Омер Туран: «Агьлюню эки къанаты болма тюше»

Халкъара конференциядан…


 

Июн айны 25-26-сында Магьачкъаладагъы милли китапханада «Сохраняя традиции, стать современными» деген 3-нчю халкъара конференциясы биздеги гендер политика центрны гьаракаты, Дагъыстанны Башчысыны Администрациясыны, Республиканы Гьукуматыны якълаву булан оьтгерилди.


 


Бу агьвалатда Тюркиядан, Уьзбекистандан, Къыргъызстандан, Азербайжандан, Къазахстандан, Башкъыртстандан, Къарачай-Чергесиядан, Мычыгъыш Республикадан, Дагъыстанны ва Россияны гьар ерлеринден гелген алимлер, жамият, маданият чалышывчулар, шаирлер, журналистлер ортакъчылыкъ этдилер.



Шо генгешген мажлисни гендер политика центрны генеральный директору политтехнолог Хатима Омарова ачды ва бу уллу жыйынгъа бир себеплерден гелме болмагъан Пачалыкъ Думаны депутатыны, агьлюню, къатынланы, яшланы масъалаларына къарайгъан комитетни председателини заместители Оксана Пушкинаны къутлав кагъызы булан таныш этди ва Дагъыстанны милли политикагъа къарайгъан министрни заместители Арсен Магьмутовгъа сёз берди.



Гиришив сёзюнде ол къонакъланы оьзю ишлейген министерликни, Дагъыстанны Гьукуматыны атындан къутлады ва дагъы гезик булай конференциягъа янгыз къатынланы тюгюл, эренлени де къуршамакъны маънасы барны айтды. Неге тюгюл, агьлю аралыкълагъа, къатынланы ихтиярларына, адатлагъа байлавлу масъалалар янгыз олагъа тюгюл, эренлеге де гелип тиегенни эсгерди. Къурумчулукъ янына жаваплылар бу чараны аслу мурады Кавказда тухум аралыкъланы арасында, политикада, динде тувулунагъан уьчешивлени басылтмакъ учун къатынгишилени политика, жамият яшавгъа къуршама герек деп белгиледилер. Сонг да, оланы ихтиярлары къыйыкъсытылма тюшмейгенни де эсгердилер. Шо ёрукъда да лакъыр юрюлдю.



Бу уллу жыйынны юрютеген Хатима Омарова Дагъыстанны Башчысыны янындагъы агьлюню, аналыкъны, яшланы ихтиярларын якълайгъан толу вакили Марина Ежовагъа сёз берди. Ол оьзюню сёйлевюнде Россияны да, Дагъыстанны да ёлбашчылары къатынланы, яшланы масъа­лаларыны гьакъында ойлашмай турмай­гъанны англатма къарады. Олай да, шулай конференцияларда, форумларда барыбыз да тергев этме тарыкълы кемчиликлер де арагъа чыгъагъанны айтды. Сонг да эргишилени де, къатынгишилени де арасында тенглик болма герекни де эсгерди.



Къатынгишилени масъалаларыны гьакъында сёз юрюлеген мажлисде, озокъда, Дагъыстанны къатынларыны союзуну председатели Интизар Мамутаева ортакъчылыкъ этмей болмай эди. Ол гелген къонакълагъа разилигин билдире туруп, конференцияда бизге ортакъ масъалалар гётерилегенлигини агьамияты барны гьакъында белгиледи. Интизар Мамутаева сёзюн давам эте туруп, биз гьаман да къатынларыбызны, яшларыбызны яшавун некъадар яхшылашдырмагъа болагъаныбызны гьакъында ойлашма тюшебиз деди.



Шо чарагъа гьар ерлерден гелген къонакъланы докладлары аслу ерни тутду демеге ярай. «Башкъыртстанны къызы» деген журналны баш редактору, шаир Гюлназ Миратовна Кутуева оьзлени адат-къылыгъы, милли опуракълары гьакъда къужурлу кюйде хабарлады:



–Бизде ислам динни къабул этгенден сонг, бир тайпа адатларыбыз унутулса да, амма агьлю байлыкъларыбыз бир де гёзден тюшмеген деме ярай. Бизин къатынларыбыз бир заманда да паранжа гийип айланмагъан. Амма оьзюбюзню милли опуракъларыбызны, тагъымчакъларыбызны бырынгъыдан берли юрюте гелебиз. Шолар бизин къаркъарабызны къоруйгъандан, ябагъандан къайры, уьстевюне, яман гёзден де сакълай. Башкъырт къатынлар бир де пачалыкъны даражасында чечилеген агьамиятлы масъалалагъа къошулмай ягъа­да турмагъан. Гьатта, бырынгъыда агьлюсю булан бир атгъа да минип, давгъа да баргъанлар, шондан уьстюнлюк къазанмай туруп да къайтмагъанлар. Гьалиги къатынларыбыз янгыз халкъ саниятыбыз булан машгъул болуп, гёзеллигини, савлугъуну гьайында турмай, жамият къурумлагъа да къошулуп, ватаныны политика ва маданият яшавунда да къасткъылып ортакъчылыкъ этелер. Гьар тюрлю яратывчулукъ ахшамлар, шатлы жыйынлар, адат-къылыгъыбызгъа байлавлу милли байрамлар оьтгерелер. Бир-бирев булан гьакълашып кёмек этелер, якълайлар. Къатынгишилер бир-бирин ругьландыралар. Сонг да бизде яхшы гьаракат гёреген Башкъыртстанны къатынларыны союзу, гьар тюрлю советлер бар. Ондан къайры, мен биздеги «Ярыкъ абайлар» деген къатынгишилени клубун айрыча эсгерме сюе эдим. Олар бизин унутула барагъан адат-къылыкъларыбызгъа бек тергев этелер, биринден-бири къужурлу, рагьмулу гьаракатлар оьтгерелер. Олай да, биз гьар йыл кёп уллу маъна берип, «Топурагъыбызны наслулар учун сакъла­йыкъ» деген асил чара оьтгеребиз. Бизин журналны сиптечилиги булан гьар тюрлю конкурслар бола, шонда уьст гелгенлени савгъатлайбыз. Шолайлыкъда, адамланы язылывгъа къуршайбыз.



Ону лакъырдан сонг бу гезик 3-нчю тирет бизде, Дагъыстанда болагъан Къыргъызстандагъы «ДИА» деген къатынгишилени ихтиярларын якълайгъан къурумуну ёлбашчысы, Къыргъызстанны Халкъ Жы­йыныны депутаты, финанс комиссияны председатели Авазкан Ормонованы да доклады бары халкъны тергевюн тартды:



–Бизин законларыбызгъа гёре къатынгишилени де, эргишилени де тенг ихтиярлары бар. Олар учун бир йимик ­онгайлыкълар да яратыла. Политика, жамият, маданият яшавда да эргиши, къатынгиши деп айырмай, бары халкъ ортакъчылыкъ эте. Тек шолагъа да къарамайлы, бир-бир ерлерде къатынгишилер къыйыкъсытыла, олагъа гюч этилине. Мисал учун, бираз алларда телевидениеден де гёрсетди, 19 йыллыкъ къызны къачырып, ону РОВД-ни бинасында оьлтюрген эдилер. Неге тюгюл, шо къыз ёлда ихтиярлар якълайгъан къурумлагъа сёйлеп билдирген. Шо урлагъан адам алып гелип шонда жанын къыркъгъан. Озокъда, шо вагьшилик бизин барыбызны да къарныбызны айландырды, нечик, не болгъанны билмеге сюйдюк. Шогъар байлавлу къатынгишилер жыйылып, прес-конференция оьтгердик. Уьстевюне, Би-би-си-леге ерли чыгъып да гетген эдик.



Биз шолай масъалалагъа гьакимиятны тергевюн бакъдырма сюебиз. Гертиден де, премьер-министрибиз бизин жыйып, бир уллу генгеш оьтгерди. Бир заманда да РОВД-де биревню оьлтюрген деп эшитмеген эдик. Гьали къатынгишилеге гюч этилинеген мисаллар арагъа чыгъып тура. Бизде гиччинев чагъына да къарамайлы, агьлю къурагъанлар, бир нече къатынны алагъанлар бар. Гьали бизин парламентдегилени 30 проценти– къатынгишилер. Олар айланабызда болуп турагъан гюч этивлеге агьамият берелер, тийишли чаралар гёрме къасткъылалар.



Шо гюн конференцияда ортакъчылыкъ этмеге деп Тюркияны Анкара шагьарындагъы Ювукъ Гюнтувуш техника университетден бизге биринчилей гелген сыйлы къонагъыбыз, тарихи илмуланы профессору Омер Туранны сёйлевю айрыча жанлы болду. Ону ата-бабалары – Кавказдан чыкъгъан чергеслер, мугьажирлени тухумундан. Ол тап-таза чергес тилинде де лакъыр этмеге бола.



–Гьюрметли дагъыстанлылар, къонакълар. Мен Дагъыстангъа биринчилей гелип, шулай уллу жыйында ортакъчылыкъ этегениме сююнемен,–деп башлады ол лакъырын.– Мен сизин Тюркияны къатынгишилери ХIХ-ХХ асруларда оьзлени ихтиярларын якълап нечик гьаракат этгенни гьакъында хабарлама сюемен. Мен шону 3-ге бёлгенмен. Осман империяны ахырынчы девюрлеринден тутуп, Тюрк Республика къурулгъан ва гьалиги заманны гьакъында лакъыр этме сюемен. Османлыланы заманында динни гьаракаты гючлю болгъан. XIX асруда реформаланы гючю булан гьар тюрлю тармакъларда алмашынывлар башлангъан. 1860-нчы йылларда къызъяшлар учун биринчилей охув ожакълар ачылгъан. Шо охув ожакълардан билим алып чыкъгъан касбучулар Осман империяны уллу шагьарларында чалышгъанлар. Шо заманлар биринчилей къатынгишилер учун журнал да чыкъма башлай. Шо 1917-нчи йылда къызлар эрге барагъанда, экинчи къатын алмажакъгъа эргишини алдына шартлар сала болгъанлар.



Ататюрк ёлбашчылыкъ этеген йылларда къатынгишилени ролю гючленме башлай. Ол жагьил къызлар охуп билим алмакъны гьайын этген. 1926-нчы йылда къатынланы да, эренлени де арасында тенг ихтиярлар болма герек деген закон да къабул этилине. Агьлю масъалалар пачалыкъны тергевюню тюбюнде тургъан. 1927-28-нчи йылларда охув ожакъларда уланлар да, къызлар да бирче охума башлайлар. Шолар барысы да Ататюрк­ню реформаларыны яхшылыгъындан тюзелген. Ол къатын-къызланы гьар-бир жыйынлагъа къуршагъан. Ататюркню оьз яшлары болмагъангъа гёре, ол кёп етим, ярлы къызъяшланы сакълама алып, билим берип, тарбиялап оьсдюрген. Олардан бири Афет Инан Европада диссертациясын якълап, философия илмуланы доктору болгъан. Ону шо къызларыны бири Сабиха Гёкчен биринчи къатынгиши пилот болуп, гьавалагъа учгъан.



Бугюнгю конференциягъа гёре айтсам, бары затны ашамагъа ярай, тек оланы ашкъазаныбыз ишлетме болармы? Алдыбызгъа салынагъан масъалаланы яшавгъа чыгъарсакъ, нечакъы да арив болур эди. Ататюркню заманында депутат къатынгишилер кёп эди, амма 80-нчи йылларда оланы санаву аз болду. Бугюнлерде лап да къатынгишилер кёп ишге къуршалгъан – билим берив тармакъ. Шо, мен ойлашагъан кюйде, инг агьамиятлы масъала. Билимли къатынлар агьлю яшавну да эбинден гелме болажакъ. Экинчиси, кавказ къатынлар да, башгъалары да бугюн йимик гьакълашып иш гёрюп, бир къараргъа гелме тарыкъ. Уьчюнчюсю, бу конференцияда гётерилеген масъалалар янгыз къатынланыки тюгюл, эренлени де, бютюн халкъланы да дюр. Шону учун, биз бирликде иш гёрме герекбиз. Бир къанатлы къуш арив учуп болмай. Агьлюню эки къанаты болма герек, бири–къатын, бириси–эр.



Хоншу Азербайжандан гелген ондагъы Милли илмулар академиясыны тарихи институтуну тарихи илмуларыны доктору Севиндж Алиеваны доклады бек маъналы ва пайдалы эди. Ол эсгерген кюйде, 1960-нчы йыллардан башлап, Азербайжан Республикада къатынланы чалышыву гючленме, олар жамиятны арасында аслу ерни тутма башлайлар. Шону булан бирге къатынлар учун кёп онгайлыкълар да яратыла.   Тек бир-бир кемчиликлер де ёлукъмай къалмай. Мисал учун, Севинджни сёйлевюне гёре,   бир тайпа эренлер къатынларына гючден гьижаплар гийме борчлу эте, олар кёплер булан къатнагъанны сюймейлер, ишлеме де къоймайлар. Янгыз эртенден-ахшам болгъанча агьлюсюне къуллукъ этип тургъанны сюелер. Сонг буса чинк де гючю де бар, жагьил йыллары оьтгенде, шо вакъти бир тайпа эренлер къатынларына ишлеме ихтияр бере. Сонг билими де ёкъ къатынгишиге ишге тюшме тынч боламы? Ондан къайры да, бир ерде де ишлемеген адамны не сынаву бола.



Эки гюнню ичинде хыйлы докладлар этилинди. Къазахстандан гелгенлер профессор, академик Алия Алимжанованы, профессор, академик Мендыганым Шаймерденованы сёйлевлери де бек къужурлу чыкъды. Олар Къазахстанда къатынгишилени агьлюде, ишде, жамият арада кёп уллу абуру барны гьакъында хабарладылар. Олай да, Уьзбекистандан гелген «Исеним» деген центрда психолог, консультант болуп чалышагъан Надира Берекеева оьзлени центры адам урлавгъа, сатывгъа къаршы иш гёрегенни гьакъында мисаллар булан белгиледи. Оланы кёмеклиги булан урлап, биздеги тав районланы биринде къазакъ этип сакълап тургъан уьзбеклени ватанына къайтарма болгъанны эсгерди.



Шо конференцияда агьамиятлы масъа­лалар да, кемчиликлер де арагъа чыкъды. Ону ортакъчылары шоланы барын да бирлешип, гьакълашып, пачалыкъ программалагъа яшавгъа чыгъарма герек деген гьасилге де гелдилер.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля