Артдагъы йылларда Уллу Ватан давну болгъанына, шонда гёрсетилген къоччакълыкълагъа, игитликлеге, гьатта Уьстюнлюкге де  башгъача янашагъанлар кёп болуп геле. Тыш пачалыкълар немис-фашистлерден уьст болгъанлыгъы, гьатта уьстюнлюкде де оьзлени къошуму артыкъ деп айтагъан болуп тура.

Ким не деп айтса да, давгъа нечик къыймат берилсе де, уллу Уьстюнлюк бизин элибизде эсден таймас байрам болуп туражакъ. Неге тюгюл де,  шо давда биз 27 миллиондан да артыкъ адамны тас этгенбиз. Уллу Ватан давну тарихинде атлары язылгъан, уьлкебизни душманлардан сакълай туруп, жанын да, къанын да берген кёп къумукъ уланларыбыз бар. Оланы бириси – гьажимажагьатюртлу, 1-нчи Украина фронтну 4-нчю танк армиясыны 126-нчы танк полкну Т 34 танк взводуну командири – Иса Кълычевич Солтанов. И. Солтанов аты аз айтылагъан игитлерибизден. Тек ол къоркъув билмейген танкистге, давгъа тюшюп, бир йылдан огъар 2 орден ва Совет Союзуну Игити деген ат да берилген. Мен ону къардашы Солтанагьмат Кълычев булан лакъыр этемен.

–Уллу Ватан давну игитлерини атлары кёп айтыла, тек сизин юртлу Иса Солтановну гьакъында аз маълумат бар. Дагъы да бир соравгъа жавап бер, игитни фамилиясы Солтановму яда Кълычевми?

–Халкъ арада юрюлеген кюйде чи, игитни фамилиясы – Солтанов. Тек бизин тайпа Кълычевлар. Шолай бизин фамилияны алышдырмагъа бир-бир затлар себеп болгъан. Кулакланы артындан тюшгенде, бизин тухумну да кёп гьызарлап юрюген. Тухумну сакълайбыз деп бирлери ари-бери чачылгъан, бирлери фамилияларын алышдыргъан. Бизин наслуларыбыз Гьажимажагьатюртда ва Хасавюртда гьали де яшайлар.

–Иса нечик улан болгъан?

– Гиччиден берли къатарбаш улан болгъан. Ону  1–4-нчю класларда охутгъан Гьайбулла Дайибов айтагъан кюйде, Иса адабият ва физкультура дарсланы кёп сюе болгъан. Биревю муаллими Алев Мантиков хабарлайгъан кюйде, Иса яшдан берли тири яш болгъан. Шону тенг­лилери айтып да кёп эшитгенбиз.

Бир керен эрте язбашда, яныбыздагъы сув ташып, шонда юртлу къыз Марьям Атохова агъызгъанда, Яхсайдан къайтып гелеген 7-нчи класны охувчусу Иса атылып Ямансувгъа тюшген ва ону оьлюмден къутгъаргъан. Ол адамланы охума уьйретмек учун да юртда юрюлеген бары да чараларда ортакъчылыкъ этген. Бош заманында сурат яда агъачдан ёнуп оюнчакълар эте болгъан.

Иса 1917-нчи йылда тувгъан. Юртда 4, Яхсайда 1930-1933-нчю йылларда охуп, 7 класны битдире. Мен эсгерген йимик, шо йылларда мадарлы адамланы артына тюше, бирлерин тутуп Сибирлеге йиберме башлай. Бизин тайпагъа да гюч этиле. Тутулмас учун гьариси бир янгъа гетип, шонда яшавлукъ этип яшама башлайлар. Исаны агъасы Багьавдин буса Бухара шагьаргъа чыгъа, 7 класны битген Иса ону янына бара. Шо йылларда лётчиклер ва танкистлер бек абурлу касбу деп гьисаплана болгъан. Иса офицер болма сюйсе де, янгыдан фамилиясы четим эте, шону учун да, агъасы Исагъа атасыны атын фамилия эте. Ол Къазан шагьаргъа гете, шонда автодорожный техникумгъа охума тюше. Шону битдиргенде, Татар АССР-ни Агрыз военкоматындан таба Къызыл Армияны сыдраларына чакъырыла. Танк училищеге охума тюше. Шо вакътиде дав башлана. Иса Харьковдагъы танк училищени 1941-нчи йылны август айында яхшы къыйматлагъа битдире ва лейтенант чин ала.

–Китапларда язылагъан кюйде, Иса давгъа 1944-нчю йыл тюшген. Яхшы охуп битген офицер 3 йыл не булан машгъул болуп тургъан?

–Училищени Орта Азиягъа чыгъара, билими бар ва училищени бешге битген Исаны ва ону булан бир нече уланны буса яш танкистлени уьйретме сала. Онда болса да, Иса токътавсуз давгъа йиберсин деп арзалар язып тургъан деп де айта.

Бизге белгили кюйде, ол давгъа 1944-нчю йылны башында къуршала. 1-нчи Украина фронтну 4-нчю танк армиясыны 17-нчи гвардиячы бригадасыны 126-нчы танк полкунда танк взводуну командири этилинип белгилене. Взвод кёп давларда ортакъчылыкъ эте.

Бир тамаша ерин эсгерейим: ол фронтгъа 1944-нчю йыл 4-нчю мартда тюше ва арадан 5 гюн гетип, давгъа къуршала. Шо дав тарихде Проскуровско-Черновицкий дав деп эсде къалгъан. Шону гьакъында толу кюйде айтма сюемен.

 Гечеге таба бизин асгербашчылагъа Хмельницкий областны Бальковцы деген юртунда немислер бары белгили бола. Шонда Исаны взводу йибериле. Юртгъа Исаны танкы биринчи гире, топдан ва пулемётдан атыша туруп, немислени 15 солдатын ва офицерин оьлтюре, 8 пулемёт точкаларын тоза, эки пушкасын ва Т-3 танкын да яллата. Ону взводу бир автомашинни тута ва топлагъа савут сакълайгъан складын да ала. Бир вакъти Иса Солтанов бар танкгъа топ тие ва яллата. Иса экипажы булан тезликде танкдан чыгъа ва немислени пехотасы булан дав этме башлай. Олар немислени дагъытмай туруп токътамайлар. Шо къоччакълыгъы учун, давгъа тюшюп бешинчи гюн, ону полкну командири гвардиячы подполковник Власкин Къызыл Юлдуз орденге гёрсете.

1944-нчю йылны орталарында Иса Солтановну взводу Украинаны немислерден азат этивде бирдагъы да къоччакълыкъ гёрсете. Бир давда ону танкы немис танклар булан арагъа алына. Иса тезликде танкны бир ойтанлыкъгъа салмакъны буюра ва шондан атышма башлай. Экипаж къайпанмай, Иса оьзю атышып, немислени 3 танкын ва 2 бронетранспортёрун яллата. Яяв асгерине де кёп гюч эте. Шо игитлиги учун Иса Солтанов Дав Къызыл Байракъ ордени булан савгъатлана.Шо йылны ахырында да ол бирдагъы керен къоччакълыкъ гёрсете, тек шо игитлиги учун савгъатланмай къала. Эсгерилген давну гьакъында полкну командири Совет Союзуну Игити М.Я.Небратенко оьзюню «Тав элни къоччакъ уланлары» деген китабында бек арив язгъан:

«1944-нчю йылны ахырында Львовско-Сандомирский дав битип, бизин полкну ял алма къойду. Давда ял алыв деген недир? Танкланы ярашдырыв, оьлгенлени орнуна адамлар алыв ва янгы гелгенлени уьйретив. Шону учун да дав оьтгерилип битген авлакълагъа барып, шонда янгы гелгенлени ва бир де танкны гёрмегенлени танк гьайдама  яда атышма уьйрете эдик.

Бир гюн мени яныма Т-34 танкланы взводуну командири старший лейтенант Солтанов гелди. Аслу гьалда яш солдатланы ол уьйрете эди. Иса магъа дав оьтгерилген авлакъдан яллагъан «тигрны» гелтирме ихтияр тиледи. «Герти танкгъа уруп ва не ерине къайсы снарядны урма герекни гёрсетип уьйретсек яхшы болмасмы?» – деп, соравлу къарады. Мен де ихтияр бердим. Шонда уьйренген танкистлер гележек давларда немислени макъталгъан «тигрларын» таш булан къоз сындыргъанда йимик этежек.

Бир керен бизин полкну Чадра деген оьзенни ариги янында ял алма токътагъан немислени бёлюгюн дагъытма йиберди. Бизге дав этип, немислени гиччи бёлюклеге бёлме ва дагъытма борч салынды, эки якъдагъы полклагъа буса эки ягъадан чапгъын этмек тапшурулду.

Полкну башына Поляковну ротасы салынды, ондан да алда буса дозоргъа Иса Солтановну взводу йиберилди. Къар да ява эди, яхшы ел де бар. Буса да И.Солтановну танклары полкгъа ёл эте туруп алгъа тебинди.70 чакъырым ёл да этип, шу бузукъ чакъда чапгъын болмас деп турагъан немислеге ала-пелекет салды. Олар гьазир болуп бизин полк гелеген бойгъа къаршылыкъ  билдирмек учун онгарылып битгенче, Солтановну взводу атышма башлады. Немислер башлап токътагъан ериндеги танкларын да, тягачларын да къоюп, артгъа тартылды. Иса Солтанов оьзюню взводун Чадра оьзенни бериги боюнда, янгыз танкланы тёбелери гёрюнеген кюйде къоюп, ойтанларда яшырды. Шолай башгъалар да этди. Алгъа йиберилген разведчиклер Чадра оьзенге багъып танклар гелегенни билдирди. Шунча да шулай ювукъгъа гелгенни билмейген немис танклар ­оьзенден чыкъма деп сувгъа тюше. Шону магъа биринчи танкдагъы И.Солтанов рация булан билдирди.  Сувну ичине 12 танк тюшгенде ва бизин танклагъа етишме 200-250 метрлер къалгъанда, шолагъа атышма буйрукъ бердим. Аз заман юрюлген давда бизин танкистлер 5 танкны яллатды, немислер къара тютюн ташлайгъан танкларын да къоюп, артгъа тартылды. Тек «тигрланы» бириси алгъа тебинди. Иса шону оьзюне къоймакъны тиледи ва биринчи снарядны тийдирди. Исаны биревю снаряды да «Тигрны» пушкасына тийип, атышып болмайгъан этди. ­Уьчюнчю снаряд буса ону къара тютюнге бояды.

Мен Иса Солтановгъа баракалла билдирдим. Ол къоркъувну билеген адам тюгюл эди. Мен ону взводу булан немислени артына чыкъдым. Шонда взвод къаршы болгъан батареяны да, арт якъдан атышыв болмас деп турагъан 4 танкны да яллатды.Ол взводундагъыланы да оьзю йимик дав этме уьйретген эди».

– Солтанагьмат, Иса Солтановгъа Игит ат оьлгенден сонг берилгенми? Бир-бир макъалаларда шолай эсгериле…

– Берилмеген. Муна (гёрсете) Исаны савгъатлав кагъызы, шо 1945-нчи йылны 28-нчи январында армияны штабына йиберилген.

