Умар Тюменнай булан бирче бизин маданиятны тарихи гелишинде мундан алда газетибизде атлары айтылгъан Рейгьан Бухарай, Умму Камал, Аликулихан Валаи булан бирче гьали болгъанча айтардай тергевге алынмай тургъан Умар Тюменнайны яшаву ва яратывчулугъу булан бизин милли маданият барлыгъыбызны бирдагъы бир сыйлы бети ачыла.
Демек, биз Умар Тюменнайны поэзиясындан таба бизин, халкъны янгыз шавхаллыкъ янын тюгюл, Къойсув, Терик бой – Шимал яныны бырынгъыдагъы гёрмекли адамларыны бек уллу тарихи чалышыв маънасы баргъа тюшюнме башлайбыз.
Шоллукъда, биз Эвлия Челебилер, Гьажи Халфлар, Ш. Маржанилер ва олай да Зайналабидинни «Чокъ-наме» китабында гёрсетилеген Магьаммат-Жан ат-Таркилер, Абдурагьим ат-Теркисилер эсгерилген – бырынгъы заманлардан берли бизин халкъ ярата гелген шагьарларыбыз – Тюмен, Къызлар, Атаракъ, Мажар, Эндирей, Иргьан булан Къоюнкъаладан чыкъгъан пагьмулар алимлени, язывчуланы варислигин гётерме болсакъ, оьз тарихи бизге бек ругьланып къарайгъан халкъ болажакъ эдик.
Биз натижада Умарны толу «Диван» китабын табып, ону гьакъ герти къыйматлавда чегип, ой къурсакъ, ону 14–15 юз йыллардагъы генг бусурман дюнья даражасында чалышагъан бизин халкъны бирдагъы бир вакилин гёрме болажакъ эдик.
Салав Алиев.
ТЮМЕНЛИДЕ
ТУВГЪАН ЭДИМ
Тюменлиде тувгъан эдим,
Къара тунглар къувгъан эдим,
Атаракъгъа баргъан эдим,
Танг хыялларым чувгъан эдим.
Теренден харш салгъан эдим,
Табан тиреп чалгъан эдим,
Тамакюсюн къыргъан эдим,
Там ойларын йыргъан эдим.
Учузлардан тойгъан эдим,
Тенг Магьмутлар сайгъан эдим…
Тенгир ишинг тенг тут, деди,
Ачув-оьчюнг тез ют, деди.
Умар, гьалекли къул гечилмажакъ,
Болсанг да, бил, сен худ, деди.
АТАРАКЪДА АТЫНГ КЪАЛДЫ…
Атаракъда атынг къалды,
Ай, Магьмут, сена,
Эдилде чайынды сыйлы сан-санынг,
Эмежлендик гьалек-гьалек,
Дюньябызны «ленг-ленг» елеп.
Барышыбыз пасат, пелек.
Азаплы гьалыбыз, баврубуз яна.
Ахыры-арты ёкъ, бу нече сана,
Эмежибиз эллер сайды.
Баш къастыбыз Аллагь гьайды.
Атлагъа миндик, «мести» болдукъ,
Атлардан тюшдюк «пести» болдукъ.
Умар Мисгин, сен де кёп ари гетмежакъсан,
Такъдир язывдан гьеч оьтмежакъсан.
ТЮМЕНЛЕРДЕН
ОЬТЕ БАРА…
Тюменлерден оьте бара,
Эндирейге ете бара.
Хазинелер гете бара,
Къара гюнлер къопду бизге.
Биз, языкълар, баллы-чаллы,
Гьали болдукъ тёмен гьаллы.
Сиз айтчыгъыз, Къоба бийлер,
Бизге ёкъму къайтма кюйлер.
Яраппим, ёкъму бизге амал-чара,
Тоба, тоба, тоба, гьейлер!
Тюменли деймен тюменли
Тюменли деймен тюменли,
Тюз авлакълы чув элли
Къувлары къувзакъ, туварлары гюренли,
Тюменли де неге бола – къувэлли.
БИЗ БАРАБЫЗ
ХОНЖАКЪ ЁЛДАН
Биз барабыз Хонжакъ ёлдан,
Гьайыбыз ёкъ онгдан-солдан.
Бармы бу барышда онггъан,
Умар Мисгин, сен де кюрсен,
Гьайсызлардан сен де дюрсен.
Болажагъын ахыр бил сен,
Мал жыймакъдан гьай не пайда,
Бу гъифлатдан тойгъан къайда.
Эсирикден уянгъанда,
Аллагь ёлу баянгъанда,
Гьакъ сёзюне таянгъанда,
Гел, къарайыкъ, не айтарсан.
Гьакъ таала юзюнге тик бакъгъанда,
Такъдир чырагъын якъгъанда,
Умар, сен гьакъылынгда къалгъымайын,
Герти сёзден талгъымайын.
БИЗ БАРАБЫЗ,
БАРАБЫЗ
Биз барабыз, барабыз,
Санжакъ ёлда барабыз.
Баргъан ерде къалабыз,
Эллер-беллер гечебиз,
Юртдан-юртгъа гёчебиз.
Узакълагъа къарайбыз –
Сав болмайгъан ярабыз.
Вай аман, къастыбызда къаттыхыбыз,
Румда, Шамда яттыхыбыз,
Тап анасын сатдыхыбыз.
Гёргенибиз гёз алмамыш,
Билгенибиз сюр чалмамыш.
Ювукълаша ят кёйлери,
Узакълаша дос эллери.
Гери къайтыв гьеч салынмай,
Къыллар къылгъа бир балынмай.
Яхшы кюйлер ёкъ, чалынмай,
Дос эллерден айырылгъан сонг,
Алгъа абат гьеч алынмай.
Аллагьым, сен гечгир мени гюнагьларымдан –
Тынчаймайгъан бары мени агьларымдан.
ЯЗЫКЪЛАР ЯЗЫКЪ
Юрек яраларым мени болмады айыкъ,
Бир амал – нейлейим Аллагьгъа лайыкъ.
Сапар сиягьым учун ёкъ бир азыкъ,
Зар чегеген Умарман – языкълар языкъ.
Къаст къылдым бу нече айлар ва гюнлер
Енгип бир шинче болмадым мени мен.
Зарлыкъгъа салып саным ва жаным,
Агь чегеген Умарман – языкълар языкъ.
Ассиленип мен энни ураман башыма ташлар,
Муна шулай оьтдю – бу нече яз булан къышлар.
Бу йылда этдим мен кёп пана ишлер.
Зар чегеген Умарман – языкълар языкъ.
Бу Умарны гьисабыдыр – кемимей сёзюм,
Гюнагьларым арта, агъыла гёзюм.
Къыяматгюн жавабын берирмен оьзюм,
Агь чегеген Умарман – языкълар языкъ.
Закир ишинг болур герти шанаат,
Шар ишинг ал бетде болур надамат.
Бары зат болса сонг там ядамат,
Зар чегеген Умарман – языкълар языкъ.
ГЁЗЮМ, НЕ УЧУН ЯРАП БОЛМАЙСАН СЕН
Гёзюм, не учун ярап болмайсан сен,
Юзюм, не учун шарап болмайсан сен.
Шараплар ичиле дост мажлисинде,
Чекир не учун кебаб болмайсан сен.
Сафадыр дост ол мажлисде сакъы,
Неге мести ва харап болмайсан сен.
Шо мажлисдеги дост закир анда,
Не учун жангы ва рабаб болмайсан сен.
Гёнгюллю закирни тутду жагьаны,
Ажайып, чарх доланып болмайсан сен.
Тюменли – шаирни тувгъан ери, гьалиги Къызлар шагьаргъа ювукъдагъы гент болгъан.
Атаракъ – гьалиги Гюйдюрмес шагьар булан Борагъан юрт бойда ерлешген шагьар. Акъсакъ Темирни асгерлери бузгъанын бузуп, яллатгъанын яллатып, болмагъандай этген.
Худ – нечакъы къудратлы гючлю болсанг да.
Магьмут Атаракъ – шагьарда Акъсакъ Темирге къаршылыкъ билдиргенлени бири, шаирни къурдашы.
Сена – бырынгъы тюрк тилде сыйлы, аявлу адамыбыз.
Ленг-ленг – акъсакъ, токъсакъ, шаир бу ерде Акъсакъ Темирни дюнья елевчюлюгюн айта.
Пасат, пелек – оьзлер, Атаракъ шагьар тозулгъан сонг, сюргюнлюкге тарыгъанын айта.
Мести – арап сёз, къайратлы оьзден деген маънада.
Пести – фарсча «пес» деген сёзден песли бир тарыкъсызлагъа айландыкъ деген маънада.
Такъдир – арап сёз, бир де алышынмайгъан Аллагьны языву, къысмат.
Хазинелер – арап сёз, аты айтылгъан, гёрмекли башчыларыбыз.
Баллы-чаллы – мадарлы, уьй-ожакълы.
Бу сёз тюменли Умар мисгинни девюрюнде – къува, къоба, къуба деп айтылып юрюлген, Эндирейдеги бир тайпа тухумну аты – къувенлер (гюенлер) деп айтыла гелген. Къойсувну ва шону булан бирче бырынгъы Къоюнкъала (гьали Бавтогъай) аты да шо «къувман» яда «къуман» деген тамур сёзден геле. О, лап къысгъача этип айтгъанда, биз халкъны лап бырынгъы аслуларындан саналагъан къуман (къувман) къумукълар гьисап этилине.
Яраппим – яратгъан Уллу Аллагьым.
Хонжакъ ёл – бугъар «Йибек ёлу» деп де айталар, Хонжакъ, къарагъанда, гьалиги Гянжеви шагьар (Азербайжан).
Гъифлат – арап сёз, дюньяны бары барлыгъы, мал-мюлк, матагь.
Тикленип къарагъанда.
Шаир оьзюню девюрюнде сёйленеген тил формасын къоллагъан.
Санжакъ – бырынгъы тюрк тилде бу сёзню эки маънасы бар: къылычлы, савутлу гьалда яда гьеч умутсуз демек бола.
Биллер – бу сёзню тюп маънасында арап сёз, шагьарлар.
Эсги сёз къоллав къайда – къастыбызда къаттыбыз демек.
Румда, Шамда – Тюркия булан Сирия якъларда.
Айтма болмас йимик четим.
Кёйлери – тюрк тилде – юртлары.
Балынмай – барышмай, гелишмей, кюйленмей туруп.
Алда эсгерилген чагъы Тюменли Умарны шиърулары Зайналабидин Али Ибрагьимовну 1891-нчи йылда язылгъан «Чокънаме», яни, «Къаму наме» деген китабындан алынгъан.
Нейлейим – не этейим.
Сиягь – сиятым – сапарым деген сёзден.
Саным – бырынгъы тюрк тиллерде бу сёзюм, жанымдан айры оьзюм деген маънада шолай англав юрюле болгъан.
Закир – бу ерде Аллагь учун этген ишлеринг.
Шанаат – толу, таман чакъы.
Надамат – белгили.
Ядамат – аян, ачыкъ.
Чекир – бу бырынгъы тюрк тилде «Сагъыр-сакир» — деп айтыла болгъан, къумукъча о «аякъ» бола.
Сафадыр – тазадыр.
Сакъы – аякълагъа шарап къуювчу.
Мести – тюп, лап тёбен гьалда.
Жангы ва рабаб – согъулагъан музыка алатлар.
Жагьан – дюнья.
