Ялынлы юрекли шаир…

Дюньяда болуп турагъан булгъавурлагъа, эришивлеге, давлагъа къарап: «Халкъ бир уллу балагьгъа тарымайлы, парахат яшавну хадирин билмей», – деген ойгъа гелемен. Амма артдагъы йигирма йыл гёрсетген кюйде, тарбиясыз бажарылмайгъанны англагъан пачалыгъыбыз язывчуланы яратывчулукъ ишине агьамият береген болуп бара.

Шо саялы да мен оьзюню гьакъында язма сюеген, таныгъан, языв-бузув булан гьаллашгъан, бу йыл сав республикабыз 100 йыллыгъын белгилейген Дагъыстанны халкъ шаири Анвар Гьажиевни пагьмусуна да, яшагъан заманына да сукълана къаламан. Неге десегиз, шо замангъы шаирлени  китапларын чанг басмагъан, охувчу яшлар чы нечик де, гьатта уллулар да охугъан, язывчуланы юрек гьислери булан таныш болгъан. Бугюнгю гьалгъа къарагъанда – кёп уллу даража, язывчулар учун уллу насип. Неге тюгюл, шаирлени де, халкъны да юреклери бир йимик кюйленген, бир йимик тыныш алгъан.

Денгиз сувну татывун билмек учун увучунг булан ичмейли, бармакъ тийдирип тилинге элтсенг де англама боласан. Шолай, Анварны биринчи шиърулары да шо йыллардагъы шаирлеге ва охувчулагъа гележекде ол пагьмулу шаир болажагъына инандырыв тувдура.

Язывчу, шаир… Адамлар бир-бирине ошамайгъандай, шаирлени пагьмулары да башгъа-башгъа. Бары да язывчулар бир къалипде, бир къайдада яза болгъан буса, бизин адабият бек ярлы болар эди. Насипге, гьар пагьмуну оьзтёрече хаты, ою, языву бар. Айрада шаирге тувгъан, оьсген, яланаякъ яшлыгъы гетген ата юртну шартлары, табиат гёзелликлери тувмадан таъсир эте. Шо яндан алгъанда Анвар насипли адам болгъан. Къумукътюзде тавланы да, денгиз­ни да арасында, юртну ягъасындан ва ортасындан агъагъан Къойсув оьзенни, гьавасы демли, суву сюзюк,   сабурдан агъагъан, гече де, гюн де шырыллайгъан гьайран макъамы, нарыста биринчи абатын басгъандан берли де, ону юрегин сёзге усталыкъдан ясама башлагъанын Анвар яшлайын малим эте. Оьрде эсгерилген шартлар болажакъ пагьмуну хасиятын, къылыгъын ясай, чарлай, юрегин кюйлей ва къолуна къалам тутдуруп, юрек гьислерин язма ругьландыра, бир къабунса, айырылма болмайгъан «языв-бузув» аврув булан «аврутуп», пагьмусуна ёл ача.

1970-нчи йылларда Анвар «Дослукъ» альманахны редактору болуп ишлей эди. Яш язывчуланы съездинде биз таныш болдукъ. Болгъаны болар дегенлей, язгъаныма багьа берме ва тийишли гёрсе, альманахгъа салар деген умут булан мен редакциягъа бир-эки шиъруларымны йибердим. Узакъ къалмай Анварны шакъы ва перо булан язылгъан кагъызын алдым. Ону уллу, бир йимик тизилген, суратын этип язгъандай таза хаты буссагьатда да гёз алдымда. Ол яш шаирлени шиъруларыны осал ерлерин гёрсетип, нечик этсе къолай боларын англатып, жагьиллеге адамча янашып, кёплени языв ишге исиндирген.  Анвар шолай, оьзю сююп де, оьзюне исиндирип де бажарагъан адам эди.

1974-нчю йыл Дагъыстан университетде охуйгъан заманыбыз. Бир гюн А.С. Пушкинни атындагъы китапхананы алдындан оьтегенде, барулагъа илинген билдиривге агьамият бердик. Кёп сюеген шаирибизни 60 йыллыкъ юбилейине ба­гъышлангъан ёлугъув болгъан экен. Оьтюп нечик гетерсен? Тартына-тартына, ичине гирдик. Биз башлап эс этген ва оьктем болгъан зат – гирип барагъан ерде гипсден этилген акъ тюслю Анварны башыны сураты салынгъан эди. Бу ерде эсгерип къояйыкъ: аслу гьалда шаирни савунда бюст салынмай, амма Анваргъа шо абур-сый оьзюню савунда этилди. Шо гюнню мен буссагьатда да унутмайман.

Бир-бир пагьмулар бола ашав-ичив столланы кёп сюеген, гьакимлери ушата­гъан анекдотланы билеген, миллетибизге къыйышмайгъан эдепсизлиги булан халкъ арада оьзюн гёрсетип бажарагъан. Олайланы къурдашлары да кёп. Шолайлар таныш-билишни кёмеги булан, айтардай пагьмусу болмаса да, белгили язывчулар болуп къала, ара бёлмей китаплар чыгъара ва алышынма башлай. Анвар нечакъы пагьмулу болса да, эдепге, къылыкъгъа бек байлангъан адам эди. Шолай, илиякълы, рагьмулу хасияты булан да огъар савунда бюст салынгъанлыкъ кёп затны англата.

Анвар яшлай къыйын заманларда яшагъан. Ону яшлыгъы инкъылап,  ватандаш дав, халкъ жанталашып совет яшав къурагъан йылларда оьтген. Шо чагъында шиърулар язма да башлагъан. Оьзюне йигирма йыл болагъанда биринчи китабын чыгъаргъан. Совет яшав булан бирге оьсе туруп, аз заманны ичинде сав Дагъыс­тангъа танывлу шаир болуп токътай. Ол адабиятны бары да жанрларында бир йимик уста чалыша десек, янгылыш болмас. Гюнден-гюнге, айдан-айгъа, йылдан-йылгъа дегенлей яш шаир адабият тармакъда сынав топлай, языв касбугъа гьасиретлиги арта. Яшлайын юртну мечини ялынына тигилип ойгъа бата къалагъан биринчи шиъруларындан тутуп да, оьзтёрече ою барына, башгъалар гёрюп болмайгъан инчеликни Анвар суратлама бажарагъанына мюкюр боласан.

 

…Мечдеги от авуздагъы йыр йимик,

Кёкюрегинг – оту гючлю отагъа,

Къайгъыны да, шатлыкъны да иритип,

Къошуп сагъыз этип бере о сагъа.

 

Башлапгъы шиъруларын колхоз загьматдан башласа да, элине душман чапгъанда, шаир давну темасына багъышлап яза.

 

«Савболлашыв»:

 

Савболлашма заман гелди, гетемен,

Ма чы, ал чы, досум, мени къолумну.

Сюювюмню сагъа гьалал этемен,

Айтмасам да, сен билесен ёлумну.

 

«Уьстюнлюкню гюню» деген шиърусунда булай сююне:

…Уллу урушланы эбинден гелип,

Шпрее оьзенде киринип, кебип,

Герилип Гитлерни башына тебип,

Ем ашап, сув иче арслан Акътуякъ,

Елпиллей Берлинде бизин ал байракъ!

 

Нечик таъсирли сатырлар, нечик арив сёз агъым, нечик оьктем ругь, Уьстюнлюкню ругьу юрек къувната.

Анварны давгъа багъышлангъан йырлары совет солдатланы къоччакълыкъгъа аз чакъырмагъан, «Къолъявлукъ» деген шиъруда йимик, юртда къалгъан сюйгенини арив юзю, янагъан гёзлери уьстюнлюкге ругьландыргъан, санына гюч гелтирип, душманны янчма кёмек этген.

Ана-бала… Совет яшавну заманларында юртда текаран тюбек тавуш эшитилсе, халкъ къазаплана къала эди. Гьалиги заманларда автомат тавушгъа да, уллулар чы нечик де, гиччилер де уьйренип къалгъан. Бу зулматда авлетлени эсен-аман оьсдюрмек – ата-ана учун уллу намус. Авлетлери насипли болсун учун олар не этме де рази. Амма заманлар алышынып, аналаны дертлери артгъан, аталар рагьатсыз айлана… Анварны «Ананы гёнгюревю» деген шиърусу айтагъан заманлар къачан гелер экен?

 

… Гёк ахшамлы гёзел юртну

Кёгю гюмюш тёбедей.

Сагъа къарап ай иржая,

Ухла, яшым, бёлелей.

 

Я агроном болар юртда,

Яда ёл салар кёкден,

Анасыны азиз яшы

Атасын этер оьктем.

 

Нечик сагъынчлы сёзлер, нечик сюзюк сатырлар, нечик бирикген куплет, нечик татывлу, парахат заманлар…Шиъру тазалыкъгъа, адамлыкъгъа, насипли яшавгъа чакъыра. Яшама сюесен, авлетлерингден къуванасан…

Яшав сынавдан топлангъан Анварны кёп маъналы язылгъан дёртлюклери ва сегизликлери де бар.

 

Денгиз деген – гёк толкъунлу терен кёл,

Гемелери онда кимни батмагъан,

Яшав деген – айланчы кёп узун ёл,

Атда турмас айынын бек тартмагъан.

 

Денгизлеге тюшсенг – дев бол, юзюп оьт,

Бугъавлагъа салса – був бол, уьзюп оьт.

Къол бергенге къол бермеклик – адамлыкъ,

Ёл бергенде ёл бермесе – сюзюп гет.

 

Дагъыстанны халкъ шаири Анварны къумукъ ва орусча бир нече жыйым китап­лары чыкъгъан. Ону языв темалары оьтесиз генг. Гьатта яшлар учун да къужурлу шиърулар яратгъан. Ону «Авузгъа бош акъ бабиш» деген шиърусун янгы чыкъгъан заманда биз, охувчулар чы нечик де, гьатта уллулар да гёнгюнден биле эди. Яшлар учун язылса да, бу асарны кёп уллу философия ою ва чеберлиги бар. Къойсувну юрек къытыкълайгъан сюзюк сувуну макъамыдай охувчулагъа бек таъсир эте.

Давдан сонг ол душман бузгъан шагьарланы, заводланы, юртланы янгыдан къурувда эринмей-талмай загьмат тёкген совет халкъны яшавун суратлай. Шо йылларда «Къумукъ тюз», «Къурдашлар», «Йырлайыкъ да кюлейик», «Энемжая», «Терезеде ярыкъ» деген ва башгъа китап­лары да чыгъа.

Анвар лирика шиъруланы да устасы. Ону сёзлерине язылгъан «Къарай, къарай гет», «Шо пайда», «Къолъявлукъ», «Къыз сюер», «Къара гёз» деген  ва башгъа халкъ ушатагъан йырлары узакъ йылланы уза­гъында Дагъыстан радиодан йырланып тургъан, гьали де йырлана.

Анвар Къумукъ театрны артистлери булан да тыгъыс ва пайдалы байлавлукъ юрютген, бирге пьесалар салгъанлар ва къаравчуну разилигин къазангъан. Кёп орус ва Дагъыстан классиклени:  М. Лермонтовну, Т. Шевченкону, В. Маяковскийни, М. Жалилни, К. Кулиевни, Р. Гьамзатовну ва башгъа язывчуланы асарларын къумукъчагъа таржума этген. Биз таржума деп къойгъан булан да, бу жанр – бек агьамиятлы ва къыйын яратывчу иш. Ят шаирни оюн, шиъруну оьлчевюн, тилни агъымын авторну языв хатына къыйышагъан кюйде гёчюрюп болмакъ – уллу усталыкъ. Не ишге де юрекден берилеген, тындырыкълы этеген Анвар бир-бирде оьзюне гюч этип де авторну гьалаллыгъын къазангъан.

О язгъанны теренлигин, инчелигин анг­ламакъ учун охувчугъа оьр даражадагъы гьазирлик герекни де унутмайыкъ. Шаир адабиятны бийиклигин лап оьр канзилеге гётерген, ону теренлигин де англама тынч тюгюл. Анвар яшав ёлунда бизин айтылгъан шаирлер булан бирге оьсген, язгъан, сыр чечген. Оланы тамадасы Аткъай-агъав, Абдулвагьап Сулейманов, Шарип Альбериев, Ибрагим Керимов, Магьаматсолтан Ягьияев, Баммат Атаев, артда къошулгъан Магьаммат Атабаев, Камал Абуков ва башгъалары къумукъ адабиятны бир уллу гюл байламы болуп токътагъан. Оланы яратывчулугъуна да, къурдашлыгъына да, язгъанын арагъа салып багьа бергенине де сукъланмайлы болмайсан.

Озокъда, языв-бузув масъалаларда арасында сёз болмай да къалмагъандыр. Пагьмулу адамларда шолай болма да тюше. Нечик болса да, олар бары да миллети оьк­тем болма тюшеген уллу пагьмулар эди.

Уланы Багьавдин де атасыны асил хасиятын, таза къылыгъын алып, оьзюню пагьмусун чарлап, бугюнлерде де Гьажиевлени фамилин оьрге гётерип тура. Шо буса – къайсы ата учун да, авлет учун да уллу оьктемлик!

Багьавдинге де, агьлюсю Рукъуятгъа да халкъ береген лап да оьр багьа – олар миллетибизни пагьмулу шаирини эсделигине кёп къыйынлыкъда ачдыргъан – Анварны атындагъы музей. О нечик къыйынлыкъда къурулгъангъа мен де шагьатман.

Язывчулар кёп, классиклер аз. Анвар буса оланы лап ал сыдыраларында эди. Огъар себеп де – шаир простой халкъны загьмат яшавун, къыйынын-тынчын, тарбиясын, маданиятын  бар кюйде суратлап бажарагъанлыкъ. Охувчуну адилликге, татывлукъгъа, элин, юртун сюйме, топуракъда намуслу ишлеме чакъыра. Ону шо ёлдагъы гьалал яратывчулугъу гьукуматны да, халкъны да разилигин къазангъан, кёплени адилли ругьда тарбиялама кёмек этген.

Анвар кёп йылланы узагъында Да­гъыстан язывчуланы правлениесини члени болуп, СССР-ни, РСФСР-ни язывчуларыны съездлеринде ортакъчылыкъ этген. Адабият тармакъда этген пайдалы иши саялы  эки Загьматны Къызыл байрагъы, «Гьюрметлев белги» орденлер ва кёп медаллар булан савгъатлангъан. «Дагъыстанны халкъ шаири»,  республика савгъатгъа ес болгъан.

Адабият тармакъда Дагъыстандан тышда да белгили Анвар Гьажиевни йимик ялынлы юрекли, рагьмулу къылыкълы пагьмуларыбыз  миллетибизде кёп болсун!

 

 

 

 

Къалсын Акъгёзов,

язывчу, шаир.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля