ва 18 немисни оьлтюрдю.

          Немислер къачгъанда, авлакъдан шайлы савут да жыйдыкъ ва биринчи уьстюнлюгюбюзню «жувдукъ». Ингдеси, дав якъдан маънасы бар бийикликни къолдан чыгъармадыкъ. Немислер шо бийикликге 11 керен чапгъын этди, артиллериясы атышды, самолётлардан бомбагъа тутулдукъ, тек шо заманда да бийикликни сакълама бажардыкъ. Шо буса асгерлени бир амалгъа гелтирмек учун заман берди.

           И. Фатьянов, пулемётчик, 1941-нчи йыл».

       (Дав йылларда Дагъыстангъа кагъыз язгъан Иван Николаевич Фатьянов давда батареяны командирине ерли гётериле. Давдан сав къайта ва Москвада яшай. 1965-нчи йылда Гьажимуратовланы агьлюсю ону къызы эрге чыгъагъанда тоюна да баралар).

          Бу Маматны биринчи даву деп айтма ярай. Сонг олай нече давлар болажакъ.

                                             * * *

          Мамат дав этеген полкгъа артгъа тайма буйрукъ бола. Гьали ону полкну ичинде къурулгъан 826-нчы айры дивизионну разведкасына чыгъара.

          Юртланы ва онда яшайгъан адамланы къоюп артгъа тартылма бек къыйын бола. Артгъа тартылагъанда да полк бир нече керен къамавгъа тюше. Шо гьакъда москвалы Евгений Панковскийни «Дагестанская правда» газетде 2003-нчю йылда чыкъгъан кагъызында толу кюйде язылгъан.

           Евгений Панковскийни эсделиклеринден:

         «Мен оьзюмню дав ёлдашым Мамат Тавмурзаевич Гьажимуратовну гьакъында айтма сюемен. Мен ону булан 1942-нчи йылда яйда таныш болдум. Шо заман мен ярамдан къолай болуп, 826-нчы артиллерия дивизионгъа тюшдюм. Шо вакътиде полк Угра деген оьзенни боюнда эди. Политрук бир гюн гелип: «Тергевлю болугъуз, немислер шу бойдан чыгъып чапгъын этмек бар», – деп билдирди. Мен огъар: «Не булан дав этме герекбиз, мени чи савутум ёкъ», – дедим. Ол айтгъан кюйде, дивизионда танклагъа къаршы урагъан гранатлардан къайры бир савут да ёкъ экен.

          – Бажарагъан ва къоркъмайгъан адамгъа шо да гючлю савут, – деп де къошду. Политрук айтгъан кюйде, 320-нчы полк къамавгъа тюшюп, шондан чыкъмакъ учунгъу ябушувларда Гьажимуратов бек гючлю дав этген ва политрук айтагъан гранат булан бир танкны яллатгъан. Демек, полкгъа къамавдан чыкъмакъ учун ёл ачгъан. Шо давда гёрсетген къоччакълыгъы учун полкну командири Кузнецов Мамат Тавмурзаевични «Советлер Союзуну Игити» деген оьр атгъа гёрсетген болгъан.

       Полкгъа гелип, экинчи гюн мен игитибиз Мамат Тавмурзаевич булан таныш болдум. Ол гранат нечик атма, танкны не ерине ташлама ва нечик енгил яллатма болагъанны англата эди. Шо заман башлангъан къурдашлыгъыбыз давдан сонг да давам этилди. Арадан кёп заман гетмей, бизин полкну Позорелое Городишко деген ерге чыгъарды. Биз шонда алгъа чапгъын этгенче, разведка этме герек эдик. 1942-нчи йылны 4-нчю августунда, къызгъын артиллерия атышывдан сонг, асгерлер алгъа тебинме башлады. Пехота тезликде немислени ал оборона къорувун йырма бажарды. Шагьарны ичинде орамларда дав башланды. Биз буса пехотаны арты булан барабыз. Ариде, 2 къабатлы яллайгъан уьйню терезесинден таба эки пулемёт атышма башлады. Барыбыз да ятдыкъ. Бирден Мамат турду ва чап-ят, чап-ят эте туруп, уьйню боюна етишди. Сонг ичине гирип де гетди. Бираздан пулемётлар да токътады. Мамат шо эки де немисни есир этип гелди. Пулемётлар токътагъандан сонг биз алгъа юрюдюк ва шагьарны немислерден азат этдик. Шолай къоркъувну билмейген улан эди бизин сююмлю къурдашыбыз. Шо вакътиде Мамат

          Тавмурзаевични савгъатгъа гёрсетме биревню эсине де гелмеди. Ол да шолай затлагъа «мен этмесем, ким этер» деп турагъан улан эди.

     Сонг бизин полк Ржев ва Орлов шагьарланы немислерден азат этегенде къыйынлы давларда ортакъчылыкъ этди. Разведка маълуматланы яхшы онгаргъангъа ва шо давларда ортакъчылыкъ этгенге бизин дивизионгъа гвардиячы деп ат тагъылды. Сёз ёругъуна гёре айтсам, давну ахырына дивизионгъа Александр Невскийни ордени де берилди.

      Арадан бир йыл оьтген сонг бизин полкну Спас-Деменск шагьарны онг янындагъы Павлино деген станцияны алма салды. Шо станция немислер учун бек маънасы бар ер болгъан экен. Шону учун да олар шо ерни кёп гючлю бекликге айландыргъан. Бизин полкгъа шо станцияны алмакъ учун 2 жума берилди. Темир ёлну бою булан дав эте туруп, бизин дивизион немислени бир беклигин алды. Шо бекликде немислени дёрт де якъгъа атышып болардай арбаны дёгерчиги йимик затны уьстюнде самолётгъа атышма деп бекленип салынгъан пулемёту бар эди. Нени де билме сюеген Мамат шогъар минип, пулемётну айландырып да къарады. Къашкъаралып да тура эди, бирден кёкде самолётлар гёрюндю. Мамат тезликде пулемётну артына гирди ва олагъа атышма башлады. Гюллелер кёкде къайда учагъаны гёрюне. Самолётлар да атышма башлады. Мамат къачып яшынмады ва олагъа атышма башлады. Бирден башдагъы «Хайинкель–111» маркалы самолёт яллады ва айлананы ярыкъ этип, тёбен тюшме башлады. Мамат башгъаларына да атышып йиберди, тек патронлары битип токътады. Самолётлар дагъы айланмады, бар-ёкъ бомбаларын да ер-ерге ташлап, къайтып гетдилер.

           Арадан заман гетип, биз беклешген ерге эки капитан гелди ва самолётну ким яллатгъанын сорады.

        – Мен яллатдым, Мамат Гьажимуратов, – деп жавап берди Мамат. Башлап инанмадылар, сонг биз де къошулгъанда, инанды.

         – Кёп савболугъуз! Сен кёп адамны оьлюмден къутгъардынг, – деп ону къучакъладылар. Олар бизин яннавурубузда дав этеген штрафной ротаны командири ва замполити болгъанлар, экевю де Советлер Союзуну Игитлери эди».

         Шо ерде олар взводубузну командирин де чакъырып, Маматны савгъатлама кагъызлар онгардылар. Арадан 1 жума гетип, дав ёлбашыбызгъа «Отечественная война» деген 2 даражалы орден гелди».

          Мамат немис самолётну яллатып, ону савгъатлавгъа ка­гъызланы алып гетгенде, ёлдашлары ону «гьур-ра» къычырып, тутуп оьрге чюйме башлай.

         «Сен Игит атгъа гёрсетилип, шо атны алмасанг да, бизин учун Игитсен», – деп, ону аралап алалар ва къучакълайлар. Шо вакътиде бирден буланы янына бомба атыла ва солдатланы ян-янгъа чача. Бирлери оьле, кёбюсю яралана. Мамат буса топуракъны тюбюнде басдырылып къалгъан болгъан. Евгений Панковский оьзюню окобундан гьалны гёре, тезликде къурдашын чыгъара ва менсанбатгъа етишдире. Олар давдан сонг да къурдашлыкъ юрюте. Е. Панковский 1946-нчы йылда гелип Маматларда къонакъ болуп да гетген.

             Евгений Панковскийни эсде­ликлеринден:

        «Мамат Тавмурзаевич госпитальда кёп турмады. Шондан сонг полк, шону булан бирге Мамат да, Смоленск, Орша, Витебск шагьарланы, Польшаны, Литваны, Гюнтувуш Пруссияны азат этивдеги давларда ортакъчылыкъ этди. 1945-нчи йыл 17-нчи мартда Кёнгсберг – Берлинге барагъан уллу давда огъар авур яра тийди»…

         Ол нече керен яраланса да, тезликде полкуна къайтып тургъан, тек бу гезик огъар госпитальда узакъ заман ятма тюше.

