Гулистан дыгъаргъа гёре 1813-нчю йылда Дагъыстан Россияны составына гире. 1860-нчы йылда Россия империяны Дагъыстан областы къурула. XIX юз йылны орталарындан башлап, айрокъда 1890-нчы йылда темир ёл къурулгъан сонг, Дагъыстанда промышленност оьсме башлай. XIX юз йылны ахырында, XX юз йылны башында капиталист аралыкълар амалгъа геле, экономика ва культура оьсе, Порт-Петровскиде денгиз порт къурула.
1917-нчи йылда болгъан Октябр инкъылапдан сонг совет гьакимлик Дагъыстанда да къурула. Темир-Хан-Шурада болгъан Дагъыстанны халкъларыны съездинде Дагъыстангъа автономия бериле, 1921-нчи йылны январ айыны 20-сында буса ВЦИК-ни Декрети булан Дагъыстанда Совет Социалист Республика къурулгъаны ва РСФСР-ни составына гирегени белгилене. 1921-нчи йыл декабр айны баш гюнлеринде болгъан биринчи Бютюндагъыстан съездде республиканы Конституциясы къабул этиле.
1926-нчы йылгъа ватандаш давну йылларында бузулгъан халкъ хозяйство аякъгъа тура, Солакъдан Магьачкъалагъа ерли 70 чакъырым узунлугъу булангъы Октябр инкъылапны атындагъы татавул къазыла, ДагОгниде шиша завод къурула. 1929-нчу йылда Гергебил ГЭС-ни къурулушу башлана. Республиканы ёл къурулушу чалтлыкъда оьсе. 1928–1929-нчу йылларда Дагъыстанда администрация бёлюклер янгыртыла, алдагъы он округну орнунда 28 район къурула. 20-нчы йылланы ахырында, 30-нчу йылланы башында коллективлешдирив башлана. 1937-нчи йылда Дагъыстан Республиканы янгы Конституциясы къабул этиле. Шону булан бирче 30-нчу йылларда политика, экономика ва ругь яшавда болгъан къыйыкъсытывлар республиканы яшавуна да яман таъсир этген.
Дагъыстан Ватан давну йылларында
Фашист Германия бизин уьлкеге чапгъын этгенде, душмандан уьст гелмек учун фронтларда ва тылда совет уьлкени башгъа халкълары булан бирликде дагъыстанлылар да кёп уллу къошум этген. Дав башлангъан биринчи гюнлерде республиканы шагьарларында, районларында кёп халкъ жыйылгъан митинглер оьтгериле, адамлар Ватанын якълама гьазирлигин билдирип сёйлейлер. Военкоматлар оьзлени давгъа йиберсин деп гелген халкъдан толгъан болгъан.
Дагъыстанда 44-нчю ва 58-нчи армиялар къурула. Олагъа минглер булан дагъыстанлылар къуршала. 91-нчи дивизия, Магьачкъала НКВД-ни дивизиясы, къызлардан къурулгъан 714-нчю зенит-артиллерия полк, Буйнакск шагьарны яяв асгер полку, дагъыстанлыланы айры кавалерия эскадрону, Къызлар кавалерия эскадрону, «Комсомолец Дагестана» деген бронепоезд Ватан давда ортакъчылыкъ эте. Республикада 1941-нчи йылны октябр айыны баш гюнлеринде 12 минг адамдан халкъ ополчение къурула. Душманны диверсантларына къаршы 2 минг халкъ къуршалгъан 19 отряд къурула.
Ватан давну йылларында Дагъыстанны шагьарларындан ва районларындан асгерге 126 минг 432 адам чакъырыла. Ондан алда да асгер къуллукъда ва Дав-Денгиз Флотда къуллукъ этгенлени санаву 16 мингге бара болгъан. Шолайлыкъда, Уллу Ватан давну фронтларында 158 минг дагъыстанлы ортакъчылыкъ этген, оланы 90 минги дав майданлардан къайтмагъан.
Ватан дав дагъыстанлылар учун кёп къайгъылы агьвалат болгъан. Шо давда ювукъ адамын тас этмеген Дагъыстанда бир агьлю де къалмагъан. Республиканы экономикасына да дав гючлю таъсир этген. Ватан давда 52 дагъыстанлы Совет Союзну Игити деген атгъа ес болгъан.
Давдан сонггъу йыллар
Давдан сонггъу йылларда республиканы экономика оьсювю чалтлаша. 50–60-нчы йылларда болгъан янгылышланы натижасында тав халкълар тюзлюкге гёчюрюлме башлана. Шо политика тав халкъланы яшавун яхшылашдырмакъ учун юрюлген деп айтылса да, натижада кёп санавдагъы халкълар яшайгъан юртлар ташлангъан, минглер булан тав топуракълар къаравсуз къалгъан. Тав районланы оьсювю токъталгъан, тав топуракъланы ишлетеген къайдалар, олай да тав халкъланы мердешлери ва адатлары унутулгъан.
Буса да Дагъыстанны экономикасы оьзюню оьсювюн давам эте. Халкъны яшавлукъ ва культура даражасы гюн сайын оьсе. 1965-нчи йылны 9-нчу ноябринде экономика ва культура якъдан етишген уьстюнлюклери ва Дагъыстанны автономиясыны 45 йыллыгъы саялы Дагъыстан Ленинни ордени булан савгъатлана. 1971-нчи йылны 19-нчу январында Дагъыстан АССР-ге Октябр инкъылапны ордени бериле.
1990-нчы йылда 78 йыллар яшав сюрген совет система тозулду. Совет Союзу бир нече пачалыкълагъа бёлюндю. Шо агьвалатланы бугюн биревлер яхшылыкъгъа ёрай, башгъалар терен тартып кюстюне.
Шо тозулувлар ва хоншу Мычыгъыш Республикада болгъан дав агьвалатлар Дагъыстанны экономикасына, оьсювюне кемчилик яндан кёп таъсир этди. Амма республиканы экономика оьсювю ва халкъны яшавуну тюрленивю юреклерде бир тюрлю умутлар тувдура.
А. Гьамзаев.
