Гетген 2014-нчю йыл Россияны халкъыны уллу оьрлюклери булан белгили болду. Биз оьзюбюзню токъташгъан миллет гьисапда гёрсетдик. Бизин терен гьакъыллы ва къоччакъ милли ёлбашчыбыз бар. 2014-нчю йылда къолда бары да этилген оьрлюклерде дагъыстанлыланы да къошуму болду. Биз, дагъыстанлылар, Россия Федерацияны ватандашлары оьзюбюзню халкъыбыз, оьзюбюзню Президентибиз булан болгъанбыз ва болажакъбыз. Дагъыстан ва дагъыстанлылар Россия Федерацияны Президенти Владимир Владимирович Путин юрютеген ич ва тыш политиканы якълай.
В.В. Путин РФ-ни Федерация Жыйынына гьали-гьалилерде малим этген оьзюню Чакъырыв кагъызында эсгерген кюйде: «Бу йыл, тарихни бек алышынагъан агьамиятлы вакътилеринде, гьар заманында да болагъанда йимик, бизин халкъ оьзюню милли ругьуну гётериливюн ва яшав чыдамлыгъын, патриотлугъун ачыкъ кюйде исбат этди». Дагъыстангъа байлавлу айтгъанда да, о уьстюнлю кюйде абат алмагъа болагъанын исбатлай.
Гьакимлик къурумларда ва жамиятда мекенли алмашынывланы яшавгъа чыгъара туруп, биз экономика оьзю тюшген четим гьаллардан чыгъармакъ учун мекенли иш юрютебиз, бизин Россияны тыш душманлары байлагъан ва орта асрулардан баш алагъан къаршы турувну, фанатизмни, экстремизмни ва террорчулукъну ахырына чыкъмагъа, уьстюн гелмеге къаст этебиз. Биз гьакимлик къурумланы, олай да халкъны дагъыстан жамиятыны яшавуну бары да тармакъларын янгыртывгъа ва тазаланывгъа къуршайбыз.
Дагъыстан Республикада пачалыкъны ва ватандашланы аманлыгъын болдурув, законлукъну ва жамият низамны янгыртмакъ – шо Дагъыстанда федерал ва республика даражадагъы гьакимлик ва ерли оьзлени ишин оьзлер юрютеген къурумлар машгъул болуп гелеген аслу масъалалар. Хас къурумларыны, ич ишлени Дагъыстан Республикадагъы бёлюклерини, Прокуратураны, Ахтарыв комитетини, бизин уьлкени асгер гючлерини къоччакълыгъыны натижасында шо масъалалар асувлу чечиле деп айтмагъа да ярай. Лап да аслусу, жамиятны янындан аманлыкъ къурумланы якълавун болдурмагъа бажаргъаныкъ шону яшавгъа чыгъарывда бизге шартлар ярата. Биз бугюн Дагъыстанда жинаятчылыкъ ишлени умуми санаву хыйлы аз болгъаны гьакъда айтып гьисап бермеге болабыз. Жинаятчылыкъны даражасы бизде Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну республикаларындан эсе 1, 5 керенге, Россия Федерацияны, орта гьисапда алгъанда, 3 керенге аз. Этилген жинаятчы ишлени 80 процентден кёбю ачыла. Артдагъы 10-15 йылны ичинде биринчилей болуп Дагъыстан террорчулукъ ишлер болмагъан йылны оьтгерди. Шо ачувлу, оьчлю гючлеринден бизин умуми уьстюнлюгюбюз гьисаплана. Биз баргъан сайын яшамагъа къоркъунчсуз болагъан, аманлыкъ беклешип гелеген янгыргъан ва тазалангъан республикада яшайгъаныбыз булан мен сизин барыгъызны да къутламагъа сюемен. Шо буса бизин кёбюбюзню артдагъы эки йылны ичиндеги асил мурады болуп токътай.
Бизин гёзюбюзню алдында социал ва маданият шартлар, дагъыстанлыланы англав даражасы, тутагъан кюю, гьакимликни ва экономиканы гьалы алышына. Республикадагъы яшав баргъан сайын ёрукълаша. Умуми кюйде алгъанда, адамланы урлавлар токътагъан, флешкаланы къоллав булан гючден, къоркъутуп акъча алывланы санаву кемиген, атылтывлар ва оьлтюрювлер аз болгъан, аналар оьзлени яшлары булан бавларда ва гюлбарларда геземеге къоркъмайгъан болгъан. Бизин шагьарланы ва юртланы кёбюсю орамларыны гёрюнюшю яхшылаша. Шолар барысы да аэропортдагъы бизин уьлкени самолётлар учагъан ва къонагъан ёлундан да, аэропортдан багъып къурулгъан янгы ёлдан, Дербентден Магьачкъалагъа гиреген ёл янгыртылгъанлыкъдан, тав районлардагъы ёлланы кёбюсюню гьалындан да гёрюне. Дослукъну уьйлери, этнобутиклер ва кёп оьзгелери янгыртылгъан Дагъыстанны белгиси болуп токътай. Лап аслусу, дагъыстанлылар законгъа ва намусгъа гёре яшамагъа болагъанына инангъан. Билим берив идаралары, яшлар бавлары ва кёбюсю пачалыкъ савлукъ сакълав идаралары урушбатчылыкъдан тазалана.
Умуми кюйде алгъанда шолар барысы да В.В. Путин Россия пачалыгъын янгыртыв ва беклешдирив тармагъында ойлашгъан ва ёрукълу кюйде юрюлеген алмашынывланы Дагъыстанда яшавгъа чыгъарыв болуп токътай. Биз, дагъыстанлылар учун шо гьаракат ва милли ёлбашчыбызны политика якъдан токъташыву Дагъыстанда башлангъаны айрыча къыйматлы болуп токътай.
В.В. Путин терен учурумну ягъасында токътагъан Россияны къорумагъа ва уьлкени янгыртывну ёлуна тюзлемеге бажарды. Ол пачалыкъ гьакимликни беклешдирди, уьлкеге ёлбашчылыкъ этивню янгыртмагъа бажарды. Дагъыстанны, демек, савлай Россияны аманлыгъын болдурувда, халкъара террорчулукъгъа къаршы ябушувда гёрсетген къоччакълыгъы ва игитлиги учун В.В.Путин 2014-нчю йылда «Дагъыстан Республиканы алдындагъы къуллукълары учун» деген орден булан савгъатлангъан. Шо дагъыстан халкъы сюеген иш эди. Шо бизин бютюн халкъыбызны разилик билдиривюню белгиси болуп токътай.
Парахатлыкъны ва жамият арада разиликни сакъламакъ учун Россия Федерацияны бирлигин беклешдирив бизин республикада гьар заман да агьамиятлы болгъан, гележекде де болажакъ.
Республиканы экономикасын къыйынлы гьалдан чыгъарывгъа бакъдырылгъан программаланы биз Халкъ Жыйыны, республиканы депутатлары, ерли жамиятлары, муниципал гьакимлик къурумлары булан бирче яшавгъа чыгъарабыз. Халкъ Жыйыныны Председатели Х.И.Шихсайитовгъа, ону орунбасарларына, фракцияланы, комитетлени ёлбашчыларына, бары да депутатлагъа бирге чалышыву учун оьзюмню разилигимни билдиремен. Ерлерде бизин умими программаларыбызны яшавгъа чыгъарагъаны саялы кёбюсю муниципал къурулувларыны ёлбашчыларына да разилик билдирмеге тийишли. Дагъыстан Республикада иш гёреген федерал къуллукъларыны ёлбашчыларына ва къуллукъчуларына пачалыкъны, халкъны пайдасы учун чалышагъаны саялы разилигимни билдиремен. Биз бирче ишлеме уьйренеген саялы, кёп тюрлю ишлени яшавгъа чыгъарагъаныкъ саялы оьзюне А.М.Гьамитов ёлбашчылыкъ этеген Гьукуматыны, республиканы Башчысыны ва Гьукуматыны Администрациясыны ёлбашчысыны, ону орунбасарларыны ва бары да къуллукъчуларыны гьаракатын да айрыча эсгермеге сюемен. Умуми кюйде алгъанда, оьтген эки йылны узагъында Дагъыстанны бугюню, олай да гележеги учун жаваплыкъны алмагъа болагъан ва алагъан команданы оьзеги къурулгъан.
Ватандашлыкъ жамиятыны къурумларына, профсоюзланы ёлбашчыларына жагьил адамлар къуршалгъан ва яратывчулукъ бирлешивлерине школаланы, оьр охув ожакъланы якълайгъаны, кёмек болдурагъаны ва бирликде чалышывубуз учун разилигимни билдиремен. Дагъыстан интеллигенциясы дагъыстан жамиятыны ругь даражасын камиллешдиривдеги оьзюню жаваплыгъын гьис этмеге башлагъанын айрыча айтмагъа тюше. Шо ишде, бир де къопдурувсуз айтгъанда, муфтий шайых Агьмат-гьажи, кёбюсю оьзге шайыхлар ва имамлар оьзлени къошумун болдура. Олар булан бирче бизге бугюнлерде айрыча гьис этилеген бусурман уммасын ярплашдырывну къаст этивлерини алдын алмагъа бажарыла. Гюнбатыш уьлкелерде ислам динге къаршы питне салып, къыставуллукъ тувдурмагъа Пайхаммарыбыз Магьамматны (а.с.) нишан суратларын этивню шартларында бизин ортакъ ишибизни – бусурман уьмметни сакъламакъ учун бир-биревню арасында юрюлеген эришивлюклени къоймагъа тюшегенин ташдыра. Яшав оьзю гёрсетегени йимик, башында дагъыстан жамиятда ёрукълукъну болдурувгъа айрыча къошум этип гелеген Магьачкъаланы ва Грозныйны епископу Варлаам булан христиан къардашларыбыз да бизин булан бирче. Биз кёп миллетли ва кёп тюрлю динлени вакиллери яшайгъан Россияны бирлигин беклешдирмеге тарыкъбыз.
Аявлу къардашлар ва къызардашлар!
Бизин ва сизин намазларыбызны, анадаш Ватаныбызны аманлыгъы ва ёрукълугъу гьакъда этилген тилеклерибизни Яратгъаныбыз къабул этсин.