          Ленинградны Асгер-медицина музейинден 1951-нчи йыл 28-нчи майда гелген справкада булай язылгъан: «Мамат Тавмурзаевич Гьажимуратов госпитальгъа онг гёзюне ва сол аягъы­на яра тийип тюшген. Ону сол гёзю гьаран гёре, къашыны уьст боюнда такъасыны ичинде яркъыч бар. Ол госпитальгъа 1945-нчи йылда 19-нчу июнда тюшдю ва 15-нчи сентябрде комиссияны гёрсетивюне гёре асгерде къуллукъ этме ярамай деп справка булан частына йиберилди».

         Мамат оьзюню асгер бёлюгюне йиберилмей, ол 1017-нчи эвакуация госпитальдан яралардан къолай болуп гелеген солдатлар ва офицерлер сакъланагъан 45-нчи атышывчу полкну госпиталына йибериле. Офицер болуп къуллукъ этме сюеген уланны умутлары увала ва шо полкдан таба 1945-нчи йыл 2-нчи октябрде Мамат уьюне йибериле.

           Ол уьйде атасын авруп таба. Мамат давдан къайтып, 20-нчы гюн ол гечинип де къала. Шо замангъа инилери ва къызардашы уьйлю-эшикли болалар, оьгей анасы да дос-къардашыны янына гете. Абзарда янгыз къалгъан Мамат юрт советни секретары, сонг юртдагъы тюкенде сатывчу, учётчик ва агъач къаравулчу болуп ишлей.

              1947-нчи йыл ол яхсайлы медсестра къыз Райгьан Абдурагьманова булан уьйлене. Агьлюге 4 яш да тува: къызы Сапият яшлайын гечине, уланлары Гьажимурат 1992-нчи, Муратхан буса 2008-нчи йылларда гечине. Биревю къызы Жавгьарат Магьачкъалада яшай. Ол узакъ йыллар муаллим болуп ишлеген ва абур-сый къазангъан. Къайратлы загьматы учун Макътавлукъну III даражалы (орден Трудовой славы 3-й степени) ордени булан савгъатлангъан, артдагъы йылларда халкъны социальный якъдан якълав управлениеде ишлей.

                                               * * *

     Мамат Игит атгъа гёрсетилип, неге берилмей къалгъанны гьакъында да айтайыкъ. Бирлери айтагъангъа гёре, анасы мычыгъыш экенге деп айтыла, бирдагъылары буса миллетине къумукъ деп язылагъанны орнуна къалмукъ деп язылгъан дейлер. Бизге белгили кюйде, эки де миллет сюргюн этилинген. Олай деп айтылса да, Мамат Игит атгъа 1942-нчи йылда гёрсетилген. Эки де миллет сюргюн 1944-нчю йылда этилинген.

           Шо йыл Дагъыстанда А. Путербротну редакторлугъу булан: «Советлер Союзуну Игитлери – Дагъыстанны макътавлу уланлары» деген 4000 тиражы булангъы плакат чыгъарыла. Шонда Советлер Союзуну Игитлери деп 25 адамны суратлары ва гиччирек маълуматлары булан, тюпде буса Игит ат берилген 15 дагъыстанлыны суратсыз атлары язылгъан болгъан. Плакатдагъы къыркъ да адамгъа Игит ат бериле. Мамат буса юлдузсуз герти Игит кюйде къала.

         1944-нчю йылда Гьажимажагьатюртгъа Дагъыстанны военкоматындан адамлар гелип, Маматгъа Советлер Союзуну Игити деген ат берилген деп ата-анасын ва дос-къардашын къутлап гетгенлер.

         Маматны игитлиги гьакъда толу язылмагъан. Ол 1997-нчи йыл 3 мартда гечинген. Тек тюрлю-тюрлю ерлеге кагъызлар язылгъан.

         Дав битгенли де 70 йыл бола тура. Озокъда, биз нечакъы сюйсек де къоччакъ къумукъ улангъа Игит атны оьлгенден сонг сама берер деген ойгъа къуллукъ этсек де, инанма болмайбыз. Тек шолай Ватанына гьалал къуллукъ этгенлер юрек­лерибизге оьктемлик бере.



Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,

оьз мухбирибиз.

Суратда: М. Т. Гьажимуратов

(1943-нчю йыл).


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля