Бизин республиканы Башчысыны борчларын заманлыкъгъа кютме деп Москвадан йиберилип гелген Владимир Васильев иш башлагъанлы кёп болмай. Уллу гьасиллер ахтармайлы, натижалар чыгъармайлы да, простой адамны гёзюнден къарап о гьакъда айтма чакъы этилген ишлер де бар деп эсибизге геле.

 

Арив ёллар – къолай яшавну белгиси

 

Магьачкъаладан Буйнакскиге барагъан айланмаланы оьтюп чыгъагъан адам онда этилип турагъан ишлени гёргенде, гьайранлыкъ этмей болмай. Биз артда къалгъан республика тюгюлбюз деген ойлар тувула. Биринчилей – айланма ёлланы онгарагъан техниканы тюрлюлюгю ва кёплюгю. Тыш уьлкелерден алгъан техникадыр деп ойлашасан. Инг де гьалиги заманны машинлери. Бирлери эки ягъасындагъы бийик ерлени къазып, ёлну генг эте. Бирлери тюзлей. Бирлери асфальт сала. Асфальтны да къалын къатлав булан 2-3 керен яйып аз заманны ичинде теп-тегиш этип онгара. Мен олай техниканы алда бир ерде де гёрмегенмен. Асфальтны къалынлыгъы бир ерлеринде гёрюнеген кюйде 30-40 сантиметрлагъа етишедир. Айланмаланы узуну 10 чакъырымдан артыкъ. Бу ёлгъа берилеген тергев уллу экенин гёрсете. Тек, кёбюсю адамлар да эсгереген кюйде, асфальт урланмай тёгюлегенин де гертилей. Шо буса республиканы оьр гьакимият къуллукъчулары оьзлени борчларына башгъача янашагъанны исбатлай.

Озокъда, шагьарланы ичиндеги ёлланы да кёп онгсуз ерлери бар. Гележекде олагъа да гезик етишежегине инанасан.

Ёлланы яхшылашдырагъаны яхшы. Озокъда, ­янгыз ону булан токъ болуп яшама бажарылмай. Болса да, республиканы баш гьакими Владимир Васильев де айтгъанлай, яхшы ёллар къайсы тармакъны да оьсювюне къошум эте.

Бизин республикада яшайгъан кимге сорасанг да, инг де оланы къазапландырагъан ишлер – жамият арада кёп йылланы узагъында (совет девюрде де) тюзсюзлюк­лер семирип юрюйгени булан коррупцияны оьсювю ва пачалыкъ къурумланы янындан бузукъ ишлеге ёл берилегенлиги. Олар халкъны арасында кёп тюрлю рази­сизликлер тувдура ва биревню биревге оьч эте.

 

Низамсызлыкъдан арчылмакъ – биринчи мурат

 

Республикада, астаракъ буса да, низам бола гелегени гёрюне. Уллу гьакимлерден башлап салынагъан низам, озокъда, халкъны разилигин къазана. Неге тюгюл, бир адам оьмюрюнде гиччи буса да гьалал алапасына яшагъан буса, оьзгеси гьакиммен деп урлай буса, шолай тюзсюзлюк жамият арада юз тюрлю къазапландырывланы тувдура. Намуслу ишлейген адамны да ишине бакъгъан сюювюн тайдыра. Дагъыстан Рес­публиканы Гьукуматыны Председателини биринчи заместителин Рамазан Алиевни ишинден тайдыргъаны ва ону кабинетинде, уьюнде тюнтювлер юрютюп, айыплары бар буса, оланы аян этмек учун ихтиярлар якълав къурумланы къуллукъчулары иш юрютгенни гьакъында адамлар эшитгенде, низам болдурув иш республиканы оьр гьакимият къуллукъларын кютеген адамланы арасында да унутулуп къалмайгъанына инандыра. Савлукъ сакълав министрни тутгъан деген хабар да адам арагъа тез яйылды. «Тутмас эди, Москвада, уьйренген исси еринде тургъан буса», – деп айта­гъанлар да болду. Оьзю де чи гьёкюнгенге ошай. О гьакъда бизин газетде язылып да чыкъды.

Артдагъы вакъти медицина тармакъда юрюлеген тергевлер де савлукъ сакълавну масъаласы мекенли салынагъаныны гьакъында айта. Медицина ва социальный экспертизаны къыйыкъсытывларына гёре юрюлеген тергевлер де адамланы юреклерине рази­лик гелтиреген ойланы салгъандыр. Бар экен олай уллу «пышдырыкъланы» да енгме болагъан ва гьаракат этеген башчылар деп ойлашма себеп тувдурду.

Коррупциягъа къаршы нечик иш юрюлегенни гьакъында кёп заман сёйлеме бола. Ону жамият арадан къувалама къыйын. Къаршы иш юрютме тарыкъ экенин республиканы янгы гелген гьакимбашы геливюндокъ англай болгъангъа бирев де шеклик этмейдир, масъаланы алгъасап, гьазирине чечме болар деп де ойлашмайдыр.

Низам салывну гьазирине, аз заманны ичинде кютюп болагъанлары да бар. Болду чу Магьачкъалада юрюйген маршрут машинлени тийишсиз ерлерде токътамайгъан этип. Сюйсе болагъангъа халкъ инанды. Бир жума да гетмейли, олар барысы да низамгъа къайтды. Аслусу, машин гьайдавчулар тюгюл, пассажирлер де, оьзлеге тувулунагъан гиччирек онгайсызлыкълардан эсе, низам алда экенни англады.

 

Юрт хозяйство тармакъ – уллу умутланы ери

 

Къайсы тармакъны алсакъ да, тезги йыллардан берли мердешлене гелген къыйыкъсытывлар кёп. Оланы арасында «Агропромышленный комплекс­ни оьсювю» деген проектни яшавгъа чыгъарылывуну ёлунда бола гелгенлери де кёбюсю халкъгъа белгили. Увакъ ва орта бизнесни болдурмакъ учун пачалыкъ янындан юрюлеген гьаракат бар. Акъчалар асувлу харжлана. Тек олар бары да тийишли ерлеге гетмейген мисаллар бар. Юрт ерлерде топуракъгъа къуллукъ этип яшайгъан сабанчыгъа, таныш-билишликни къошмаса, шолай харж маяланы алма къыйын . О гьакъда кант этеген фермерлер, агьлю сабанчы хозяйстволаны ёлбашчылары, оьзгелер де бар. Четимликлер ёлугъа. Тек, кюйге къарагъанда, ишлер тюзелме умутлу.

Мен Буйнакск районну юрт хозяйство управлениесини начальниги Магьаммат Гьажимурзаев булан лакъыр этгенде, шолай пикругъа гелдим. Ол оьзю юрт хозяйство тармакъда кёп долангъан адам. Фермер хозяйствону ёлбашчысы болуп да хыйлы заман чалышды. Бу къуллукъгъа гелгенли кёп болмай. Ол хабарлайгъан кюйде, шо ёлда низам салмакъ учун оьр гьакимият къурумланы янындан юрюлеген бир къадар гьаракат бар.

Фермер хозяйстволаны оьсювюн болдурмакъ учун, республикада, савлай Россияда йимик, бек уллу гьаракат юрюле. Гьали болгъунча да юрюлген. Тек бизде хозяйстволаны мекенли ва тюзевлю иши аз. Кагъызларда гёрсетилсе де, гьакъыкъатда гьал макътардай тюгюл. Топуракъда ишлеме сюегенлеге ерли чиновниклени янындан гьакъ юрекден этилеген кёмек ёкъ деп айтса да ярай. Низам салмагъа о бек къыйын тармакъ. Юрт хозяйство ишлени юрютмек учун пачалыкъдан гелеген кёмек болмаса бажарылмай. Бу ерде коррупция арагъа гирмек учун айрокъда бек къасткъылып юрюжек.

 

Промышленностну оьсювю къаравуллана

 

Дагъыстандагъы бир-бир предприятиелер Россияны оборона министерлигини заказларын кютегени бизин республиканы промышленный оьсювюне къыйматлы къошум этежегине шек ёкъ. Буссагьатгъы вакъти Дагъыс­танда 10-гъа ювукъ оборона промышленностну заказларын гьазирлейген предприятиелер бар. 2025-нчи йылгъа оланы цехлеринде чыгъарылагъан малланы къадары гьалиги 16 процентден 30 процентге ерли артажакъ.

Шолай предприятиелени бириси Буйнакск агрегат заводу да дюр эди. Нечесе йылланы узагъында завод заказлар гелмейген саялы тозулагъан ерге чыгъып да турду. Не буса да, тозулмады. Энни заводну гележеги янгыдан тувгъандай тюзелмеге бола. Бизин газетде де о предприятиени гьакъында язылды.

Июль айны 7-синде Россия Федерацияны оборона министрини биринчи заместители Руслан Цаликов Дагъыстангъа гелген эди. Ону себеби Каспий Флотилияны базасыны масъалаларын мекенлешдирмекни ёлларын белгилемек эди. 2018-нчи йылны ахырына ерли Каспий Флотилияны гележеги бютюн кюйде алышынажакъ, Каспийск шагьарда административ биналар, янгы казармалар, общежитиелер, тергев пунктлар (КПП), гемелер токътайгъан ерлер, причаллар къурулажакъ. Портда кёп бола барагъан Дав-Денгиз флотну гемелерине токътама онгайлыкълар болдурулажакъ. Булар бары да Дагъыстанны Россия учунгъу агьамиятлыгъын исбатлай.

 

Гележекде не болажагъы оьзюбюзден гьасил

 

Бизин гележегибиз биз сайлагъан гьакимден гьасил болажагъына инанма тюше. Низам болдурув булан бирче экономиканы оьсювюн болдурмакъ, промышленный предприятиелени бирлерин сама аякъгъа тургъузмакъ, янгы школа биналар ишлемек, барларына ремонтлар этмек – гьалиги заманны талаплары. Яшлагъа билим береген ерлер онгсуз буса, яшлар билим алма да сюймежек. Шону учун болма да ярай, бир ёлугъувда Васильев бюджетге гелген акъчалардан 200 миллион манатны школаланы ремонт ишлерине харжлажакъбыз деп билдирди. «Юз школа» деген проект де негьакъ ойлашынмагъан.

Халкъны ичеген сув булан таъмин этиливю кёп йылланы узагъында бизде къаравсуз къалгъанына да мюкюр болма тюше. О масъала ерлерде бек къы­йын чечиле. Муна Къызлар шагьарда сув быргъылар эсгиленген. Бирлери Октябр революциядан алда салынгъан. Оланы алышдырмакъ учун кёп харж тарыкъ. Мен заманлыкъгъа гелген адамман, билмейген гиши болуп турайым, бир-эки йылгъа чыдар деп къойгъан булан четимликлер, артса тюгюл, кемимежек. Къызларны сув булан таъмин болувуну масъаласын республиканы ёлбашчысы оьзюню тергевюню тюбюне алгъан. Каспийск шагьарда да сув масъаланы тюзевлю чечмек учун гёз алгъа тутулгъан чаралар бар. Буйнакск шагьар да шоланы арасына гире.

Дагъыстанны гьар тюрлю тармакълардагъы ­оьсювню болдурмакъ учун, налог жыйыв къуллукъну камиллешдиривде республиканы ёлбашчысыны, Гьукуматыны янындан токътавсуз гьаракат юрюле. О гьакъда маълумат къуралларда да, бизин газетде де кёп айтыла. Гьаракатны гьасиллери де бар. Налог жыйывну ерли бюджетлеге къошулагъан харж маялары арта. Инвесторлар булан иш юрюле. Оланы иштагьландырмакъ учун ёлугъувлар, генгешлер оьтгериле. Экономиканы оьсювюне ёллар ачыла барагъаны да гьис этиле деп эсибизге геле.

Сентябр айда оьтгерилежек сайлавлар Владимир Васильевни, заманлыкъгъа тюгюл, булай, оьзю болагъан чакъы замангъа, савлугъу етишгинче сайлама имканлыкъ бережек. Ол оьзю де о гьакъда эсгере туруп, бир ёлугъувну вакътисинде савлугъумну тергетген эдим, бек яхшысан деп айтды докторлар деген маънада эсгерди.

Дагъыстанны янгы ёлбашчысы урунгъан ишлерини бирлерин сама ахырына чыгъарма сюедир. Ишлер кёп. Мени эсиме гелеген кюйде, гелгинчеге В.Васильев олар онча да кёп экенин билмей де болгъандыр. Юрюген ёл алыр… деп де негьакъ айтылмай.