«Иса Кълычевич Солтанов–  къоркъувну билмейген  офицер. Давда оьзюн эркек кюйде тута. 1-нчи январдан 25-нчи январ болгъанча дав юрюлген Белецка Млыны, Бильча Застава, Ковал юртланы ва  Ситкувка,  Жарнув,  Жгув станцияланы алывда оьзюню  взводу булан беш Т 6 танкны, дёрт Т 5 танкны, сегиз бронетранспортёрну, 18 автомашинни яллатгъан ва 80-ге ювукъ немислени оьлтюрген. Шолардан оьзю айрыча танкындан таба бир  Т 6, эки Т-5 ва эки  бронетранспортёрну яллатды. Жгув шагьарны тюбюнде ротаны командири яралангъанда Солтанов шогъар башчылыкъ этди. 24-нчю январда 1945-нчи йыл оьзюню ротасы булан Одер сувну ариги янына чыкъды ва шондагъы немислени дагъытды. Шо буса бизин асгерлеге тас этивсюз сувну ариги янына чыкъма ва алгъа барма имканлыкъ берди. Буссагьатгъы вакътиде И.К.Солтанов частда асгер къуллугъун кюте. Огъар Совет Союзуну Игити деген атны бермекни тийишли гёремен.

126-нчы танк полкну командири майор И. А. Ткачук.

28-нчи январ 1945-нчи йыл».

 

СССР-ни Оьр Советини Президиумуну 1945-нчи йыл 10-нчу апрелде чыкъгъан къарары булан Иса Кълычевич Солтановгъа Совет Союзуну Игити деген ат бериле, Ленинни ордени ва «Къызыл Юлдуз» деген медаль булан савгъатлана.

Иса Солтанов оьзю немислерден азат этген Хобен (Кёбен, бирлери огъар Гёбен деп де айта) шагьарны боюнда Одер ­оьзенни янында гёмюле.

–Польшада артдагъы йылларда совет солдатлагъа салынгъан эсделиклер тайдырыла. Сизин адамыгъызны эсделигини гьалы нечикдир?

– Польшаны азат этивде 600 минг совет солдат жан берген. Олар гьариси оьлген ерде гёмюлгенге гёре, 2007-нчи йыл Польшаны гьукуматы шоланы сюеклерин бир ерге жыйма токъташа. Эгер де дос-къардашы алып гетме бола буса, шоланы сюеклерин алма бажарылагъанны да айталар. Биз болабыз деп де Къызыл Крестге кагъыз яздыкъ, тек сюеклени берегенни орнуна, олар сюеклени Польшаны Гура шагьарына гелтирип гёмген. Мен де, Эстонияда яшайгъан узукъарим Расул Расулов да Къызыл Крестден таба бу йыл Польшагъа бардыкъ ва Исаны атын Гура шагьардагъы къошкъабурда тапдыкъ. Польшаны бир-бир ерлеринде давда оьлген солдатлагъа салынгъан эсделиклер бар кююнде, къабурланы ичи тап-таза. Поляклар биз не учун гелгенни билгенде, бизин булан илиякълы сёйледилер. Эки жуманы ичинде биз концлагерлеге бардыкъ ва дав болгъан шагьарларда болдукъ. Исаны полкуну танкларыны эсделиклерини янында суратлар алдырдыкъ. Гелеген йыл буса Иса дав этген ерге барма сюебиз. Одер оьзенден чыкъмакъ учун бизин асгер кёп къан тёкген. Шонда кёп санавдагъы офицерлер, гьатта генераллар да жан бергенлер. Бизге англатгъан кюйде, шо давларда ортакъчылыкъ этген 42 адамгъа Совет Союзуну Игити деген оьр ат берилген.

Гьали давну, гьатта Уьстюнлюкню маънасын ари-бери тартма къарай­гъанлар бар. Бир-бир пачалыкъларда  уьстюнлюкде совет халкъны къошумун айтма да айтмай къоялар. Бизин халкъ буса шо давда 20 миллиондан да артыкъ адамын тас этген. Гьар адам дагъы дав болмасын деп къаст этме герек, неге тюгюл де давдан улан тувмай, аналаны юреклерине къолай болмас яра салына. Бизге дюньябызны гёзеллигинден сююнюп яшама ярамаймы?