2. «Ишчи халкъ» газетни редактору

Билим беривню тармагъында да уллу жанланыв тувулунгъан. Юртларда школалар ачылгъан, шагьарларда гимназиялар, реальный училищелер ишлемеге башла­гъан, олагъа къуршалгъан дагъыс­танлылар тавлар элини тарихинде биринчилей жамият, яшавлукъ аралыкъланы масъалаларына иштагьлангъан. Шогъар да халкъ арада англатыв ишлени жанланмакълыгъы таъсир этген. Демек, журналлар, газетлер биринчи абатларын ала. Натижада Дагъыстанда къумукъча «Ишчи халкъ» деген республика газет чыкъма башлагъан.

Зайналабит Батырмурзаев йимик адамлар – яшёрюмлени алдынлы вакиллери – айланасындагъы гьалгъа гьайсыз янашмагъа болмагъан. Яшёрюмлер янгылыкълагъа, Дагъыстанны артда къалывдан къутгъарывгъа гьасирет болгъан. Зайналабит Нугьаевич Батырмурзаев, оьз халкъыны къысматы учун юреги аврумакълыкъдан, алдынлы идеялагъа, алышынывланы ёлуна берилген. Ону аты бугюн де халкъны тергевюн тарта, неге тюгюл де бизин халкъларыбызны алдында гьали де четим масъалалар токътагъан, «Не этмеге тарыкъ?», «Не ёл булан бармагъа тарыкъ?» деген ва башгъа суаллар тувулунгъан. Бир-бир соравлагъа биз жаваплар да табабыз.

Оьзюню девюрюнде Зайналабит Батырмурзаев яратгъан асарлар гьали де яшай. Яшама да яшай, гьалиги бизин жамиятыбызны алгъа барывуна четимлик этегенлеге къаршы да ябуша, бырынгъы девюрлени низамларын янгыртмагъа къаст этеген гючлеге къаршы чыгъа. Шо гючлени арасында миллетлени бир-бирине къаршы бакъдырмагъа айлана­гъанлар да бар. Милли душманлыкъ буса Дагъыстанны тюрлю халкълары учун айрокъда къоркъунчлу. Зай­налабит Батырмурзаев интернационалист болгъан, халкъланы дослугъун беклешдиривге бакъгъан якъда генг кюйде англатыв ишлер юрютген.

Зайналабит Батырмурзаев аз яшагъан, тек ону къысгъа яшаву уллу агьвалатлардан, идеялардан, терен ойлардан толгъан.

Ол Хасавюрт округну Яхсай юртунда дагъыстан адабиятыны гёрмекли вакили, жамият-политика чалышывчу, билимни, культура идеяланы яягъан центргъа айлангъан, Азербайжанны, Аштарханны, Къырымны, Къазанны, Уфаны, Россияны башгъа шагьарларыны бусурманларыны вакиллери гелеген уьйню еси болгъан Hугьай Батырмурзаевни агьлюсюнде тувгъан.

Архивдеги бир документде Зай­налабит Батырмузаевни ва ону ювукъ къардашларыны гьакъында къыйматлы маълуматлар бар. Олар 1896–1897-нчи йылларда язылгъан деп эсгериле:

«1. Батырмурзаев Абдусалам – Нугьайны атасы, 66 йыл, къумукъ, оьзден, Яхсайда тувгъан, бусурман, охуп билмей, хозяйство булан машгъул.

2. Балахан – къатыны, 60 йыл, къумукъ, оьзден, мунда тувгъан, бусурман, охуп билмей.

3. Нугьай – уланы, 30 йыл, къумукъ, оьзден. Myнда тувгъан, бусурман, ана тили – къумукъ тил, татарча охуп биле, молланы алдында билим алгъан, yвaкъ маллар сатыв булан машгъул.

4. Умукюрсюн – Нугьайны къатыны, 26 йыл, мычыгъышлы, бусурман, ана тили – мычыгъыш тил, охуп билмей.

5. Зайналабит – Нугьайны уланы, 1 йыл, къумукъ, оьзден, ана тили –къумукъ тил.

6. Абдулвагьап – Нугьайны къардашы, 27 йыл, кьумукъ, оьзден, охуп билмей, Нугьайны кёмекчиси».

Зайналабит Батырмурзаев инг башлап атасыны асарларында пропаганда этилеген демократ идеялар булан тарбиялангъан. Огъар Магьаммат-апенди Османовну, Манай Алибековну, Йырчы Къазакъны, шолай да Дагъыстанны башгъа шаирлерини, язывчуларыны асарлары да таъсир этген.

Зайналабит Батырмурзаевни жамият-политика къаравларыны амалгъа геливю атасы Нугьайны бек бай китапханасы булан тыгъыс кюйде байлавлу. Китапханада Азербайжанны, Орта Азияны, Къазахстанны, Татарстанны, Башкъыртстанны, шолай да Гюнтувушну оьзге уьлкелерини язывчуларыны асарлары болгъан. Бу ерде Къырымдагъы терен англавлу адамны, белгили жамият-политика чалышывчуну, айры-айры дагъыстанлылагъа уллу кёмек этген Исмайыл Гаспринскийни атын айрыча эсгермеге тюше. Ону асарлары, алдынлы идеялары Россияны бусурманларына билимни, илмуну, культураны ёлуна тюшювде кёмек этген. Ол Зайналабит Батырмурзаевге де уллу таъсир этген.

Дагъыстан оьсювню ёлуна, демократияны ёлуна тюшсюн учун Зайналабит Батырмурзаев пача гьукуматын тайдырмагъа тарыкъ деп гьисап эте болгъан. Шону учун да ол Февраль революцияны бек къуванып къаршылагъан. Шо гюнлерде ол Хасав­юртну яшёрюмлерини демонстрациясына башчылыкъ этген.

1917-нчи йылны май айында Батырмурзаев, Къазбеков, Доветов, Жанболатов ва башгъалары Хасавюртда ярыкъландырыв-англатыв кружогун къургъан, огъар «Тангчолпан» деп ат да такъгъан. Бу кружокда Зайналабит Батырмурзаевни пьесалары салына болгъан, шолайлыкъ булан демократ тюрленивлени идеялары пропаганда этилген.

1917-нчи йылны язында атасы Нугьай да булан Зайналабит Батырмурзаев Темирханшурагъа – Дагъыстанны халкъларыны милли-азатлыкъ ябушувуну цент­рына гёчген. Темирболат Бийболатов, Гьажи Алхасов ва башгъалары булан бирликде Зайналабит Батырмурзаев Темирханшурада театр ва адабият жамиятын къургъан. Жамиятны сиптечилиги булан 1917-нчи йылны август айында Темирханшурада «Тангчолпанны» – Дагъыс­тандагъы биринчи журналыны биринчи номери къумукъ тилде чы­гъарылгъан. Журналны бетлеринде 3.Батырмурзаевни асарлары да печат этиле болгъан. Оланы автору бизин халкъларыбызны алдында токътагъан «Не этмеге тарыкъ?» деген соравлагъа жаваплар бере болгъан.

3.Батырмурзаев 1917-нчи йыл студентлерден къурулгъан агитация-ярыкъландырыв бюрону членлерини арасына къошулгъан. Бюро Уллубий Буйнакскийни ёлбашчылыгъы булан яратылгъан болгъан.

Февраль революция, айрокъда Октябр революция уьстюн гелген сонг, Дагъыс­танда аслу масъала гьисапда, къайсы ёл булан юрюмеге тарыкъ экенни масъаласы арагъа чыкъгъан. Мунда шариат, капиталист ва социалист ёлланы гьакъында сёз юрюле.

Динни чалышывчулары жанланып йиберген, башлапгъы исламны болдурмагъа, шону учун буса Нажмутдин Гоцинскийни имам деп билдирмеге къаст этген.

Арап медресени битдирген динли адам Зайналабит Батырмурзаев исламгъа къаршы чыкъмагъан. Гьалиги бизин заманыбызда йимик, шо девюрде де айры-айры дин чалышывчулар исламны байрагъын оьзлени муратлары учун, гьакимликге чыкъмакъ учун пайдаландырмагъа къаст эте болгъанлар. Зайналабит Батырмурзаев муна шолайлагъа къаршы чыкъгъан.

1918-нчи йыл Совет гьакимлигини вакътисинде 3.Батырмурзаев «Ишчи халкъ» деген газетни редактору болуп ишлеген. Совет гьакимлиги булан ол оьзюню уллу умутларын байлагъан, халкъны социальный ва милли зулмудан азат болажагъына инангъан.

Зайналабит Батырмурзаевни биографиясында мычыгъыш-къумукъ дав-революциячы комитетини яратылыву гёрмекли ер тута. Бу комитет 1919-нчу йыл мычыгъышланы, къумукъланы, Дагъыс­танны ва Темиркъазыкъ Кавказны бары да халкъларыны гьаракатларын бирлешдирмек муратда яратылгъан. 3.Батырмурзаев башчылыкъ этеген дав-революциячы комитетини штабы Бабаюртда болгъан. Ону къурувда Багьавдин Астемиров, Асадулла Юсупов, Абдуллатип Ханакъаев, Умалат Жанболатов, дёргелили Бадрутдин, шолай башгъалар да ортакъчылыкъ этген. Дав-революциячы комитетде балкъарлы къади де болгъан.

3.Батырмурзаев аз заманны ичинде Бабаюрт районну, шолай да Хасавюрт ра­йонну бир пайын деникинчи елевчюлерден азат этип, Хасавюртгъа багъып гьужум этмеге гьазирлик гёре башлагъан. Гьужумну гьа­къында ол Бабаюртда ерлешген отрядны башчысы Абдурашит Исаев булан, Ножаюртда ерлешген отрядны башчысы Мажит булан, Эндирейде ерлешген отрядны башчысы Жакъав-гьажи булан, Дылымда ерлешген отрядны башчысы Шихмурза Эсенболатов булан сёйлешген.

Тек байлавлукълар тийишли даражада болмагъангъа гёре, бу гьаракат тюзелмеген. Натижада Хасавюртгъа янгыз 3.Батырмурзаевни отряды гьужум этмеге башлагъан. Гючю артыкъ болмакълыкъдан деникинчилер 1919-нчу йылны октябр айында уьстюн гелген.

Деникинчилер штабны къуршап алгъанда, ону ичинде Зайналабит Батырмурзаев де, дёргелили Бадрутдин де, Бийсолтан Сатыбалов да, балкъарлы къади де болгъан. Деникинчилер 3.Батырмурзаевни де, дёргелили Бадрутдинни де гюллелеп оьлтюрген. Бийсолтан Сатыбалов да, балкъарлы къади де къутулгъанлар.

Зайналабит Батырмурзаев оьзюню яшавун Дагъыстанны халкъларыны эркин, насипли яшаву учун къурбан этген. Ону бютюн чалышыву гьалиги оьсюп гелеген наслулагъа уьлгюдюр.

Политика бёлюк.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля