Газетни «прес-клубунда» оьтгерилген «дёгерек столдан» репортаж
Бугюн де «Ёлдаш» газетни жыйынлар залында болгъан «дёгерек столубузгъа» бизин тахшагьарыбыздан ва ону къумукълар яшайгъан посёлокларындан гелген гёрмекли алимлерибиз, жамият чалышывчуларыбыз ва шолай да Къарабудагъгент районну башчысыны заместители 2019-нчу йылгъа язылывгъа байлавлу масъаланы арагъа салып, гьариси оьз пикруларын, таклифлерин малим этди. Тек «Ёлдашгъа» язылывгъа байлавлу пикру алышдырывгъа чакъырылгъан бизин къумукъ Таргъу, Кахулай, Албёрюгент посёлокларыбызны башчылары гьар тюрлю себеплер булан «дёгерек столда» ортакъчылыкъ этмедилер.
Гюнлюк низамгъа салынгъан масъалагъа байлавлу болуп «Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиев ёлугъувну ачды ва юрютдю.
– Бугюн гюнлюк низамгъа салынагъан аслу масъала «Ёлдаш» газетге язылывну къадарын не ёлларда артдырмагъа бажарыла деген ойну айланасында пикру алышдырыв, гьакълашмакъдыр, – деп башлады оьзюню сёзюн ол. – Шогъар байлавлу башгъа-башгъа милли масъалалар да арагъа чыгъажагъы гьакъ. Айтагъаным, тил, билим берив, маданият ва оьзгелери де бириси-бирисине байланып геле.
Къумукъ газетни охувчуларын артдырмакъ учун чаралар гёре бусакъ, озокъда, тилни уьйренивню гьакъында ой къурма таклиф этиле. Белгили болгъан кюйде, савлай Россияда милли тиллени школаларда уьйренивю гьакъында айтсакъ, шо борч болуп салынмай, ата-анасыны разилиги булан чечиле. Дагъыстанда милли тиллени къорувну-уьйренивню закону болма тарыгъы гьакъда кёп сёз юрюле. Тек гьалиге ерли шолай закон къабул этилинмеген. Гьалиден сонг да шону оьзге бир миллет яшайгъан республикаларда йимик къабул этме Дагъыстанда, белгили себеплеге гёре, рагьат болмажакъ.
Шолайлыкъда, газетни охуйгъанланы санавун да аз заманны ичинде артдырмагъа четим. Газетибизни охуйгъанлар гьалиги заманда – аслу гьалда эсли чагъындагъы адамлар. Оланы санаву, айтагъаным, почтадан язылагъанланы санаву, 2 мингден кёп къалмагъандыр. Яш наслуну газетге нечик къуршама бажарыла, гьалиги заманда оланы авадан пайы Интернетни имканлыкъларындан пайдаланмагъа муштарлы? Шону гьисапгъа алып, биз де оьз заманында хас сайтыбызны ачып пайдаландырма башладыкъ. Гьали шонда ва Фейсбукдагъы къумукъ группаларда ортакъчылыкъ этегенлер 20 минглеге чыгъып тура… Пачалыкъ тапшурувгъа гёре санаву йылда 4800 газетден кем болма тюшмей. Шону булан бирге, пачалыкъны янындан этилеген 8 миллион манатны 20 процентин оьзюгюз къазанма герексиз деген талапны борч эте. Ёгъесе, пачалыкъ-бюджет идараны орнуна газетни къурулушу, коллективи кемитилип, бир затгъа да ихтиярсыз идара къурулажакъ.
Буссагьатгъы вакътиде газетибизни тиражы 3078-ден оьтмей. Алдагъы 24 япыракъны орнуна 16 бет этилип де чыгъарыла. Сиз де билеген кюйде, шону «Времена» деген 4 япыракъ ичлиги орусча бериле. Гелеген йылгъа язылывну багьасы почтадан таба ярым йылгъа 298 манат буса, сав йылгъа – 596 манат. Почтадан таба юрюлеген язылывну натижаларына гёре харжны 75 проценти эсгерилген монополия къурумда оьзюнде къала. Шо саялы да газетни охувчуларына етишдиреген башгъа ёлланы ахтармаса ва тангламаса, редакциягъа къазанч этмек учун башгъа ёллар къалмагъан. Хасавюрт ва Къарабудагъгент районларда язылывну барышына багьана тапма къыйын. Тек Къаягент, Хумторкъали ва оьзге районларда язылыв осал юрюле.
Газет – бизин милли къурал. О саялы, гелигиз, гьакълашайыкъ-гьаллашайыкъ язылывну нечик артдырмагъа бажарылагъаны гьакъда. О янгыз бизин газет учун четим борч тюгюл. Оьзге республика милли газетлер ва шоланы йимик «Дагестанская правда», «Молодёжь Дагестана» газетлер де оьзлени тиражын минглер булан тас этген.
Баш редактор оьзюню баянындан сонг «дёгерек столну» ортакъчыларыны соравларына жаваплар къайтарды. Шондан сонг арагъа салынгъан масъалагъа байлавлу ону ортакъчыларына пикруларын, таклифлерин малим этмек учун гезиги булан сёз де берилди.
Мустапа Билалов, ДГУ-ну профессору, философия илмуланы доктору:
– Яш наслу ана тилин уьйренеми? Гертиден де, муна шо да –язылывгъа байлавлу агьамиятлы милли масъала. Оьр охув ожакъларда, школаларда, ясли бавларда ана тилин уьйренивню масъаласына берилеген тергев разиликни тувдурмай.
О саялы да гьалиден сонг да билим берив ва шолай да милли масъалалагъа къарайгъан министерликлер булан бирликде ана тиллени уьйренивню масъаласына байлавлу болуп иш гёрмеге герек. Шагьарларда, юртларда, школаларда, ясли бавларда ана тиллени уьйренивню конкурсларын, ярышларын оьтгеривню мердешге айландырсакъ асувлу болур. Шогъар байлавлу гьаракатны ерлерде бошатмай иш гёрмеге тюше.
Алда йимик, бугюн ва гележекде де милли газетибиз оьз агьамиятлыгъын сакъласын учун яш наслугъа ана тилин сингдирмесек, уьйретмесек бажарылмай. Газетни де замангъа гёре борчларын токъташдырса, зарал болмас. Интернетден оланы айырмакъ учун газетге не етишмей? Мен ойлашагъан кюйде, бизин пачалыкъ даражадагъы милли газетибизни айтды-къуйтдулар (жёлтая пресса) булан тиражын артдырма да герекмей. Республиканы ва шолай да районланы, шагьарланы, депутатланы танкъыт этив булан да ёл алма къыйын. Не этмеге герек? Къумукъ ругьну, тарихи бай эсделиклерибизни аян этмеге къарайыкъ. Гьалиги замандагъы игитлерибизни, далапчылыкъ булан машгъул тайпаланы намуслу гьаракатын аянлашдырайыкъ газетден таба оьзгелеге де уьлгю гьисапда. Мен ойлашагъан кюйде, охувчулары булангъы гьакълашывланы натижасында газетден таба баянлыкълар берив де заралгъа токътамас. Охувчулары да газетге язылыв булан дазуланмайлы, сесленивлери болса, газет къужурлу болажагъы гьакъ. Сонг да, штатда тюгюл мухбирлени танглап, оланы иштагьландырыв булан газетни чалышывуна байласакъ, гележек учун асувлу болажагъы шекликни тувдурмай.
Салав Алиев, белгили жамият чалышывчу:
– Гьалиги гьалгъа къарагъанда, пачалыкъ милли тиллени оьсдюрювню масъаласын оьзюню башындан тайдыра. Шолайлыкъда, озокъда, ана тиллени уьйренивню масъаласы да четимлеше. Натижада, къумукъ тилни уьйренивге де школаларда тергев етишмей. Не этмеге герек? Шону гьисапгъа алып, жамият-халкъ оьзюню менлигин, тилин якълап, жагьлыгъын гёрсетип дегенлей, къысматына ес болма тюше. Айтмагъа сюегеним, пачалыкъ шо масъаладан къача буса, заманында эс табып иш гёрюв гележекге пайдалы болур.
Озокъда, газет де, салынагъан янгы талапланы гьисапгъа алып, милли ругьну, тилни оьсдюрювге къошум болдурагъан ёлланы ахтарма ва танглама борчлу. Гьалиги дюнья гьаллардан гьасил чыгъарып, оьсюв учун юрюлеген гьар-бир гьаракатда ёлбашчылыкъны ругьун гётерип, газетибиз де иш гёрмесе ярамай.
Хыйлы девюрлерден оьтюп муна гьали шолай башлагъан замангъа гелгенбиз. Биз артда къалгъанлардан болмайыкъ. Милли ругьну оьсдюрювде къумукъ газетибизни, театрны, школаланы имканлыкъларын къоллав асувлу болур. Тилни уьйренив, оьсдюрюв агьамиятлы болгъан сонг, гелигиз, шунда бугюн олтургъанлардан хас комиссия-группа къуруп, язылывну санавун гётермек учун ер-ерде болуп ёлугъувлар оьтгерейик. Неге Къарабудагъгент языла, Бабаюрт, Къаягент районларда неге язылывгъа тергев осал? Еринде болуп гьалны ахтарайыкъ. Неге десегиз, къумукъдагъы айсенилик янгыз газетге янашывда тюгюл, милли жагьлыкъны да аздыра.
Камил Алиев: – Россия Федерацияны маълумат къуралларыны (Закон о СМИ) закону бизге алда йимик язылывгъа борч салма ихтияр бермей. Бир нече йыллар алда Муху Алиев, Рамазан Абдулатипов да шолай этме урундулар, тек милли газетлени тиражлары артмады, тёбенлешсе тюгюл. Гертиден де, милли жагьлыкъны, ругьну гючюне аркъатаяйыкъ. Мисал учун айтсакъ, оьзюнде 100 мингге ювукъ къумукъ яшайгъан тахшагьарыбызда артдагъы язылыв алдагъы 600-ден 300-ге тюшюп тура…Язылывгъа «Дагпечатдан» да гьалиге ерли асув ёкъ.
Агьмат Гьажиев, Къарабудагъгент районну башчысыны заместители:
– Мен орусча билим алсам да, бара-бара оьз къумукъ сёзлюгюмню толумлашдыра башладым. Ана тилге гьюрметли янашыв тарыкъ, ой къурма муштарлы бусакъ. Гьалиги заманда Къарабудагъгент районну билим берив тармагъына да шолай талап салынгъаны англашыла. Шолайлыкъда, ана тилни абурун гётермек мурат булан школадан тышда да ярышлар-конкурслар оьтгерив мердешге айлангъан. Шолай конкурслар 2-3 гюнню узагъында юрюле…
Айтмагъа сюегеним, шолай ярышланы милли оьлчевде оьтгермеге неге ярамай?! Къарабудагъгент районну халкъы да шолай ёлну якълай. Гьали милли газетибизге гелейик. Къарабудагъгент райондагъы гьар къайсы къумукъ юртубузну алсакъ да, охувчу яшлар чакъда-чакъда «Ёлдашда» къонакълай болагъаны мердешге айлангъан. Редакцияда къонакълай районну яш наслусу не саялы бола? Оьзге районларыбыздан эсе ёл ювукъ деп бармай, ана тилине, милли газетине гьюрмет этип бара. Макътанып айтмайман, шолайлыкъда, оларда милли ругь да оьсмеге башлай. Шо гьакъда газетни бетлеринде де савлай бетлер берилегени негьакъ тюгюл. Язылывну масъаласына арт вакътилерде толу тергев етишмей эди. Гьали- гьалилерде биз шону печатдан таба ахтарып, тиражын артдырма токъташгъанбыз, 500-600 булан дазуланмай, санавун 900-ден кем болмайгъан кюйде охувчуларына етишсин учун. Шо саялы бугюнлерде савлай район оьлчевюнде юртларда, идараларда, охув ожакъларда чаралар да гёрюлюп тура.
Мустапа Билалов: – Мени Агьматгъа шулай соравум бар. Айт чы, ювугъум, эгер де бир мадарлы адамыбыз 100 газетге язылып районгъа тегин йиберсе, охуйгъанлар болурму?
Агьмат Гьажиев: – Къарабудагъгент районда «Ёлдаш» охула. Мисал учун, шолай бир нече гезик межитге салып да къарадыкъ, къаравсуз къалмай, алына. Ясли бавларда, школаларда да пайдасыз ятмажагъына мен инанаман.
Гьюсен Адилов, Жалалутдин Къоркъмасовну фондуну башчысы:
– Гелигиз, ёлдашлар, биз де бугюн ортагъа салынгъан масъалагъа баш редактор Камил Алиевни мурадын англап янашайыкъ. Ол янгыз язылыв учун жыймагъан бугюн бизин, ана тилибизни уьйренивню масъаласы да ону ойлашдыра. Неге десегиз, ана тилде чыгъарылагъан газетге къатнай бусакъ, тил байлыгъыбызгъа гьюрмет этейик, оьсдюрейик. Шону учун асувлу ёлланы ахтарма ва танглама муштарлы болайыкъ. Заманлар алышынгъан, адамланы имканлыкълары ёкъ деген кантланы къояйыкъ. Ер юзюнде жугьутлар йимик къыйын гёрген дагъы бир миллет де ёкъдур. Тек шогъар да къарамайлы, олар ана тилин де, милли мердешлеринден де къоруп сакълама болгъан. Бизге де тилибизни уьйренмек парз. Тилни билмей туруп, милли ругь нечик бола?! Милли ругьубуз булан ана тилде чыгъарылагъан газетибизге янашыв да алышынажагъы шекликни тувдурмай. Шо четим масъаладан биз де чыкъма болажакъбыз, эгер де къумукъча язып да, охуп да, ой къуруп да бажарагъан болсакъ. Къумукъча уьйренеген яш наслубузну милли ругьда тарбиялама къаст этейик. Газетни къуллукъчуларына, коллективине де борчларын яшавгъа чыгъарма тынч тюгюлю англашыла. Гьар тюрлю тармакъланы къуршап, айланабыздагъы жамият-политика гьалланы аян этмеге тюше. Янгыз критика булан да газетни толтурма бажарылмайгъаны гьакъ.
Салавутдин Мусалаев, Къумукъ театрны директоруну заместители:
– Къумукъ театрны къаравчулары, «Ёлдаш» газетни охувчулары не саялы кемий? Салав дурус айта, миллетибизни яшав-турушуна къуллукъ этеген къурумларыбызны, юртланы, шагьарланы, районланы башчылары, билим берив, маданият, савлукъ сакълав тармакъда ишлейгенлер милли маданиятына, ана тилде чыгъарылагъан газетине нечик янаша? Муна шо саялы да, бизге де чакъда-чакъда ерлерде болуп гьакълыкъны аян этсек асувлу болур деп ойлайман. Газет де, театр да оьз халкъыны милли ругьун болдурувгъа къуллукъ этеген къурумлар экенин бирев де инкар этмеге болмай.
Тажутдин Бижамов, ДГПУ-ну ихтиярланы якълайгъан кафедрасыны профессору:
– Агьматны пикруларына къаршы чыкъма бажарылмай. Гьар къумукъ, юрт болсун, район болсун, оьзюню милли ругьун гётермеге герек. Газетибиз, Къумукъ театр да шо ёлну тутагъаны гьакъ. Къайда болсакъ да, къумукъ тилде сёйлемеге уьйренейик, къумукъ милли ругьну оьсдюрейик, гьюрметлейик. Мисал учун, мен тахшагьарда чакъда-чакъда базарда боламан, малланы да оьзюмню хас къумукъ сатывчуларымдан аламан, къумукъча гьакълашаман… Озокъда, газетни янгыз критика булан толтурма бажарылмай. Тек, танкъыт да, ери гелгенде этилсе, газетибизни бетлеринде ерлешдирилсе, асувлу болур. Мен Дагъыстанны юстиция министри заманда бир-бир газетлер танкъыт эте эди Тажутдин Бижамов министерликни къумукълардан толтуруп бара деп…
Камил Алиев:
– Озокъда. «Ёлдашны» оьзюню позициясы, ёлу ёкъ десек де, дурус болмас. Ону аслу борчу охувчуларына жамият-политика газет гьисапда толу кюйде маълумат бермекдир, пачалыкъны печат къуралы болгъан сонг. Халкъны газети тюгюл деп айтмагъа бажарылмай. Буса да, бизин кюрчюлендиргенлени тапшурувлары да гери урулмай. Айтмагъа сюегеним, гьалиги заманда газетде ишлейгенлер оьзлени борчларын толу кюйде кютмей, йыра демеге де болмайман. Топуракъ, экология, милли политика, билим берив, маданият ва башгъа тармакъланы къуршап, аналитика ва танкъыт макъалалар печат этиле «Ёлдашда». Ону охуйгъанлар биле. «Кумыкский мир», «Ёлдашны» сайтларында, Фейсбукдагъы группаларда да шолар булан таныш болма имканлыкълар бар.
Залимхан Валиев, Кахулай юртну жамият советини башчысы:
– Англашыла, газетни аслу борчу алгъа салынгъан талапланы гьисапгъа алып, маълумат бермекдир. Озокъда, ону ярыкъландырывчу, билимлени камиллешдирив гючюн де къолласакъ, къужурлу ва дагъы да маъналы болур. Айтмагъа сюегеним, ерлерде охувчуланы агьамиятлы пачалыкъ ва республика законлар, къарарлар булан таныш этип де утма болажакъбыз. Мисал учун, мен чакъда-чакъда ерлерде болгъанда, юртлуларыбыз 131 номерли ерли муниципал къурулувларыны чалышывуна байлавлу закондан осал пайдаланагъанын гьис этемен. Муна шо саялы да касбучуланы, экспертлени къуршап да, газетден таба англатыв ишлени асувлу кюйде юрютмеге бажарылагъаны гьакъ.
Расул Кадиев, ДГУ-ну профессору, экономика илмуланы доктору:
– Мен ёлдашланы пикруларына къулакъасып, шулай гьасилге гелдим. Биринчи масъала – газетге язылыв. Экинчиси, газет охуламы, охулмаймы? Озокъда, булар экиси де бири-бирине байлавлу болуп къумукъ тилни уьйренив булан яшавгъа чыгъарылма тарыгъы англашыла. Газетни чыгъарма герек, газет чыкъма да чыгъа. Тек ону тиражыны санаву рази къалдырмай. Не этмеге герек? Шо гьакъда къурдашыбыз Агьмат да толу кюйде аян этди, такрарлай турмайым. Къарабудагъгент районда йимик гьакимият къурумларыбыз, жамиятларыбызны тюрлю-тюрлю къатлавларына къатнап, «Ёлдашны» къуллукъчуларына язылывну вакътисинде къол ялгъама тюшежек. Газетибизге язылма да язылайыкъ, охума да охуюкъ, язма да язайыкъ. Оьзюм де эс тапгъанлы, шоланы бири-биринден айырмай милли газетибиз булан дос аралыкъларымны узатып турагъаныма гьёкюнмеймен. Оьзгелер де милли газетине шолай жаваплы кюйде янашмаса, тиражны артдырма бажарылмай.
Мунда башгъа-башгъа ойлар, пикрулар, таклифлер арагъа чыкъды. Барысы да милли газетибизни къысматы булан байлавлу. Шоланы бирисин де гери урмагъа бажарылмай. Гьалиги заманда газетде печат этилинген критика макъалаланы гьисапгъа алып, пачалыкъ ва гьакимият къурумланы янындан кемчиликлени алдын алмакъ учун гёрюлеген чаралар охувчуларыбызны рази къалдырмай.
«Дёгерек столда» ортакъчылыкъ этген оьзге ёлдашларыбыз: жамият чалышывчулар: алим Залибек Залибеков, Вагьит Вагьитов, Бочу Бочуев, Гьажигиши Бамматов, Магьаммат Ихласов, Арсланали Ибракъов, Исмайыл Абдурагьимов, «Ёлдашны» мухбири Алав Алиев, Къумукъ театрны художниги Наби Бамматов ва оьзгелери арагъа салынгъан масъалагъа байлавлу болуп оьз къаравларын малим этди.
Ахырында «Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиев «дёгерек столну ортакъчыларына ва оланы янындан берилген асувлу таклифлеге разилигин билдирди.
Суратларда: «дёгерек столну» ортакъчылары.