Оьзюне Г. М. Гьамзатов ёлбашчылыкъ этеген Жамият палата пайдалы ва бажарывлу кюйде чалыша. Муниципал къурулувланы оьлчевюнде де жамият палаталаны къурувну агьамиятлы гьисап этемен. Адамны ихтиярлары ва эркинлиги, инсанны менлиги – бизин инг уллу байлыкъларыбыз. Биз республиканы Тамазаларыны совети юрютеген уллу агьамияты булангъы иши учун разилигибизни билдиребиз (А. А. Магьамматов). Адамны ихтиярларын якълавгъа къарайгъан толу ихтиярлы вакилибиз де уьстюнлю кюйде ишлей. Агьлюню, аналыкъны ва яшны ихтиярларын якълавгъа къарайгъан толу ихтиярлы вакиллик де агьамиятлы масъалаланы чече. Россия Федерацияны Президенти орта ва увакъ бизнесни оьсдюрювге байлавлу сиптелерин гьисапгъа алгъанда, оьзюню чалышывуну агьамиятлыгъы артагъан далапчыланы ихтиярларын якълавгъа къарайгъан толу ихтиярлы вакилни гьаракаты да натижалы. Биз кёп миллетли Дагъыстанны сыкълашывун ва бирлешивюн гёз алгъа тутуп, загьмат тёгегенлер булан бирликде ачыкъ чалышывубузгъа айрыча агьамият беребиз. Яшавгъа чыгъарып турагъан алмашынывларыбызда ватандашлыкъ жамиятыны къурумларыны агьамиятлыгъын артдырывгъа айрыча агьамият беребиз. «Биз кёп барбыз, тек Дагъыстан буса барыбызгъа да ортакъ» деген чакъырывдан баш алабыз.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу ёлдашлар!
Артдагъы айланы ичинде болуп турагъан агьвалатлар, Украинада тувулунгъан четим гьаллар, Россия Федерациягъа байлавлу гюнбатыш уьлкелени къаршылыкълары ва инкар этивлери, дюнья оьлчевюнде хаммалны аслу жураларыны багьаларыны тёбенлешивю, манатны мекенли кюйде къыйматдан тюшювю, шексиз кюйде, 2015-нчи йыл бизин учун бек четим болажагъын исбатлай.
США оьзюню ёлбашчылыкъ политикасын къабул этдиривге бакъдырылгъан къаст этивлерине Россия ёрукълу кюйде къаршы чыкъгъан ва чыгъа. США ва ону уьюрлери динге ва бусурман пачалыкъланы гележекдеги оьсювюне сынсымайлы янаша, ислам динге къаршы янгы чапгъынланы ойларын яймакъны къастын эте. Иракъны, Ливанны, Сирияны аслу гьалда Россия якълады. Россия тезден берли де, буссагьатгъы вакътиде де оьзлени инг ювукъ къурдашы экенин англамагъа, олай да бусурман пачалыкълагъа ва халкъларына етишдирмек бек агьамиятлы. Киевде оьтгерилген фашист алышыныву американлыланы харж берип юрютген тапшуруву гьисаплана. Францияда болгъан къайгъылы агьвалатлар да ислам динге къаршы ойланы тувдурмакъ, шону булан бирге Еропаны бютюнлей США-гъа таби этмек учун этилген болмагъа да ярай.
Украинадан таба Россияны къуватсыз этмек США-ны ва бир-бир гюнбатыш пачалыкъланы аслу мурады болуп токътай. Шолай шартларда бизин уьлкени ёлбашчыларыны бары да къасты бизин халкъны ва пачалыкъны ихтиярларын якъламакъ учун бакъдырылгъан эди.
Дагъыстанлылар террорчулукъгъа къаршы, неге тюгюл о адамлагъа оьлюм ва къайгъы гелтирегенин биз билебиз. Тек биз динге инанагъан миллионлар булангъы адамланы дин гьислерин хорлайгъанлагъа да къаршыбыз. Адамны ичинде гьеч бир сыйлы гьис къалмагъанда, илбис уьст геле. Илбис буса адамда инамсызлыкъдан ва адилсизликден уяна.
Демократия – о янгыз оьзюню ихтиярларын ва къаравларын якъламакъ тюгюл, оьзгелени де ихтиярларын ва къаравларын якъламакъ бола. Биз ибадатларыбызда да Магьаммат Пайхаммарыбызгъа (а.с.) макътавлар этебиз ва январ айны 23-нде бютюн Дагъыстанны оьлчевюнде мавлет оьтгерилегени гьакъда билдиребиз. Мен гьисап этеген кюйде, шо мунапикълени абурсуз гьаракатына тийишли жавап болуп токътажакъ.
Гьюрметли депутатлар!
Гьалиги заманда савлай дюньяда йимик Россияны айланасында да четим гьаллар тувулунгъан. Тюзю, гьал шолай къувун гётерердей бек бузукъ да тюгюл. Инаныгъыз, Дагъыстан ерли имканлыкъларындан, онгайлыкълардан, байлыкъларындан асувлу кюйде пайдаланып бажарса, узакъ къалмайлы, промышленност ва юрт хозяйство тармакъланы оьсювюн таъмин этип болажакъ.
Белгили болгъан кююнде, ДР-ни Гьукуматына тышдан гелтирилеген къоллавчулар учун лап да тарыкълы малланы гери урувуна байлавлу болуп ерли шартларда болдурсун учун гьар тюрлю онгайлыкъланы ва бар имканлыкъланы пайдаландырма хас тапшурув берилгени негьакъ тюгюл.
Демек, бизин республикабыздагъы ич талапланы гьисапгъа алып, бары да гючню къытлыкъны ва багьаланы артывуну алдын алывгъа бакъдырмасакъ бажарылмай.
Муна шо саялы да бизин республикабыздагъы бары да министерликлени алдына тышдан гелеген малланы орнуна тийишли малланы ерли шартларда болдурувун артдырыв 2015-нчи йылда хас ва умуми борч болуп салына.
Гьюрметли депутатлар!
Озокъда, ДР-ни Халкъ Жыйынына гезикли Чакъырыв арадан оьтген вакътини ичинде этилинген ишлени ва гёз алгъа тутулгъан лап да агьамиятлы борчланы гьисапгъа алып къурулгъан. Бизге айлана якъдагъы умуми талапланы толу кюйде кютмек учун хыйлы гьаракат этмеге герек болажакъ.
Белгили кююнде, 2013-нчю йылны гьасиллерине къарасакъ, бизин республикабызда халкъны яшавлукъ гьалын ва экономиканы оьсювюн къолайлашдырывда уьлкебизни оьзге регионлары булан тенглешдиргенде бир къадар къолай натижалар къолда этилинген. Умуми кюйде алгъанда, Россияны регионларыны арасында юрюлеген гьаракатда Дагъыстан 56-нчы сыдырадан 34-нчю ерге гётерилген. Шо буса – дагъыстанлыланы ишге муштарлыгъын тувдурагъан гёрмекли натижа.
Озокъда, 2014-нчю йылда да биз етишилген натижалар булан дазуланмайлы, лап да агьамиятлы милли борчланы талапларын гёз алгъа тутуп ишледик десек де, гьакъыкъатдан арек болмас. Оьтген йылны бизге белгили болгъан гьасиллерине гёре юрт хозяйство продукцияны оьсювю 107,8 процентге, аслу капитал учун пайдаландырылгъан инвестициялар 110 процентге, къурулуш тармакъда этилинген ишлени оьлчевлери 109,1 процентге, гьакъгъа этилинеген къуллукълар 104,3 процентге, увакълап маллар сатыв 107 процентге къолайлашгъан демеге ярай. Оьтген йыл Дагъыстанда айлыкъ алапалар 13 процентге ва адамланы гелимлери 8,2 процентге кёп болгъан.
Белгили болгъан кююнде, оьтген йыл Дагъыстан Россия Федерацияны оьлчевюндеги 23 пачалыкъ программаларда ортакъчылыгъын болдургъан. Шону натижасында республикабызны гьар тюрлю тармакъларында оьтгерилген ишлеге 17,6 миллиард манатны оьлчевюнде харж этилинген.
Бизин республикабыз учун лап да агьамиятлы деп къабул этилинген 7 де проектде белгиленген борчланы гьисапгъа алып, ерлердеги бары да муниципал къурулувларында хас программалар пайдаландырыла. Озокъда, шону учун да бизге Россия Федерацияны янындан этилинеген кёмекни гьакъында айрыча эсгермеге герек деп ойлайман.
«Дагъыстан Республиканы оьсювюн чалтлашдырывгъа байлавлу болуп гёз алгъа тутулгъан алгъасавлу чараланы гьакъында» деген Россия Федерацияны Гьукуматыны къарарына асасланып, ишлени низамын къурмакъ учун ДР-ни Гьукуматыны Председатели А. Гьамитовгъа таклиф этилинген.
Демек, Дагъыстандагъы Каспий шиша завод, Къызлардагъы «КЭМЗ», «Авиаагрегат» (Магьачкъала), «Дагдизель» (Каспийск), Буйнакск агрегат заводларда ва оьзгелеринде чыгъарылагъан малланы оьлчевлерин ва сан янын гьисапгъа алып иш гёрмеге тюше.
Озокъда, шолар булан дазуланып къалмайлы, ДР-ни Гьукуматы гьар гюнлюк чалышывунда янгы технопаркланы асувлугъун артдырывгъа да оьз къошумун этмеге борчлу. Машинлешдирив ва индустриализациялашдырыв ишлерде РФ-ни Президенти Владимир Путинни буйругъуна гёре бизин республикабыз учун компенсациялар да гёз алгъа тутулунгъан.
Республикабызны социал-экономика тармакъларын оьсдюрювде ерли имканлыкълар булан дазулунып къалмайлы, Россияны, СКФО-ну оьзге субъектлери булан байлавлукъда бирче ишлемеге тюше. Шону гьали- гьалилерде Магьачкъалада СКФО-ну башчыларыны ёлугъуву да ачыкъдан ташдырды демеге ярай. Гележекде бизге сатыв-алыв ишлерде, экономиканы оьсювюнде Азербайжан, Къазахстан, Иран пачалыкълар булан бирлешип ишлемеге ёлланы ахтармагъа тюшегени де гьакъ.
Оьр даражалы технологиялар булан янаша гьалиги заманда бизге орта хас билими булангъы ишчи касбучуланы гьазирлевге де гёз юммагъа тюшмей.
Гьюрметли депутатлар!
Электроэнергетика да бизин республикабыз учун аслу тармакъланы бириси санала. Неге тюгюл, Дагъыстанда уллу ва гиччи 10-дан да кёп ГЭС-лер бар. Тюзю, гьалиге ерли шолар айлана якъдагъы ва ич талапланы толу кюйде яшавгъа чыгъарма имканлыкъ бермей. О саялы да гиччи ва уллу ГЭС-лени къурувда гёз алгъа тутулгъан планланы яшавгъа чыгъарыв агьамиятлы. Шону учун ДР-ни Гьукуматына РусГИДРО булан байлавлукъларын беклешдирмесе ва къурулуш-ясандырыв ишлени барышын ёрукъгъа салмаса бажарылмай.
Дагъыстанны ягъарлыкъ-энергетика комплексин (ТЭК) оьсдюрювню гьисапгъа алып, Н. Алиевге, Энергетика агентлиги ва Россетини Дагъыстандагъы бёлюгю булан байлавлукъда борчларын бирлешип яшавгъа чыгъармакъ учун къастын болдурма таклиф этемен.
О саялы да ватандашланы къуллукъларын кютюв булан машгъул болагъан сув, газ, электрик гюч булан таъмин этеген къурумлагъа да, гьакълашып-гьаллашып, къоллавчулардан алынагъан гьакъланы, бирлешип, бирче жыймагъа бувараман.
Шону учун ватандашлар учун онгайлыкъланы болдурув – бугюнню аслу масъаласы. Озокъда, къоллавчулагъа да гележекде оьзлер учун этилинеген къуллукълар булан тийишли гьагъын оьз болжалларында тёлеп тайдырмаса бажарылмай.
Магьачкъалада напны ишлетеген уллу предприятие мадарлы тайпаланы харжына къурулгъан эди. Тек шону пайдаландырывгъа берив бир тюрлю себеплеге гёре артгъа салына. О саялы да мен ДР-ни Гьукуматын, шонда тувулунгъан гьалны ахтарып, пайдаландырывгъа беривню чалтлашдырма чакъыраман. Неге тюгюл, инвесторланы-маячыланы уьркютмеге тюшмей. Олар ерлерде гьар тюрлю онгайлыкъланы болдурагъаны, предприятиелени къурагъаны саялы баракалла билдирмеге тюше.
Дагъыстанда увакъ ва орта далапчылыкъны оьсдюрюв де – бек агьамиятлы масъала. Айтмагъа сюегеним, далапчылыкъ булан машгъул болагъанланы гёнгюн бузмайлы, олар учун да онгайлы шартланы яратма тюше. Шону учун РФ-ни Президенти В. Путинни буварыву булан янгы иш башлайгъан увакъ ва орта бизнес булан машгъул болагъанланы заманлыкъ болжалгъа налоглардан азат этмек асувлу болур деп ойлайман.
Демек, 4 йыл болжалгъа увакъ ва орта бизнесге шолай имканлыкъ берилегенин гьисапгъа алып, ДР-ни Гьукуматына ва Халкъ Жыйынына тийишли чаралар гёрмеге герек болажакъ. Айтагъаным, кредитлени асувлу пайдаландырмаса, иш ерлени артдырма четим болагъаны гьакъда унутма ярамай.
Магьачкъалада денгиз мал айландырыв ва шолай да аэропортда пачалыкъ, «Сумма», «Нафта-Москва» деген мадарлы компанияланы харжлары пайдаландырыла ва къоллавчулар учун гьар тюрлю онгайлыкълар болдурула. Темир ёл транспортда да онгайлыкъланы болдурувгъа арт берилмей. Бизин республикабызда шагьарлар булангъы темир ёл байлавлугъун бузув зараллы. О саялы да мен ДР-ни Гьукуматына «Дагъыстанда транспорт системаны оьсювюню 2015–2020-нчы йыллагъа ерли программасы гьакъда» пачалыкъ республика программаны къурма ва тасдыкъ этме тапшураман.
Транспортну ва ёлланы масъаласы да теренден ойлашдыра. Бу тармакъда къоллавчулар учун даим багьаларын артдырмайлы, этилинеген къуллукъланы сан яны гьакъда мекенли кюйде иш къурма тарыкъ.
Белгили болгъан кююнде, Дагъыстан – аграр республика. Демек, «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген милли борчну талапларын яшавгъа чыгъарыв да – бек агьамиятлы масъала.
2014-нчю йылда агропромышленный тармакъда болдурулагъан продукцияны къадары алдагъы йылдан эсе 8,7 процентге кёп болгъан. Бизин республикабыз учун хайырлы юзюмчюлюк тармакъда оьтген йыл 137 минг тон юзюм къайтарылгъан. Шону булан дазуланмайлы, гележекде де юзюмлюклени майданларын ва тюшюмлюгюн артдырмакъ муратда белгиленген чараланы яшавгъа чыгъарывгъа ва харжланы асувлу кюйде пайдаландырывгъа тергев гючленежек. Артдагъы йылларда Магьаммат Садулаевни сиптечилиги булан 900 гектар майдангъа юзюм борла орнатылгъан ва янгыз Геджухда 600 адамгъа иш ерлер болдурулгъан. Юзюмчюлюкню оьсдюрювде Хизри Шихсайитовну лайыкълы гьаракаты гьакъда да айрыча эсгермек парз. Пачалыкъ Думаны депутаты Мурат Гьажиевни гьаракаты булан юзюмчюлюкню оьсдюрювге байлавлу да законланы толумлашдырывгъа къошум этиле демеге ярай.
Озокъда, бизин республикабызда этилинеген ишлени къарагъа бояма белсенгенлеге бойсынма ярамас. Неге десегиз, Дагъыстанны гьакимлиги де пайдалы таклифлени гери урмай.
Мисал учун айтгъанда, арт вакътилерде бизин республикабызда овощлар оьсдюрюв булан машгъул болагъанлар теплицалар къуруп ишлемеге муштарлы болгъан. Шо тайпалар гьар-бир якъдан якъланма да тарыкъ.
Бавчулукъ – Дагъыстан учун мердешли тармакъ. Лап да къолай йылларда емиш тереклер бизин республикабызда 68 минг гектар майданда оьсдюрюле эди. Гьали? Гьалиги заманда 25 минг гектар бар. Тюзю, бар бавлардагъы гьал да макътардай тизив тюгюл, тюшюмлюгю осал. О саялы да, бар имканлыкъланы гьисапгъа алып, 2015-нчи йыл Дагъыстанда – «Бавчулукъну йылы» деп белгиленген. Шогъар да ДР-ни Халкъ Жыйыныны Председателини заместители С. Агьматов жаваплы.
Айтмагъа сюегеним, бавчулукъну оьсдюрювде Кикуни консерва заводда йимик, пачалыкъны янындан харжланы алып пайдаландырагъан ёлланы танглама тарыкъ бола.
Дагъыстанда сугъарылагъан майданланы асувлу кюйде къолланмайгъаны ойлашдырмай болмай. 2014-нчю йылда шону гьисапгъа алып, Къызлар районда сугъарыв ишлени камиллешдиривню натижасында чалтикден къайтарылагъан тюшюмлени дагъы да 60 процентге артдырмагъа имканлыкълар яратылынды. Сугъарыв ишлени гележекде де узатмагъа тарыкъ болажакъ.
Гьайванчылыкъ тармакъдагъы гьалны теренден ахтарып, магъа баянлыкъ бермек учун да ДР-ни Гьукуматына 1 ай болжал беремен.
Бизин республикабыз учун мердешли балыкъчылыкъ тармакъда тувулунгъан гьал да юрекни рази къалдырмай. Неге тюгюл, балыкъ маллагъа бакъгъан якъда дагъыстанлы къоллавчуланы талаплары осал кютюле. Шону булан разилешмеге хыял этилмей демеге сюемен. Каспийни ягъасында яшап, талаплар 7 процент тюгюл кютюлмей буса, дагъы не затны гьакъында айтарсан?
Бизин республикабызда табии байлыкъланы асувлу къоллавгъа тергев гючленегени тергевню тартмай болмай. Айлана ягъыбызда тазалыкъны болдурув аманлыкъны аслу шарты экени гьакъ. Шону учун топуракъланы, сувланы, гьаваны заралландырмай, тазалыгъын болдурма ва къоруп сакълама тюше.
Гьали-гьалилерде биз Магьачкъаладан оьтеген КОР татавулну тазалавгъа бир гёнгюлден къуршалдыкъ. Тек иш шону булан битмей. Республикабызны бары да районларында ва шагьарларында тазалыкъны болдурувгъа тергевлю янашма тарыкъ. Неге тюгюл, тазалыкъны болдурув бизин оьз ич маданиятыбыздан да гьасил бола.
Гьюрметли депутатлар!
Бизин республикабызда табии байлыкъланы ва топуракъны пайдаландырыв рази къалдырмай. Мисал учун айтгъанда, Дербент районда пачалыкъны гьисабындагъы топуракълар къурулуш учунгъу 100 гектар ерли маъданлар табылгъан ерлер тюпден таба сатылып тургъан. Шону алдын алыв, гьечден геч де къолай дегенлей, тийишли къурумлагъа тапшурулгъан. Топуракъ ва табии байлыкълар пачалыкъны ва халкъны-къоллавчуланы пайдаларын якълап ишлетилмеге герек.
Республикабызда гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары асувлу къолланмай, ГУП-ланы, КФХ-ланы МУП-ланы чалышывун толу кюйде ачыкъгъа чыгъарып, эсгерилген тармакъда да гьалны алышдырмаса бажарылмай. Шону учун гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында башалман кюйде амалгъа гелген юртланы административ статусун токъташдырма тюше. О саялы да ДР-ни Пачалыкъ мюлкюню ва юрт хозяйство министерликлерини башчыларына топуракъланы асувлу кюйде къоллавну таъмин этмек учун тийишли кюйде чаралар гёрме жаваплы тапшурув беремен. Шолайлыкъда, ДР-ни Гьукуматына да, топуракъланы дазуларын белгилеп, есилерин токъташдырып, ишлени 2015-нчи йылны ичинде тамамлама бувараман. Четим топуракъ масъалаланы, законсуз къурулушланы барысын да дегенлей гьисапгъа алып, Магьачкъалада ва оьзге шагьарларда, посёлокларда, районларда эришивлюклени, разисизликлени алдын алмакъ парз.
Гьюрметли депутатлар!
Дагъыстан Республиканы экономикасына къурулуш тармакъны къошуму гёрмекли, ону оьсюв даражасы барны исбатлай. Толу регион малланы 18 процентин тута.
Гетген йыл биз 1,6 миллион квадрат метр майданы булангъы яшавлукъ уьйлени къуруп битдик, шо буса 2013 — нчю йылдан эсе 7,2 процентге кёп. Къурулуш ишлеге 106 миллиард манат акъча харжланды (9,1 процентге артгъан). Ишге къуршалгъанланы санаву 70 минг адамдан къолай.
Яшавлукъ уьйлени адамланы пайдасына къоллама онгайлы болагъан кюйде къурма тарыкъ деп ойлашаман. Къурулуш министерликге къурулуш ижара фонд ачмакълыкъ тапшурулгъан эди. Неге буса да ону яшавгъа чыгъарылыву 2016-нчы йылгъа салынгъан.
Пачалыкъ къурумланы талапларын кютмек муратда этилеген биналаны багьалары артагъаны ва бюджет маялар тюз къолланмайгъаны учун, республикада айрыча бир центральный къурум ачып, бары да къурулуш ишлени башындан ахырына ерли тергев талапланы шо къурумгъа тапшурма герек. Къурулуш, архитектура, яшавлукъ-коммунал хозяйство тармакъларда иш тюзевлю юрюлсюн учун, республиканы Гьукуматына дагъы да тындырыкълы чараланы гьазирлеп ва оланы яшавгъа чыгъарып иш гёрмекни тапшураман. 2015-нчи йылда биз коммунал инфраструктураны комплекс къайдада оьсювюню программасын онгарып битме тарыкъбыз. Кёп къабатлы уьйлени ярашдырыв ишлерин толу кюйде кютеген чараланы болдурмакъ учун, бек агьамиятлы ярашдырыв фонду мекенли роль ойнама герек. 2014-нчю йылдан берли олар шо ишге гиришген, 30 уьйню онгарып битген.
Россияны Президентини май айда чыкъгъан указларын (№ 600 2012 йыл) яшавгъа чыгъара туруп, 2014-нчю йылда яшавлукъгъа ярамайгъан бузукъ уьйлени тайдырмакъ учун этилеген иш узатылды. Шо категориялы уьйлени майданы 133,5 квадрат метр бар. Онда яшайгъан чакъы халкъ 2017- нчи йылны сентябр айыны бири болгъунча оьзге уьйлеге гёчюрюлюп битме герек. Биз 2014-нчю йылны программасын толтургъанбыз, тек юзлер булангъы тюзсюзлюклер де арагъа чыгъа. Шоланы арасында Прокуратура гётерегенлери де бар. Гьукумат булан бирче иш гёрюп, программаны яшавгъа чыгъарылывун мекенли система булан юрютюгюз. Ону яшавгъа чыгъарылыву булан йылны ахырында доланып айланмайлы, заманында этме тарыкъ. Муна бу гетген йыл да шолай болгъан эди.
Яшавлукъ-коммунал къуллукъланы кюте туруп, Миятлыдан Магьачкъалагъа ерли сув быргъылар тартылды. Тарнаир тазалав къурулуш ишленип битди, Гьайдакъ – Дагестанские Огни сув линия, сегиз районда (Къарабудагъгент, Къаягент, Кули, Лаваши, Сулейман-Стальск, Хасавюрт, Хунзах) сув тазалайгъан станциялар къурулду. Къызлар районда канализация тазалав къуллукъну кютеген бинасы булангъы идара ачылды.
2015-нчи йылда Тарнаир тазалав къурулушну ичинде насос станция къуруп, ону ишге салма деп гёз алгъа тутулгъан. Шо иш тамамлангъанда Магьачкъаланы ва ону айланасындагъы юртланы таза сув булан таъмин этмеге болажакъбыз. Сонг сув быргъылар Каспийск, Избербаш шагьарлагъа ерли де узатылажакъ.
Къызылюрт – Бабаюрт сув быргъыланы да, сув булан таъмин этме герекли оьзге объектлени де къурулуш ишлери давам этилме тарыкъ. Шо масъалаланы чечегенде биз федерал программалагъа къошулуп иш гёреген гьаракатыбызны мекенлешдирме герекбиз. Шону учун республиканы яшавлукъ-коммунал къуллугъун гётеривде оьз программаларыбызны да гьазирлемесек бажарылмай.
Инг аслу масъалаланы арасында халкъны рагьатсызлыгъын яшавлукъ-коммунал къуллукълар учун жыйылагъан харжланы къадары токътавсуз артагъаны тувдура. Бизин яныбыздан о иш тергевсюз къалмай. Гетген йыл ичеген сувну къоллайгъаны учун тёленеген акъчаны бир манатгъа учуз этдик. 8,6 манатдан 7,6 манатгъа тюшюрдюк. Гьукуматгъа гележекде де шолай масъалалагъа бакъгъан тергевюн осаллашдырма ярамай.
Гьюрметли депутатлар!
Бизин ишибизни сан янын болдурмакъ учун бюджетлеге къошулагъан налог жыйывланы тюзевлю геливюнден де кёп иш гьасил болагъанны эсгерме сюемен. 2013-нчю йыл булан тенглешдиргенде, гетген йыл биз жыйгъан налог акъча 1 миллиард 100 миллион манатгъа артыкъ эди. Тек ону булан разилешип къалма болмайбыз. Гьукуматны, Халкъ Жыйынны, муниципал къурумланы, шо янындан бюджет политиканы англап иш гёрюп билегенин мекенлешдирме тарыкъ.
Бюджет политиканы кюрчюсю болуп Россия Федерацияны Президентини май айда чыкъгъан указларыны ва Дагъыстан Республиканы оьсювюню аслу проектлерини стратегия масъалалары токътама тарыкъ. Гьукуматгъа ва Халкъ Жыйынына бюджет ёлда амалгъа гелеген ишлени тергеп, харжланы къоллавну умпагьатын гётермек тапшурула.
Бугюн республиканы алдында токътагъан аслу масъалаланы бириси – «яшыртгъын» экономиканы ачыкъ этмек, налогланы геливюн артдырып, республиканы бюджетине аслам къошум болдурмакъ. «Экономиканы ачыкълашдырмакъ» – Дагъыстан Республиканы оьсювюню аслу проектлерини бириси. «Яшыртгъын» экономика да, коррупция ва бандит иш юрютюв де янаша яшайгъанны унутма ярамай.
Гетген йылгъы гьаракатны натижасында 41,1 минг гектар топуракъ пайланы майданы, 22,9 минг мал-мюлк налог гьисап юрютювге алынып, бюджетге къошум этилген. 2,5 минг – регистрациясыз оьзбашына къазанч юрютегенлени 2,5-ини яртысы гьисапгъа алынгъан. Шолай иш биринчилей этилген. Ону гележекде де генг кюйде къоллап бажарсакъ, муниципал къурулувланы дотация харж талап этивю кемижек.
Налоглар жыйывну федерал къуллугъу республика ва ерли къурумлар булан тыгъыс байлавлукъда иш гёрюп чалыша. Росреестр ва Кадастр палатаны къуллукъчуларыны атына шолай лайыкълы сёзлер айтма болмайсан. Оланы арасында кёп намусун сатгъан адамлар аян болуп арагъа чыкъды. Гьиллачы алдатывчулар да бар эди. Биз ярлы яшайбыз, неге тюгюл налоглар тёлемейбиз.
2015-нчи йылда биз бюджетни асырап юрютме тарыкълы болажакъбыз. Шо саялы да пачалыкъ къуллукъларда ишлейгенлени санавун кемитме герекбиз, къуллукълар кютеген аппаратланы сакъламакъ учун харжланагъан харжланы къысгъартма герекбиз, гьакимлик къуллукъланы умпагьатсызларындан арчылма тарыкъбыз. Бюджет маяланы асырап къоллавда ерли гьакимлик къурумлар да оьлчевлю иш гёрмеге борчлу.
Республиканы социал-экономика оьсювюню стратегия гючюн болдурув учун Дагъыстан Республиканы алдагъы йыллагъа да (2028-нчи йыл болгъунча) гёзленеген бюджетин гьалиденокъ гьазирлемеге герекбиз. Шо документ 2015-нчи йылны июль айыны бири болгъунча къабул этилме герек, 2016-нчы йылдан башлап, гьар йыл бюджет къабул этилегенде, аслу бёлюклер шондан таба алынажакъ.
Республиканы Гьукуматына, Россияны финанс министерлиги булан, Россияны экономика оьсюв министерлиги булангъы бирче иш гёрюв гьаракатын мекенлешдирме тюшежек. Неге тюгюл, шо гьаракатдан республиканы бюджет аманлыгъы токъташа. Федерал бюджетинден кёмексиз бизге оьсюв ёлда юрюме бажарылмай. Тек оьзюбюзню гючюбюзню къоллап уьйренсек, ишлер дагъы да къолай болур. Россияны регионларыны арасында биз кёмексиз де яшап болагъанлыгъыбызны гёрсетме борчлубуз.
Ишсизлени яшавлукъ талапларын кютмек учун оланы гьакъында топланагъан баянлыкъланы да гьисапгъа алма тюшежек. 3, 5 миллиард манат акъчаны биз къайда харжлайбыз? Кёмек тийишлилени енгилликлерин къыркъма тарыкъ тюгюл, тек шо масъалаларда низам болдурмаса ярамай.
Россияны Гьукуматыны Председатели Д.А.Медведев бир нече гюн алда «бизин оьсювюбюзню уьлгюсюн алышдырмакъны» борч этип белгиледи. Р.А.Юсуфовгъа Дагъыстан илму центрыны экспертлери (Х.А.Амирханов) булан, Дагъыстан Республиканы Башчысыны янындагъы Экономика совети булан бирче бирдагъы керен Дагъыстан Республиканы оьсювюню янгы къайдаларын ахтарып, тындырыкълы ишлеме тюшежек. Бары да четимлик этеген масъалаланы тайдырып, дагъыстанлыланы касбу билим алма сюегенлигин, уьй-эшик ишлеме, ожакъ къурмагъа, яшлар оьсдюрмеге, ата-анагъа кёмек этме сюегенлигин гёз алгъа тутуп иш гёрме тарыкъ. Бары да яхшылыкъланы акъча къазаныв булан байлап къоймайлы, бизин халкъны адатлы къылыкъ янларын да гётереген ёлланы танглама тарыкъ.
Пачалыкъны янындан таба сатып алынагъан малланы центрлашдырма (бирлешдирме) тарыкъ. Республикада болдурулагъанларына айрыча тергев берме герекбиз. Гьисап палата, Пачалыкъ финанс къуллугъу яхшы ишлей, тек шо масъаланы айланасында дагъы да къошум гьаракат тарыкълы.
Кёп къуллукъланы кютеген центрлар ватандашлагъа урушбатсыз да оьзлени къуллукъларын кютмеге имканлыкълар ача. Республикада олар гьалиге 21 бар. 19 ерде гьазирине иш тапма кёмек этеген идаралар ачылгъан. Бу йылны ахырына ерли оланы санаву 55-ге етишме герек, 365 терезеден къуллукълар кютюлме тюше. Оланы кёмеги булан адамлар оьзлени пачалыкъ, муниципал къуллукъларын оьр даражада кютме бола. Эгер де гьакимни кемчилиги гёрюнсе яда урушбат алгъан деп шекленив гелсе, ону тезликде ишинден азат этме герек.
Гьюрметли депутатлар!
Россия Федерацияны Федерал жыйынына этген оьзюню Чакъырывунда В.В.Путин эсгерген кюйде, билим берив, савлукъ сакълав, социал кёмек къурумлар, жамиятны байлыгъы болуп, элни бары да ватандашларына къуллукъ этме тарыкъ. Билим берив ва маданият 90 процентге адамны ич байлыгъын артдыра. Янгы технологияланы къоллап, инсанны билим даражасыны кёмеги булан биз Дагъыстанны экономикасын гётерме болурбуз. Неге тюгюл, гьалиги девюрню экономикасы – о билимни экономикасы.
Билим берив ва илму министерлиги Рособрнадзор булан бирче иш гёрювюню натижасында 2014-нчю йылда школаларда ЕГЭ-лени береген къайдаланы низамлашдырды. ЕГЭ туризмни токътатма болду. Биз уьлкеде биринчилерден болуп ЕГЭ-лени муаллимлерден де алдыкъ. Оланы билим даражалары охувчуланыкинден кёп арек гетмеген. Бизин яшлар англавсуз, гьакъылсыз, томакъ тюгюл, бизде кёп пагьмулу муаллимлер бар. Тек школалардан жавапсызлыкъ ва коррупция йимик югъагъан аврувун тайдырма тарыкъ. Мен ойлашагъан кюйде, билим беривню акъча къазанывну ёлларында юрютме ярамай. Билим берив пачалыкъ учун, халкъ учун пайдалы болма герек.
Школаланы битдирген яшланы билимлери оьр охув ожакълагъа тюшме болар йимик тюгюл. Шогъар гёре Дагъыстандагъы оьр охув ожакъланы кёплерини ишлери де тюзевлю юрюмей. Билим берив ва илму министерлигине оьр охув ожакълар булан да, илму булан да машгъул болма тарыкъ. Республикада 532 адам гьар тюрлю илмуланы докторлары деген атлагъа ес болгъан. Олар булан не иш юрюле? Олар не булан машгъулдур? Экономикагъа, маданиятгъа оланы илмулары не йимик пайда гелтире?
Биз уьлкеде биринчилерден болуп оьр охув ожакъланы бир-бир филиалларын япдыкъ. Олар, ачыкъ этип айтгъанда, дипломлар сатыв иш булан машгъул эди. Шолай пайдасыз охув ожакъланы гележекде де япма тарыкъ. Шо янындан бизин Прокуратура да, Рособрнадзор да якълай. Школаларда тарихни, жамият илмуланы, адабиятны ва башгъа гуманитар илмуланы уьйретив булан яшларда дюнья англавну да, дюньягъа оланы оьз къаравун да болдуруп бажарма герек. Тек шо билимлени Россия Федерацияны ва Дагъыстан Республиканы конституцияларыны къыйматлыгъы булан къыйышдырып англатма да тарыкъ. Ёгъесе олар оьсюп уллу болгъанда, гьалиги биз юрютеген политика системаны къабул этмей къойма бола. Дюньягъа къаравну, маданият ва жамият ошашлылыгъы – уьлкени аманлыгъын сакълавда гьаракат этдиривчю гюч. Шо янындан топланагъан билим школа чагъындан башлана.
Биз Президентни программасына гёре яшлар школагъа гелгинчеге алагъан билимге аслу агьамият берип янашабыз. Мен алда айтгъан эдим, эки йылны ичинде шо къуллукъну кютмек учун 6 минг яшгъа ери булангъы 41 идара къурулгъан ва ишлеме башлагъан. Яшлар бавларына яшланы къабул этеген къайда да ачыкъ болгъан. Гьали герекли зат, шо идаралагъа ишлемеге бажарывлу муаллимлени, тарбиялавчуланы алма тарыкъ. Билим берив, савлукъ сакълав тармакъларда пачалыкъ идаралар булан бирче айры есликде иш гёреген идаралар да янаша яшап бажарагъан ёлну тапма заман гелген.
Россияны Президенти оьзюню Чакъырывунда оьр охув ожакъланы промышленност булан тыгъыс байлавлукълары барларында инженерлер гьазирлевню гьакъында айта. Тек Владимир Владимирович эсгерген кюйде, оланы оьз регионларында гьазирлесе яхшы.
Инженерлер гьазирлев якъдан таъмин болур йимик бизин онгайлыкъларыбыз таманлыкъ эте. Гьазирленип ва онгарылып промышленный предприятиелер булан Дагъыстанда Биринчи инженер форумну оьтгерсе яхшы болур.
Бизин барыбызгъа да таъсир этеген зат – ата-анасыз къалгъан яшланы яшав шартларын яхшылашдырмакъ булан байлавлу гьай этив. Дагъыстанны етимлерсиз регион этмеге биз боларбыз, этме де тарыкъбыз.
Россия Федерацияны Президентини май айда чыкъгъан указларына гёре бюджетге гиреген бары да къуллукъчуланы – муаллимлени, врачланы, тарбиялавчуланы алапалары артажакъ. 2015-нчи йылны бюджет маяларын топлама тарыкъбыз. Загьмат гьакъланы Президентни май айда чыкъгъан указларында эсгерилеген нормалагъа гелтирме борчлубуз. Тек биз бары да къуллукъчуланы бир тенг этмейли, ишини къыйматына гёре оланы шабагьатландырма герекбиз. Алапаланы артдырмаса болмай, биз ону этербиз, амма ону булан бирче билим берив ва савлукъ сакълав къуллукъланы сан янларын да камиллешдирме тарыкъ.
Пачалыкъны янындан сакъатлагъа, айрокъда яшлагъа этилеген кёмекни де, уллу чагъына етишген адамланы яшавлукъ талапларын кютювдеги системаны да генглешдирме, мекенлешдирме тарыкъбыз. Шо ишге генг кюйде жамият къурумланы да къуршап, оланы къуллукъларын конкурс къайдада оьлчеп, акъча булан иштагьландырма герек.
Гьюрметли дагъыстанлылар!
Аявлу депутатлар!
2015-нчи йылда Дагъыстан ва Россия Уллу Ватан давда биз къазангъан Уьстюнлюкню 70 йыллыгъын белгилей. Озокъда, давну ортакъчыларына, олардан къалгъан къатынлагъа, тылда ишлегенлеге этилеген кёмек толу кюйде яшавгъа чыгъарылажакъ. Ветеранлар пачалыкъны янындан, жамиятны янындан болагъан гьай этивню гьар заман да толу кюйде гьис этип яшама тарыкъ.
Дагъыстан учун инг де агьамиятлы масъалаланы бириси – иш ерлер яратмакъ. Шо гьалны республиканы Гьукуматына да, муниципалитетлеге де англама тийишли. Районлагъа, шагьарлагъа гиреген ерлерде мени суратларымны илмей, план булан гёрсетилген ишлени нечик толтурагъанлыкъны, нечакъы иш ерлер ачылгъанны гьакъында маълуматланы гёрсетигиз. Бары да дагъыстанлыланы тийишли иш ерлер булан таъмин этмек – бизин чалышывубузну аслу белгиси.
Артдагъы йылларда маданиятны ва спортну материал-техника базасын беклешдирив яхшы кютюлегени гёрюне: стадион «Трудну» янгыртыв масъала толу кюйде кютюлген. Шонда оюнлар оьтгереген спортзал учун къурулуш тамамлана тура, Дагъыстанны пачалыкъ техника университетини территориясында юзеген бассейнни къурулушу тамамлана; ташлангъан кюйде къалып турагъан, гьакимлер оьзлеге якълавчулар гьазирлейген «Спартак» жамиятны спорт залында ва Магьачкъала шагьарны башгъа спорт залларында онгайлыкълар этилген; Избербашда гьалиги заманны талапларына жавап береген, юзеген бассейн ишге салынгъан.
2014-нчю йылда Дагъыстанны спортчулары бютюнроссия ва халкъара ярышларда 300-ден де артыкъ тюрлю-тюрлю даражалы медаллар къазанды. Тутушуп ябушувда Абдусалам Гьадисов ва Абдулрашит Садуллаев дюньяны чемпионлары болдулар. Къатынгишилени арасындан дюньяны чемпиону Земфира Магьамматалиева болду. Байзат Гьамитова Россияны милли командасына гирип, дюньяда инг яхшы 5 регби ойнайгъанларыны арасына къошулгъан. Тимур Алиев 2014-нчю йылда (бешинчи керен) сакъатланы арасында футбол оюндан дюньяны чемпиону болду.
Спорт министерликге бизин спортчуланы гелеген Олимпиада оюнлагъа гьазирлеме герек.
С.А.Керимовгъа «Анжи» футбол клубну якълайгъаны саялы баракалла билдиребиз. Шо ёлда иш давам этиле. Бизде оьр даражалы «Дагъыстан» деген, оьз группасында биринчи ерде барагъан волейбол команда къурулуп тура. М-С.Б.Магьамматовгъа команданы якълайгъаны саялы баракалла билдиремен.
Спорт министерликге, район ва шагьар башчылагъа, предприятиелени ва идараланы башчыларына «Готов к труду и обороне» деген Бютюнроссия комплексни оьсювюне, бютюн спортну оьсювюне айрокъда бек тергев берме тюше.
Гьюрметли депутатлар!
Пачалыкъны стратегия гючю – халкъны савлугъу. Биз этилеген медицина кёмекге тергев беребиз. Диспансеризация иш актив кюйде юрюле. Дагъыстанлыланы орта оьмюр чагъы 76 йылгъа етишген.
2015-нчи йылны Президент оьзюнден кёп адам оьлеген юрек аврувлагъа къаршы иш гёрювню йылы деп билдирген. 2014-нчю йылда Республиканы кардиология центрында ва юрек-тамур хирургиясында 3 мингден де артыкъ адам савлугъун камиллешдирген. Бугюнлерде Избербашда кёкюрек аврув диспансер, ноябр айда Къызлар шагьарда наркология диспансер ишлеме башлагъан. Савлукъ сакълав министерликге 2015-нчи йылда бир нече агьамиятлы объектлени, шоланы арасында перинатальный центрны ва Магьачкъалада республиканы кёкюрек аврувгъа къаршы иш гёреген диспансерини къурулушун тамамлама герек. Дагъыстанны медицинасы кёп белгили адамланы атларын эсде сакълай, медицинаны терен мердешлери ва яхшы имканлыкълары бар. Тек кёп затны сакълама ва низамгъа салмагъа герек, шону булан бирче медицина кадрланы да.
Гьюрметли депутатлар!
2014-нчю йылда – Маданиятны йылы кёп санавда яратывчулукъ чаралар оьтгерилген, маданият объектлер къурулгъан ва яратылгъан, оланы материал-техника базасы яхшылашдырылгъан йыл болду.
Маданият йылны оьлчевюнде кёп уллу проектлер уьстюнлю кюйде кютюлдю. Бир йылны ичинде алдын нече йылларда кютюлеген ишлер этилди. Ташлангъан, республиканы 52 районунда ва центрында бош турагъан муниципал маданият уьйлер буссагьат ишлеп тура, Россияны халкъларыны мердешли центрлары янгыртылып къурулду. Шо бизин республиканы мисалы Москвада оьр даражада якълангъан. Россия Федерацияны Пачалыкъ Советини къарары булан 2014-нчю йыл 24-нчю декабрде маданият политиканы пачалыкъ кюрчюлери токъташдырылды. Шо бизин маданият-яратывчулукъ ишибизде узакъ болжаллыкъ программа гьисаплана.
В.В.Путинни таклифи булан Россияны маданият фондун къурмакъ, олай да чебер саниятланы яратмакъ, маданият памятниклени сакъламакъ деген программа масъалаланы гьакъында ойлашма тарыкъ.
2015-нчи йыл Россия Федерацияда Адабиятны йылы деп билдирилген. О бизин, Дагъыстан язывчуланы, шаирлени уьлкеси, савлай Россия учун уллу байрам. Шо агьвалатда айрыча роль идараланы китапханаланы къуллукъчуларына тие. 2014-нчю йылда республиканы маданият яшавунда «Расул Гьамзатов. Мени Дагъыстаным. Исповедь» деген фильмни премьерасы агьамиятлы агьвалат болду. Адабиятны йылына биз Пушкинден Гьамзатовгъа ерли деген янгылыкъ гьазирлегенбиз. Янгы ишге, ону яшавгъа чыгъармакъ учун яратывчу гючлени, айрокъда Дагъыстанны язывчуларыны союзун къуршама герек. Озокъда, Фазу Гьамзатовна Алиева булан гьакълашма герек болажакъ.
Россияны инг бырынгъы шагьары, бизин тарихи инжилибиз Дербент Дагъыстанда ерлешген. Шо шагьарны юбилейин къаршылама гьазирленебиз. Гьали-гьалилерде Дербентде уьлкени дюнья динлерини ва маданиятыны тарих музейин ачдыкъ. Россия Федерацияны Гьукуматы юбилей байрам чараны 2018-нчи йыл болгъунча узатмакъ деген тилевюбюзню къабул этди. Россиягъа, савлай дюньягъа Дагъыстанны къонакъланы сыйлап болагъан бырынгъы культурасын герти гёрсетмек –агьамиятлы масъала. 2015-нчи йылда биз загьматгъа берилген патриот шагьар Къызларны 280 йыллыкъ юбилейин белгилейбиз. Шо юбилейге де тийишли даражада тергев берме герек бола. Юбилей чаралар шагьарлыланы яшав гьалын яхшылашдырмакъ мурат булан этилегенни англама герек. Дагъыстанда туризмни кластерин денгизде, тавларда къурагъан «Сумма», «Нафта-Москва» ва «Темиркъазыкъ Кавказны курортлары» деген группаланы гьаракатын чалтлашдырма тарыкъ.
Гьюрметли депутатлар!
Дагъыстангъа алгъа барма сюеген ва гьакъыл ёлда ойлашагъан адамлар тарыкъ! Яшёрюмлер – пачалыкъны гьаракатчы, сиптечи, танкъыт этив ёлда ойлашагъан бёлюгю. Наслудан наслугъа берилегенлик – жамиятны оьсювюню аслу закону. Шо ёлда яшланы яратывчулукъ загьматгъа къуршама герек. Яшёрюмлени алдынлыкъгъа къаст этегенлери тарыкъ. Шо саялы яшёрюмлеге жаваплы ишлени тапшурма герек. Шогъар гёре де Гьукуматны Председатели А.М.Гьамитовгъа ва республиканы Башчысыны ва Гьукуматыны Администрациясыны ёлбашчысы Р.М.Алиевге жаваплы ишни яшавгъа чыгъарагъан ва ерли оьз ишин оьзлер кютеген къуллукъланы, управлениелени начальниклерини, министрлени заместителлерини яда администрацияланы башчыларыны заместителлерини, бары да муниципал къурулувланы оьлчевюнде белгилемек муратда 35 йыллыкъ чагъындагъы касбучуланы сайламакъ учун иш гёрме 3 ай болжал беремен.
Яшёрюмлени министерлигине шо ишге «Мен Президентни кёмекчисимен», яшёрюмлени ачыкъ гьукуматы ва яшёрюмлени парламенти йимик ва башгъа гьаракатланы къуршама тюше. Яшёрюмлер Ватан давдагъы Уьстюнлюкню 70 йыллыкъ юбилейин байрам гьисапда къаршылайгъан гьаракатны оьзюню бойнуна алмакъ агьамиятлы. Бизин Ватаныбызны игитлик ишлерине барыбызны да къуршама герек. Дагъыстан биринчилерден болуп уьлкеде Уьстюнлюкню варислерини парадын юрютме ва «Россияны уьстюнде турналар» деген патриот фестивальны оьтгерме башлады. Гьар межитде, килисада, синагогада Уьстюнлюкню солдатларыны гьарисини атын эсгерсек яхшы болур эди. Юбилей чараланы Россияны башгъа аслу гьалда Кавказны регионлары булан бирликде оьтгермек, бизин делегацияланы олагъа йиберип, оланы делегацияларын бизде къабул этсек яхшы болур эди.
Дагъыстанда газетлени, журналланы, телевидениени ва радиону яхшы журналистлери бар. Бизин журналистлер агьамиятлы конкурсланы лауреатлары болалар. Пачалыкъ ва пачалыкъгъа гирмейген онгача маълумат къураллагъа республикада яшавгъа чыгъарылагъан янгылыкъланы пропаганда этегени саялы баракалла билдиремен.
Печат ва маълумат министерлик, Дагъыстанны Журналистлерини союзу булан бирликде, Дагъыстанны ва Россияны журналистлерини Дербентни юбилейин малим этеген, Ватан давда къоччакълыкъ этген солдатлагъа багъышлангъан, олай да патриот ва яратывчулукъ сиптелени савгъатлагъа ва грантлагъа къошулмакъны таклиф этигиз.
Бизге мекенли, гьакъыллы маълумат къураллар тарыкъ. Ёлбашчылыкъ этив ишимде журналистлени материалларыны кёплерин къоллайман. Гьакъыкъат излевде, яхшылыкъ этивде журналистлени бирликде чалышма ва Дагъыстанны аявлап сакълама, ону мекенлигин якълама ва жамиятны яратывчулукъ ишге бакъдырма чакъыраман.
Экстремизмни, террорчулукъну пропаганда этме ярамайгъанлыкъ республиканы мекенлигин ва аманлыгъын сакъламакъ – бары да маълумат къуралланы аслу масъаласы. Фанатизмге, коррупциягъа къаршы бирликде ябушувну гючлендирейик. Ялгъан айтыв, тил юрютюв аз болсун, герти сёз, яхшы сёз кёп болсун. «Булгъавур» девюрден къалгъан ачувлукъгъа, мекенсизликге, къарсалавлукъгъа къаршы бирликде иш гёрме герек.
Журналист бирлешивлеге бир ой берме сюемен: балики, бизге «Дагестанская газета» деген ренкли, Дагъыстанда, Москвада, Санкт-Петербургда ва Россияны башгъа шагьарларында яймакъ учун янгы, айда бир чыгъарылагъан газет тарыкъдыр. Дагъы да. Ишни яшавгъа чыгъарагъан гьакимлик къуллукъгъа прес-къуллукъларына талабын гючлендирме герек. Оланы масъаласы – маълумат къураллагъа, ватандашлагъа ишни яшавгъа чыгъарагъан ва оьз ишин оьзлер юрютеген ерли къурумланы чалышыву гьакъында толу маълумат бермек.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу къурдашлар!
Дагъыстанны жамияты оьзюню оьсювюню жаваплы девюрюнде. ДР-ни гьали-гьалилерде къабул этилген ДР-ни муниципал къурулувларыны вакиллик къурумларын ва ёлбашчыларын сайлавланы къайдаларыны гьакъындагъы Закону янгы сан янлы гьакимликни яратывгъа ёл ача, айрокъда ерли жамиятлар, ватандашлар учун. Шо да гьакимлик къурумлар, пресса, ватандаш жамиятлар учун ишни даражасын гётермекни талап эте. Янгы закон ерли гьакимликге яхшы гьазирлиги булангъы кадрланы тангламагъа, оланы ерлешдирмеге имканлыкълар да ярата. «Магьачкъала шагьар» деген шагьар округну даражасы да алышына. Алдынгъы къайдалары буса бузукълукълагъа, шагьарны аслу гьалда дагъылывуна гелтирди. Шо гьалны администрациясы юрютген ачыкъ пикру алышдырывларда «Магьачкъала шагьар» деген шагьар округну ичинде районлагъа гёре бёлюнювюню таклифи шагьарлыланы якълавун тапды. Алдын буса шагьар районлагъа гёземелликге бёлюнген эди. Шолай гьалны алышдырма да герек эди гьакимликни адамланы талапларына ювукъ этмек учун.
2015-нчи йыл республиканы 580 ерли гьакимлик къурулувунда сайлавлар оьтгерив булан байлавлу болуп жаваплы девюрню башлайбыз. Янгы къайдагъа гёре 28 муниципал районну вакиллик къурумлары, оланы 21-нде депутатланы составындан районну башчысы сайланажакъ. Шагьар округланы даражасында буса 2015-нчи йылда 5 муниципал къурулувунда (Буйнакск, ДагОгни, Каспийск, Къызлар ва Къыбла-Сухокумск шагьарлар) вакиллик къурумланы ва оланы депутатларыны арасындан шагьар округланы башчылары сайланажакъ.
Ерли гьакимликлеге сайлавланы федерал ва республика законланы талапларына толу кюйде къыйышагъан ёрукъда оьтгерме тюшегенге барыгъызны да тергевюгюзню бакъдыраман. Алдынгъы нас янашывланы къоюп, ерли гьакимликни депутатларыны ва администрацияларыны башчыларыны даражасыны гьакъында жаваплы ойлашып янашмагъа герек. Ерлерде адамланы масъалаларыны гьакъында ойлашып, оланы чечивню ёлларын ахтарма тюше. Ерли гьакимликге сайлавланы политика гьаракатгъа айландырма да тарыкъ тюгюл.
Ерли гьакимликни даражасында аслу политика – адамланы онгайлы яшавун таъмин этмек: заманында сув, электрик гюч, газ бермек, орамланы тийишли кюйде онгармакъ, транспортну, школаланы, больницаланы, культура ва оьзге идараланы ишин ёрукълашдырмакъ.
Республика оьлчевде ватандаш сиптечиликни генглешдирмек муратларда артдагъы йылны ичинде далапчылыкъ булан машгъул къурумланы, илму интеллигенцияны, ругьани къуллукъчуланы, маълумат къуралланы, яшёрюмлени, педагогланы онлар булан конгреслери, форумлары оьтгерилди.
Оьтген йыл биз «ДР-ни оьсдюрювге байлавлу агьамиятлы проектлени яшавгъа чыгъарывда ватандаш ва илму-ахтарыв жамиятланы ролюну гьакъындагъы» биринчи форум-сессия да оьтгердик. Шонда ДР-ни оьсювюне багъышлангъан агьамиятлы проектлени гьакъында пикру алышдырывлар 45 жыйында юрюлдю. Ерли жамиятланы да къуршап, шо ишни 2015-нчи йылда да узатма герек.
Гетген йыл милли ва дин аралыкъланы тармагъында гьал ёрукълу болду. Тек милли ва дин башгъалыкъланы айланасында къаршылыкълар тувдурма къарайгъан гезиклер да арагъа чыкъмай къалмады. Шо ягъындан Россия Федерацияны Президенти В.В.Путин токъташдыргъан РФ-ни Пачалыкъ милли политикасыны ёругъуна гёре иш юрюлдю.
Милли аралыкъларда ярашывлукъну, гелишивню болдурувгъа байлавлу программаларын къургъан, дослукъ аралыкълагъа багъышлангъан комиссиялар яратгъан районланы ва шагьарланы якъламагъа да герек. Биз пикру алышдырывну, бир-биревге англавлу янашывну яныбыз. Тек кадрлар, топуракъ ва башгъа масъалаланы политикагъа айландырып, милли ва дин аралыкъланы оьрчютмеге биревге де къоймажакъбыз. Дагъыстан миллетчилик ва ярплашыв масъалаланы бир заманда да яны болмагъан ва болмажакъ. «Дюньяны халкъланы дослугъу сакълай» – муна шо гьакълыкъ Дагъыстанны бирлигин де таъмин этген ва шо ёлну давам да этежекбиз. Тек шону булан бирче кадр ва оьзге масъалаланы чечивде Дагъыстанны кёп миллетлигин толу кюйде гьисапгъа алажакъбыз. Милли аралыкъланы гьалын къыйматлавну даим ахтарывну ишин де ёрукълашдырма герек. Шону булан бирче аз санавлу милли культуралагъа гиреген халкъланы гьалын да гьисапгъа алма тюше.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Биз йыллар булан артгъа салынып тургъан масъалаланы чечмеге герекбиз. Биз Кавказны оьсювюне къарайгъан министерлик булан бирге (Л.В.Кузнецов) РФ-ни Гьукуматыны къарарына Новолак райондан лакланы гёчюрювню ва Авух районну янгыдан къурувну масъалаларын къошдурмагъа бажардыкъ. Ювукъ заманны ичинде бир нече юртлагъа оьзлени алдынгъы атларын къайтармагъа да болажакъбыз. Новолак районну ёлбашчылары янгы ерлерде къурулгъан уьйлеге адамланы гёчюрювню таъмин этмек агьамиятлы. Шондан къайры, бары да шагьарларда яш агьлюлеге оьзлени яшавун къурмагъа ва уьйлер къурмагъа имканлыкълар бермеге герек. Миллети булан байлавлу болуп да тюгюл, шолай янашма герек саялы. Уьстевюне, къайда буса да тюгюл, хас кюйде онгарылгъан ва белгиленген ерлерде. Биз Тёбени боюнда, Магьачкъаланы посёлокларындан ва Хумторкъали райондан чыкъгъанлар учун янгы посёлок къурмагъа 200 гектар ер беребиз. Тек гёлемсиз уьйлер учун тюгюл, хас къурулуш планы булангъы посёлок тургъузмакъ учун. Шагьарланы ёлбашчыларыны тергевюне: Магьачкъала, Каспийск ва оьзге шагьарланы айланасындагъы пакарсызлыкъланы да ёрукълашдырыгъыз. Адамлар къыйнала, йыллар булан къолгъа берме харж жыялар. Тек не гьалларда буса да уьйлер тургъузгъандан сонг сама да олагъа толу кагъызларын онгарма, ихтиярларын токъташдырма да кёмек этигиз. Сонг буса законсуз кюйде ерлени тутагъан кюйню алдын алыгъыз.
Пачалыкъ – дин аралыкълар республикада яхшы янына багъып алышына. Кёп иш этиле, тек ДР-ни Башчысыны янында дин бирлешивлер булан байлавлукъ юрютеген советге оьзюню гьаракатын артдырма герек. Бизин бусурман уьмметни бирлигин сакъламакъ учунгъу чалышывну гючлендирме тюше. Салафит агъымны вакиллери булангъы бизин ёлугъувларыбыз яхшы янына алышына. Олар булан чыдамлы кюйде иш гёрме герекбиз, неге тюгюл – олар да дагъыстанлылар, Россия Федерацияны ватандашлары. Дин масъалалагъа къарайгъан комитетге республикада ругьани билим берив ожакъланы ишин таъмин этивню чараларын тамамлап, дин управление булан бирликде межитге ва ругьани билим ожакъланы дарс беривчюлерини даражаларын токъташдырмакъны таклиф этемен.
Динни талапларын юрютювге толу эркинлик бере туруп, дагъыстан жамиятны дюньялыкъ яшавуну къайдаларын да таъмин этмеге герекбиз. Бир-бир ругьани къуллукъчулар, къабурагьлюлени арасында йимик, къардашларына оьлгенлени адамларын ахырынчы ёлгъа салма, шатлыкълагъа четимликлер къуруп, оьзлени жамият арадан тышгъари йимик туталар. Исламда адам арадагъы яхшылыкълар гери урулмай. Исламда «дин» ва «дюньялыкъ» къаршы салынмай. Бусурман уьлкелерде бырынгъы илму да, бай инчесаният да, архитектура да, адабият да бар. Шолар барысы да адамны ругьун ва къаркъарасын камиллешдиривге асрулар боюнда къоллана, исламны янындан да гери урулмай. Намусну эркинлиги гьеч бирев башгъагъа оьзге дин ва башгъа къаравланы якълама борчлу этмекни гери ура. Иман – гьар адамны оьзюню намусу ва ибадаты. Иманны баш душманы – англавсузлукъ. «Англавсузлардан тартыныгъыз, олардан бизин бары да балагьларыбыз», – деп айтгъан Магьаммат Пайхаммар да (а.с.). Гьалиги шартларда да динлер тюгюл, англавсузлукъ къаршылыкъ билдире. Шо саялы биз гючлерибизни англавсузлукъгъа къаршы бирикдирме герекбиз, халкъара оьлчевлерде де.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Дагъыстан учун ватандашланы ва пачалыкъны аманлыгъыны масъалаларыны оьр маънасын бирдагъы да эсгермеге сюемен. ДР-ни террорчулукъгъа къаршы комиссиясыны ва республиканы районларыны, шагьарларыны комиссияларыны иши шо масъаланы чечивге бакъдырылгъан. Бизге оьзюбюзню гьаракатыбызны артдырмагъа герек, неге тюгюл террорчулукъну ва экстремизмни къоркъунчлугъу аз тюгюл.
Шо ишни асувлу юрютювде Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округда РФ-ни толу ихтиярлы вакили С.А.Меликовну ва террорчулукъгъа къаршы милли комитетни аппаратыны башчысы Е.С.Сысоевни ортакъчылыгъы да булан 2014-нчю йыл сентябрде оьтгерилген террорчулукъгъа къаршы комиссияны къарарлары айрокъда агьамиятлы. Шонда террорчулукъгъа къаршы гележекде кютме тюшеген чараларыны жыйымы белгиленди. Ерлерде иш гёреген террорчулукъгъа къаршы комиссияланы ёлбашчылары шо къарарлагъа янгыдан къарап чыкъмагъа борчлу. Урушбатчылыкъгъа къаршы ябушувну масъалаларына айрыча тергев бермеге тюше. Урушбатчылыкъ янгыз гьакимликге тюгюл, жамият арагъа гирген. Урушбатчылыкъгъа къаршы иш юрютювге байлавлу аслу кагъызлар къабул этилген. ДР-ни Башчысыны ва Гьукуматыны Администрациясында да урушбатчылыкъгъа къаршы управление къурулгъан. Ерли гьакимлик къурулувларыны ва оланы администрацияларыны ёлбашчылары, шолай къурулувланы ёлбашчыларыны 40-гъа ювукъ заместителлери оьзлени къуллукъларындан тайдырылгъан.
Ихтиярланы сакълайгъан къурумлар оьзлер де республикада низамны, законланы якълайгъандан къайры, оьзлени ичинде бар намуссузлардан арчылыв булан машгъул. Шо саялы гьали о къурумланы абуру да арта. Дагъыстанны МЧС-и де оьзюню борчларын оьр даражада кюте.
ДР-ни яшавлукъ-экономика якъдан токътавсуз оьсювю, Дагъыстанны жамиятыны гьар тюрлю тармакъларыны тазалана барагъанлыгъы пачалыкъ гьакимлигини бизин арабызда иш гёреген федерал къурумлары булан асувлу иш юрютмекни де талап эте.
Дагъыстанда ишлейген кёбюсю федерал къуллукъларыны натижалы иши гьакъда биз оьрде эсгердик, тек федерал къуллукъларда ишлей туруп, янгыз оьзлени пайдасына чалышмакъны гьайын этегенлер де бар. Оланы кёплери республика оьлчевдеги ва ерли гьакимлик къурумлар не йимик масъаланы чечивню уьстюнде ишлейгенин де билмей. Ишни шолай салынгъанлыгъы пачалыкъ гьакимликни къуватсыз эте. Шону буса бизге ёлгъа йиберип къоймагъа бирдокъда ярамай.
Республиканы Башчысыны ва Гьукуматыны Администрациясы Дагъыстан Республикагъа къарайгъан баш федерал инспектору булан бизде иш гёреген федерал къуллукъларыны ерли къурумларыны чалышывуну гьасиллерин чыгъарып, С. А. Меликовну ёлбашчылыгъы булан тийишли генгешни гьазир этмеге тарыкъ.
Гьюрметли депутатлар!
Гьюрметли дагъыстанлылар!
Сизин алдыгъызда гьисап бере туруп, мен янгы къуллукъгъа белгиленген сонг Магьачкъалада (Семендерде) террорчуланы ёкъламакъ учун оьтгерилген чараны гьакъында да эсгермеге сюемен. Шо заман террорчуланы якъламакъ учун кёп санавдагъы адамлар чыкъгъан эди. Шоланы арасында бир-бир районланы ва шагьарланы, гьатта Халкъ Жыйыныны депутатлары да бар эди. «Россия» деген кинотеатрны алдында да буссагьатгъы вакътиде террорчулукъ чалышыву учун жавапгъа тартылгъанланы якълап шолай кёп халкъ жыйылгъаны эсимде. Бугюн буса бизин республикадагъы гьал да, политика да, къылыкълар да алышынгъан. Террорчулукъну якълап, халкъгъа къаршы, пачалыкъгъа къаршы гьаракатны юрютмеге гьали бизде бажарылмай. Шолай гьаракат эсленмей къалмажакъ ва биз – халкъ, олай да гьакимлик къурумлар шолай гьалланы алдын алмакъ учун биревню де аямайгъан кюйде иш юрютмеге гёз алгъа тутгъанбыз. Террорчулагъа кёмек этегенлеге, олай да оланы якълайгъанлагъа гьакимлик къурумларда, школаларда, оьр охув ожакъларда ва шолай оьзге ерлерде ишлемеге ярамайгъанын бирдагъы да сизин эсигизге салмакъны тийишли гёремен. Бизге бары да ерлерде террорчулукъну алдын алывгъа бакъдырылгъан гьаракатны артдырмагъа тарыкъ.
Бизин республикада иш гёреген террорчулукъ жинаятчы уьюрлеге мекенли кюйде зарал этилген. 2014-нчю йылда шолай жинаятчы уьюрлеге гиреген ва оланы якълайгъан 370 адам оьлтюрюлген ва туснакъ этилген. Тек оланы барысы да гьалиге ёкъланмагъан, шо саялы да бизге парахат турмагъа ярамай. Гьар агьлюге, гьар тухумгъа, гьар юртгъа бизин жагьил адамлар жинаятчы уьюрлеге къошулмакъны алдын алмагъа ва шогъар жаваплы болмагъа тюше. Тек оьзлени къолларын къангъа батдырмагъан, оьзлер терс ёлгъа тюшгенине мюкюр болгъан, гьёкюнген тайпалагъа парахат яшавгъа къайтмагъа болушлукъ этмеге тарыкъ.
Бирдагъы керен такрарлайман, террорчуланы –оьлтюрювчюлени якълайгъанланы биз бир де языкъсынмажакъбыз. Шо якъдан алгъанда, биз Мычыгъыш Республиканы Башчысы Рамзан Къадыров айтагъан талчыкълы къарсалавланы англайбыз. Арив сёзлени тангламакъ учун тюгюл: ич ишлер къурумларыны къуллукъчуларындан къайры да, гьар къайсыбыз да Дагъыстанны, Россияны аманлыгъын болдурмагъа гьазир экенибизни бирдагъы да эсгермеге сюемен. Биз шо намарт оьлтюрювчюлерден къоркъмайбыз. Олар бизден къоркъсунлар. Тек олардан башгъа болуп, законну бузмагъа ярамай.
Бизге политика, жамият тармакъда да кёп иш этмеге тарыкъ. Бизин республикада оьзлени фракциялары Халкъ Жыйында иш гёреген бир нече партия бар. Инг алда, биз олар булан бирче ишлейбиз, оланы пикруларын гьисапгъа алабыз ва ишибизде пайдаланабыз. Бизге асувлу иш гёреген ва тазалыкъны сюеген оппозиция тарыкъ. Бизге халкъдан урлангъан, неде Дагъыстанны гьар гюн сайын абурун, сыйын тюшюреген уручулардан ва жинаятчылардан топлангъан харжгъа базынып, оппозиционерлербиз деп тёшюне къагъып айланагъан шекли адамлар тарыкъ тюгюл. Бир-бир тайпалар айтды-къуйтдуну айтып, мени душман билегендей юрюйлер. Мени талчыкъдырагъан себеплер башгъа: магъа тенг гелеген бир де душман тутар йимик адам ёкъ. Магъа, озокъда, бир-бир тармакъланы, экономиканы ва бир-бир бай районларыбызны ва шагьарларыбызны маданиятын тозагъанланы, ерли халкъны ярлылыкъгъа элтегенлени ишлеринден тайдырмагъа да тюше. Олар саламат кюйде ишлеринден тайып гетегенни орнунда, савлай уьлкеге «ийис» яя. Гьакимлер геле ва гете, тек гьар заман гьар кимге эргишилигин сакъламагъа тарыкъ. Намуслу болмагъа да тарыкъ. Биз дин ва милли масъалаланы гётеривню ёлунда кёп халкъ къуршалгъан эришивлюклени ва жамият низамны бузувланы алдын алмакъ учун иш юрютежегибизни дагъы да такрарлайман. Дагъыстанлылар артдагъы йылланы ичинде кёп тюрлю къайгъылы агьвалатланы ва талчыгъывланы башдан гечирди. Олар гележекде оьзлер яшайгъан шагьарларда, юртларда, районларда, республикада, уьлкеде парахатлыкъны къаравуллай.
Гьюрметли депутатлар!
Гьюрметли ёлдашлар!
Артдагъы йылларда биринчилей болуп Дагъыстан Республика Россия Федерацияны асувлу иш юрютеген 20 республикасыны арасына гирген. Шо буса биз Дагъыстанны четим гьалдан чыгъармагъа, дагъыстанлыланы аманлыгъын ва мадарлыгъын артдырмагъа болагъаныбызны исбатлай. Мен янгы къуллукъгъа белгиленген вакътиде оьтгерилген ёлугъувларда дагъыстанлылардан алгъан тапшурувлардан сонг, Дагъыстанда закон ва ихтиярланы болдурув къайтып амалгъа гелтирилген. Республикагъа ёлбашчылыкъ этив, гьакимлик къурумларыны ва ерли оьз ишин оьзю юрютеген къурумларыны чалышыву ачыкъ ва тюзевлю юрюлмеге башлангъан. Гьакимлик къурумлары бажарывсуз адамлардан тазалангъан. Экономиканы ва маданиятны, билим беривню тармакъларында, олай да жамият чалышывда низам болдурулгъан. Тек шо гележекде бизге яшавгъа чыгъармагъа тюшеген ишлени башы гьисаплана. Дагъыстанлы ва россиялы гьакимлик къурумлары шону сюе. Инанаман, дагъыстанлы халкъ да шо ойда.
Халкъ Жыйында, Гьукуматда, Республиканы Башчысыны ва Гьукуматыны Администрациясында, муниципал къурулувларда, умуми кюйде алгъанда, ишге бажарывлу адамлар къуршалгъан. Республиканы ёлбашчыларыны ва ерли гьакимлик къурумларыны чалышывунда гьали де этилмеге тарыкълы кёп иш бар. Биз шоланы барысын да эс этебиз. Бизге барыбызгъа да терен гьакъылыбызны ва чыдамлыгъыбызны исбат этмеге тюше. Неге тюгюл де, халкъ арада айтылынагъан кюйде, сабур тюбю – сари алтын. Шулай четим шартларда бизге, гьар къайсыбызгъа да, депутатлагъа да, чиновниклеге де халкъгъа ювукъ болмагъа тюшегенин унутмагъа ярамай. Оьзлени гьар гюнлюк намуслу чалышыву булан Дагъыстанда парахатлыкъны, чечекленивню, элини бирлигин болдурмакъ учун жагьлы иши булан адамлагъа кёмек этмеге тарыкъ.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Эки йылны узагъында биз четим заманларда гьакимлик къурумлар ва жамият тюшген бузукъ гьаллардан чыкъмагъа болдукъ. Оьз заманында законланы ишлемейгени, гьакимлик къурумлары ва жамият немкъорай янашагъаны саялы адамлар ачувлу болуп бир-бирин гёрюп ярамайгъан гьалгъа тюшдю. Россия Федерацияны Президенти В.В. Путин гьакимлик къурумларын беклешдирмек ва жамиятны бирлешдирмек учун юрютген уллу агьамиты булангъы ишден сонг ол магъа Дагъыстанны тазаламагъа ва тувулунгъан гьалны яхшылашдырмагъа имканлыкъ берди. Гелигиз, шо имканлыкъны дагъыстанлыланы аманлыгъын ва мадарлыгъын болдурмакъ учун къоллайыкъ. Лап да аслусу, мен гьисап этеген кюйде, шо адамны абурламакъ загьматны адамларын – усталаны, инженерлени, алимлени, артистлени, художниклени, шаирлени, асгер къуллукъчуларын оьр этив болуп токътай.Артдагъы эки йылны ичинде Дагъыстанда ярыкъ ва таза болгъан, дагъыстанлылар да алышынып геле. Бизин адамланы гьакълыкъгъа къуллукъ этмеге ва яхшылыкълар яратмагъа сюегенлигин мен гёремен, гьис этемен.
Бизин чалышывубузда гележекге тутагъан муратларыбыз да шондан баш ала. Биз бары да гючюбюзню республиканы экономика, маданият ва социал якъдан оьсдюрювню, адамланы лайыкълы кюйде яшавун къурувуну масъалаларын чечивге бакъдырабыз. Гьар затгъа тийишли къыймат берме башлагъаныкъ бизин гёрмекли уьстюнлюгюбюз гьисаплана. Биз макюрчюлюк этмейбиз, алдатмайбыз. Биз оьзюбюзню сёзлерибиз булан сёйлейбиз, намуслу ва ачыкъ кюйде чалышабыз. В.В.Путин де язагъан кюйде: «Гьасил чыгъарывларда ачыкълыкъ ва хатирсизлик бизге бугюн бир-биревге сёйлемек учун тарыкъ тюгюл, гьакъыкъатда болуп турагъан ишлерден баш чыгъармакъ учун тарыкъ». Гьасил чыгъара туруп ва ишлени гьакъыкъатдагъы гьалын ахтара туруп, биз республиканы четим гьаллардан чыгъарывну ёлларын ахтарабыз.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Оьзюмню сёзюмню тамамлай туруп, мен сизин барыгъызны да Дагъыстанны, Россияны пайдасына чалышмагъа иштагьлы иш ёлдашларым, мени булан бир ойдагъы адамлар гьисапда гёремен. Дагъыстанны ва Россияны менлиги ва гележеги белгиленеген ерде биз уьлкебизни милли башчысы В.В.Путинден уьлгю алып, ёрукълу ва къоччакъ кюйде чалышмагъа тарыкъбыз. Гьалиги четим гьаллардан биз бирден-бир къуватлы ва гючлю болуп чыгъажагъыбызгъа инанаман. Уьлкени Президенти шолай бувара, Россияны ва Дагъыстанны халкълары да шону къаравуллай. Биз уьстюнлюкге етишежекбиз! Барыгъызгъа да баракалла!
Магьачкъала, 22 январ 2015 й.
