Дагъыстанны халкъларыны Бирлигини гюню, 2011-нчи йылдан башлап, гьар йыл оьтгериле. Шо байрам гюнню оьтгермек деген масъала 2010-нчу йылны декабр айында Дагъыстанны халкъларыны 3-нчю съездинде къабул этилген. 15-нчи сентябр – Дагъыстанны халкъларыны 1741-нчи йылда белгили иран асгер башчысы Надир-шагьны асгеринден уьстюн гелген гюн – дагъыстан халкъланы асрулар боюндагъы дослугъуну белгиси гьисаплана. Дагъыстанны халкъларыны Бирлигини гюню республиканы халкъларын бирикдирмек мурат булан къурулгъан янгы байрам агьвалат деп билдириле.
Надир-шагьны Дагъыстангъа чапгъыны гьакъында бизде берилеген маълуматларда булай айтыла. 18-нчи юз йылны орталарында Иранны асгербашчысы Надир-шагь яхшы савутлангъан 100 минг санавдагъы асгери булан Кавказгъа онгарыла. Ол, эки бёлюкге бёлюнюп, асгерини бир бёлюгюн Дербентден, Гьайдакъдан ва Таргъу шавхаллыкъдан таба Мегьтули ханлыкъны тахшагьары Жюнгютейге онгаргъан. Башгъа бёлюгюн Шагь-Дагъдан, Могу-Дариден, Къази-Къумукъдан Хунзахгъа чыкъмагъа бакъдыргъан. Натижада, Надир-шагьны мурады бары да Дагъыстанны елемек болгъан.
Башлап Надир-шагьны планы оьзю ойлашагъан кюйде юрюлюп тургъан. Оьзю елеген ерлердеги халкъланы жазалай туруп, уллу иран армиясы уьстюнлюкден-уьстюнлюкге етишип тургъан. Натижада Надир-шагь, Къазикъумукъну алып, Андалалны дазусуна етишген. Андалалгъа гьужум 1741-нчи йыл 12-нчи сентябрде башлангъан.
Шо вакътиде тыш елевчюлени къабул этмейген дагъыстанлылар Андалал къолгъа, ябушув болма герек Хациб деген ерге жыйылма башлай. Дагъыстанны эпосунда айтылагъан кюйде, Аварияны бары да ерлеринден душмангъа къаршы ябушувгъа асгер жыйыла. Гьидатлылар, къарахлылар, чамалылар, багулиялылар, къойсубулилер, отрядлагъа къуршалып, къыйын ябушувгъа гьазир болалар. Душман булангъы ябушувгъа тылдан лезгилер, лаклар, даргилер, къумукълар, табасаранлар, губечилер Андалалны оязына жыйылалар. Шо ябушув беш гюнню узагъында юрюлген. Ябушувларда чыныкъгъан тавлулар оьзлени отрядларын, душманны гючю осал болгъандан пайдаланып, огъар къаршы бакъдыргъанлар. Шо ябушувда Ватанын якълайгъанлар уллу иш игитлик гёрсетген деп айтыла.
Надир-шагьны дагъытыв шолай башлангъан. Андалалда болгъан уьстюнлюк Дагъыстанны Гюнбатышны ва Гюнтувушну байлайгъан геополитика маънасын бирден-бир беклешдире. Амма шо уьстюнлю агьвалат кёп йылланы узагъында унутулуп тургъан.
2011-нчи йыл Дагъыстанны тарихинде янгылыкъны йылы бола. 2010-нчу йылда Дагъыстан халкъланы уьчюнчю съездинде янгы байрам гюнню арагъа чыгъармакъгъа байлавлу къарар къабул этилген. Дагъыстан Республиканы Президентини 2011-нчи йыл 6-нчы июльда чыкъгъан Указы булан 15-нчи сентябр Дагъыстанны халкъларыны Надир-шагьны асгерлерин тозгъан агьвалатны белгилейген байрам гюн гьисапда белгилене.
Буса да эсгерилген агьвалатны гертилиги адамланы юреклеринде шеклик тувдурмай болмай. Надир-шагьны ябушувлагъа уьйренген, ябушувларда чыныкъгъан 100 минг асгерине Дагъыстанда къаршылыкъ билдирип болагъан гючлер болгъанмы экен деген ой тувула. Оьрде берилген текстде эсгерилеген гьидатлылардан, къарахлылардан, чамаллылардан, багуялылардан, къойсубулилерден, кёп чыкъса, 1 минг асгер чыгъа. Неге десе, олар юртлар да тюгюл, авуллар. Ябушув болагъан замангъа ерлери еленген лезгилер къайдан гелгени англашылмай. Ондан сонг тылдан Андалалгъа лаклар, лезгилер, даргилер, къумукълар, табасаранлар, губечилер четимликлерден де оьтюп алгъасагъанлар деп айтыла. Олар иранлылар елеген топуракъларда сюйген кюйде юрюй болгъанмы экен? Яда бу текстде, совет заманда йимик, бары да миллетлени къуршайыкъ деген ат булан язылгъанмы экен?
Ондан сонг «халкъ эпосда айтылагъан кюйде» деп языла. Тарихи агьвалатгъа «эпосну» кюрчю этип алмакъ тюз болурму? Документлер булан токъташдырылмагъан, документлеге кюрчюленмеген агьвалатны байрам этмек онча англашылмай. Эпосларда агьвалатлар тувулунагъан гьаллар къопдурулуп берилегени белгили.
Гьар адам нечик ойлашса да, республиканы халкъларыны 3-нчю съезди къабул этген шо агьвалат кюрчю болгъан, Дагъыстанны халкъларыны Бирлигини гюню яхшы хыяллагъа къуллукъ этежегин ва этегенин унутма тюшмей. Республиканы гьар ватандашын Дагъыстанны халкъларыны Бирлигини гюню булан къутлайбыз.
Шо агьвалатгъа байлавлу оьзлени пикруларын ва ойларын айтмакъны бир нече адамгъа тиледик.
Гьасан Оразаев – РФ-ни илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрны къуллукъчусу:
– Мен оьзюм тарихчи тюгюл бусам да, миллетибизни тарихи булан байлавлу масъалалар тергевюмню тартмай болмай. Дагъыстанны халкъларыны Бирлигини гюнюн белгилейгеник яхшы. Огъар къаршылыгъым ёкъ. Тек дагъыстанлыланы Надир-шагьгъа къаршы ябушувун тюз суратламайбыздыр деп эсиме геле. Муна Дагъыстан илму центрны къуллукъчусу Сапиюлла Багьавутдиновну «Агьмат-хан Жюнгютейли – Кавказны унутулгъан игити» деген орус тилде чыкъгъан китабы. Шунда Надир-шагьгъа къаршы дагъыстанлыланы ябушуву гьакъда мекенли маълуматланы гьисапгъа алып язылгъан.
Надир-шагьны бары да уллу ябушувлары къумукъ бойда болгъан. О елевчюню заралы да аслу гьалда къумукълагъа тийген. Оьзюне къаршылыкъ билдирген деп ол яллатмагъан, бузмагъан къумукъ юрт къалмагъан. Огъар къаршы ябушувгъа да Дагъыстанда аслу гьалда къумукълар ёлбашчылыкъ этген. Эсгерилген китапда айтыла: «Кёп тюрлю маълуматлар шагьатлыкъ этеген кюйде, оьзлени бийлерини ёлбашчылыгъы булан къумукълар Дагъыстанда Ирангъа къаршы давда ортакъчылыкъ этген. 1735–1745-нчи йылларда къумукъланы топурагъында Надир-шагьгъа къаршы Андалалда болгъан ябушувдан да артыкъ ябушувлар болгъан. «Ёлдаш» газетни 2010-нчу йылда чыкъгъан номеринде де тюрк, азербайжан, орус, дагъыстан авторланы маълуматларында, олай да архив материалларда айтылагъан кюйде, тавлулар да, къумукълар да иран елевчюню тозмакъ муратда оьзлени къошумун этген. Къумукъланы башчылары оьзлени отрядларына чы нечик де, тав халкъланы отрядларына да ёлбашчылыкъ этген.
Шолай, профессор М-С.К.Умахановну язгъанына гёре, 18-нчи юз йылны 40-нчы йылларында Аймаки къолда Надир-шагьны асгерин тозмакъда мегьтулилер аслу роль ойнагъан деп эсгериле. Кавказны ахтарывчусу орус П.Г.Бутков Надир-шагьгъа къаршы ябушувдагъы партизан давда эндирейлилер оьзлени айрокъда яхшы гёрсетген деп эсгере.
Мен эсгерген китапда айтылагъан кюйде, Дагъыстанны халкъларыны Надир-шагьгъа къаршы ябушувуну тарихи аз ахтарылгъан кюйде къалып тура. Гьар ахтарывчу оьзюню ишинде масъаланы Андалалда болгъан ябушувну оьз миллетини пайдасына чечме къарай. Шо ябушувда оьзюню миллети инг аслам къошум этген деп гёрсетме сюелер.
Дагъыстанны халкъларыны Бирлигини гюнюню кюрчюсю гьисапланагъан шо агьвалатгъа, авар нуцалдан къайры, аслу гьалда къумукълар башчылыкъ этгени гёрюнюп тура: Агьмат-хан Мегьтулинский (жюнгютейли), Уцмий Агьмат-хан ва ону уланы Магьаммат-хан, «Чолакъ» Сурхай-хан Къазикъумукълу ва ону уланлары Муртазали, Магьаммат-хан ва башгъалары. Ол башчылар къумукълагъа да, тав миллетлеге де ёлбашчылыкъ этген. Ону гьакъында республиканы хас маълуматларында айтылма да айтылмай.
Гьайбулла Алхангьажиев – политолог:
– Бирлигини гюню байрам гюн деп айтабыз, оьзюбюз дав агьвалатны кюрчюсюнде бирлешме сюебиз. Бирлигини гюню, къайта, давсузлукъ, дослукъ шартларда белгиленме герекдир. Муна 9-нчу майны – Уьстюнлюкню гюнюн Бирлигини гюню этме неге ярамай?
Гьалиги девюрде байрам болмагъан гюн де ёкъ. Адамлар о байрамны юрекге аламы, алмаймы – онда аварабыз болмай. Шо саялы адамланы бирлерини о байрамны гьакъында англаву ёкъ деп айып этме де ярамай.
Дагъыстанны тарихинде Надир-шагь кёп осал асгербашчы болуп гёрсетиле. Бир аты эсгерилгенде дюньяны халкълары титирейген, Тюркияны, Ювукъ Гюнтувушну, Афгъанистанны, Индияны елеген Надир-шагьны, дюнья оьлчевде аты айтылгъан асгербашчыны, тавлуланы бир асгерлери янчгъан ва Дагъыстандан къувалагъан деп билдириле. Ябушувда уьстюн гелмек учун душмандан кёп асгери де, дав савуту да болма герек. О заман Дагъыстанда шолай гьал болгъанмы экен?
А.ГЬАМЗАЕВ.
