«Тили барны эли бар»


 
Абдулкерим Сайитов, Дагъыстан илму центрны оьр илму къуллукъчусу


«Ана тил» дегенде адамны не эсине геле?  Мени эсиме геле: анам-атам, къумукъ халкъ, ата юртум, охугъан школам, ювукъларым.

Ана тилни уьйретив анадан башланагъаны белгили. Ата, уллана, уллата, къардашлары – булар бары да ана тилни биринчи муаллимлери, ана тилни кюрчюсюн салагъан адамлар, демек, агьлю шо кюрчюню  бир уллу ташы болуп токътай. Шо ташланы бир-бирине бирикген кююнден кюрчюню, чырны, уьйню беклиги гьасил бола. Шолай савлай халкъ да, ону тили де.

Ана тилни уьйретивде агьлюден сонг школа, орта ва оьр охув ожакълар аслу ерни тута. Бугюн бизге оьр даражада гьазирленген, тилге яшланы сюювюн, иштагьлылыгъын тувдуруп болагъан муаллимлер герек. Къумукъ тилни, адабиятны дарслары яшланы яшавгъа гьазирлейген, оланы къылыкъ-тарбия якъдан оьсдюреген дарслар болмагъа герек. Бу иш янгыз дарслар булан тамамланып къалмай: класдан тышда юрюлеген ана тилни ахшамлары,  гюнлери, жумалары, айлары савлай охув-тарбиялав ишде гьар школада мердешленип, ата-аналар да къуршалып, оьзюню мекенли ерин тапма герек. Ана тил байрам гьисапда йылда бир керен тюгюл,   гьар гюн де байрам болсун.

Тилни оьсдюрюв,  сакълав ону къоллав даражасындан кёп зат гьасил бола. Бугюн орус тилни басгъынлыгъы, ону жамиятда ери, даражасы кёп  гючленген, о гьалны биз алышдырып, токътатып болмайбыз; орус тилге бир де къаршы тюгюлбюз, осуз бир абат алып да болмайбыз, амма бизин оьзюбюзню къумукъ тилибиз   барны да унутмайыкъ!  Тийишли еринде тийишли даражада къоллайыкъ, ким къоймай?! Яшлар, яшёрюмлер булан ана тилде аз сёйлейбиз яда сёйлемейбиз, айрокъда шагьарларда яшайгъан къумукълар. Гьатта къумукъ   шаирлер, язывчулар, газет-журналланы, радиону, телевидениени къуллукъчулары, охув ожакъланы дарс беривчюлери оьзлени авлетлери, авлетлерини авлетлери булан орусча сёйлей. Шо саялы яшланы тили чи нечик де, уллуланы сёйлев тили де «акъсакълай». Мени оьзюмню   авлетлеримни авлетлери, тилни таза биле буса да, шо орус-къумукъ къатышда сёйлеме амракъ. Бир-бирде айып этип, гючден сёйлетемен. О да не болсун?! Гючден салгъан гёзню нюрю болмай дей. Неге биз, къумукълар, нюр йимик тилибизни гючден уьйретебиз?! Шагьар школаларда, он яшдан кем болмагъан къумукъ группаларда 1-2-3   яш тюгюл къумукъча билмей.  Яш школагъа ана тилин билип гелген буса, шо биле, къалгъанлары тогъуз-он йыллар охуп, кёп аз затланы билип чыгъа. Олай болгъанда,     янгыз муаллимлени къасты булан биз бугюн къумукъ тилни уьйретип болмайбыз. Озокъда, олай демек – къойма герек деп айтагъаным тюгюл. Бирдокъда! Нечакъы яхшы китаплар чыгъарсакъ да, муаллимлер къаст этсе де, ата-ананы ортакъчылыгъы болмаса, иш алгъа юрюмес, еринде де турмас – артгъа гетер, гетип де тура.

Гьали-гьалилерде бизин ишге оьзюню илму ёлбашчысыны янына бир аспирант къумукъ къыз гелди. Белгили шаирибизни яратывчулугъуна кандидатлыкъ диссертация яза. Къумукъча берилеген соравлагъа гьаран-гьаран жавап къайтара (филология факультетни къумукъ бёлюгюн битдирген): «стихотворенияны раскрывать этегенде …», – деп сёйлей.

Дагъыстанда шагьарлы оьзге миллетлер де бу якъдан   бизден кёп алгъа гетмеген, амма гьалиге бираз къолай. Ондан къайры, оланы барыны да таза оьз районлары, юртлары бар, демек, гьар миллетни оьзюню яшайгъан, ерлешген ери де маъналы: «Халкъны уью – тувгъан ери». Биз дагъыстан халкъланы дослу­гъун юрютювге, олар булан къатнавгъа, маданиятларыбызны бир-бирине къошумлукъ этегенине къаршы тюгюлбюз, дослукъну сюебиз. Дагъыстанда къошулгъан агьлюлени санаву 30-40 процентден де къолай. Айрокъда шолай агьлюлер къумукъланы арасында кёп. Шону да аслу себеби – къумукъ топуракъларындагъы оьзге миллетлени артып барагъан санаву, шагьарланы, посёлокланы айтмагъанда,   юртларыбыз да къошулчан болгъан. Бир-бир оьзге миллетлени «алимлери»   гьатта Къумукътюзню де оьзленики этип гёрсетмеге къарай. Мисал учун, Айтберов Т.М. «К истории аварцев Терско-Сулакского междуречья». Махачкала: «Алеф», 2015. 254 с. (бу фамилиялар алдан берли къумукълагъа къаршы сёйлей). Китапда булгъавур къайдада, бир тюрлю материаллагъа асасланып, оьзтёрече къаравлагъа ёл берилген: «Терик-Солакъ оьзенлени арасында авар юртланы белгилиси къумукъ юртлардан бирдокъда геч тюгюл… [ 4 бет]». Тийишсиз кёп танкъыт этилеген ерлери бар. Шоланы арасында мисгин къурдашым  М. Мансуровну «Засулакская Кумыкия» деген китабы да эсгериле, балики, шу китапгъа къаршы язылгъан буса да ярай шо иш. Нече де сюймей булар Къумукътюз деген сёзню! Аткъайыбызгъа   не къыйыкъсытывлар этилмеген бир вакътилерде бу сёз саялы! Шулай миллетчилик ишлер халкъланы арасында оьжетлик тувдура.      Бу тайпа «алимлер» эл (топуракъ), тил, халкъ бири-биринден айрылмайгъан англавлар экенни яхшы биле. Оьрде эсгерилгенинден къайры: «Эли барны тили бар» («Тили барны эли бар» деп де айтыла; эл эки маънада къоллана: тувгъан, турагъан ери, ватаны, халкъ). Булай айтывлар оьзге тиллерде де къоллана, тарихни де билмей тюгюл олар, тек, биле туруп, ялгъандан герти этме сюе.  Биз, уллулар, муну англасакъ да,  гележекдеги наслулар шолай затлагъа инанажакъ, шолардан таба къаравларын болдуражакъ.  Шо себепден заманында тийишли жавабын берип, оланы токътатмагъа герек. 

Бизге миллетчилик, оьжетлик тарыкъ тюгюл. Биз дагъыстан халкъланы дос­лугъун юрютювге, олар булан къатнавгъа, маданиятларыбызны бир-бирине къошумлукъ этегенине къаршы тюгюлбюз, дослукъну сюебиз. Тил халкъны маданияты булан тыгъыс байлавлу, маданиятны тил, халкъ ярата, олар бир-бирин толумлашдыра, янаша оьсдюрюле.

Биз гьали болгъанча оьзюбюзню сёйлевлерибизде, макъалаларда аслу тергевню къумукъ тилни шагьарлардагъы гьалына бакъдырып, школа масъалаланы гётерип тура эдик буса, бугюн о таманлыкъ этмей: «шагьар аврув» республиканы оьлчевюнде къумукъ юртлагъа да яйылып тура, бу буса – гертиден де, тилибизни  гележигине уллу зарал, къоркъунчлукъ.  

Юртлу  яшлар,  яшёрюмлер, гьатта бир-бир муаллимлер де, къасткъылып, билсе де, билмесе де, орусча сёйлейгенине, сёйлеме къарайгъанына тамаша боласан. Орта ва оьр охув ожакъланы битип, школалагъа гелип, муаллимлер болуп ишлеме башлагъан жагьил къызлар, уланлар  (айрокъда къызлар), билим якъдан тёбен даражасын айтмагъанда, биле туруп, ана тилин булгъай. Ондан къайры, бир-бир школаланы ёлбашчылары оьзбашына шагьар программалагъа, китаплагъа гёче. Охув-тарбиялав масъалалагъа къарай­гъан район бёлюклер, министерлик бу гьалгъа гёз юма. Нечакъы да шо гьакъда айтгъанбыз, язгъанбыз: сен айтгъангъа сен тынгла!  «Ит гьаплар – керван гёчер» дегенлей, бизин ишибиз, «ярты-юрту ярмалап» туражакъбыз ёкъдан къолай деген кюйде. Шону бар этме заман болгъан, оьтюп де бара.

Айтмагъа сюемен: къумукъ муаллимлер (башгъа тюгюл – бары да), шаирлер, язывчулар, журналистлер, театрны артистлери, радио, телевидение берилишлени юрютювчюлери,  йыравлар! Халкъ сизин, аз буса да охуй, эшите, тынглай, къарай, эсинде сакълай. Ана тилибизни сюювде, сакълавда, оьсдюрювде, жамият къуллукъларын кютювде сизин агьамиятыгъыз артыкъ экенни унутмагъыз. Къумукъ тилни оьсдюрювде, ону адабият нормаларын сакълавда сиз уьлгю болуп токътамагъа герексиз,  амма бугюн, эсгерилип гетгенде йимик, биз шону толу кюйде гьис этмейбиз, айрокъда къумукъ йыравланы тилинде. Олар йырлайгъан сарынланы маъна якъдан, тёбен даражасын айтмагъанда, сёйлев яны да осал, шо буса къулакъгъа бек яман чалына. Мунда авазланы айтылышында  орус тилни гючлю таъсиринден къайры, диалект сёйлевлеге де эркин ёл бериле: [ж, ш] авазлар орус тилде даим къатты бола, къумукъ тилде ерине гёре йымышакъ да, къатты да айтыла; къумукъ [ы] аваз орусчасы булан тенглешдиргенде терен тамакъдан бираз тирелип, генг чыгъа, орус тилде шо аваз – деп оьзюн санайгъан гьар къумукъ шуну билсин: «ТИЛ – МИЛЛЕТНИ ЖАНЫ», – деп айтылгъан уллуларда. Шо жан чыкъды – миллет гетди. Язагъаным  гьавадан алынмагъан, янгыз мени сёзлерим де тюгюл: дюньяда огъар кёп мисаллар бар (арт вакътилерде юзлер булан тиллер тас болгъан ва    болуп   тура).

Сёзюмню ахырында, алдагъы сёйлевлеримни бирисинде йимик,   гьар къумукъ агьлюге  белгили шаирибизни чакъырыв сёзлери булан: «… Къумукъ атыбызны язмасын ташгъа, ана тилибизде сёйлейик яшгъа!» – деп айтмагъа сюемен.  Мунда теренден  ойлашмагъа зат бар.бираз уьстден, къумукъ [ы] -гъа [и] авазны бек чалт къошуп, айтгъанда йимик чалына.  Масала, тенглешдир: къумукъча сын (таш), орусча сын (уланы); шолай да сыр (краска) — сыр (бишлакъ) ва б.

 Оьз къуллугъун   кютмейген бир тилни де гележеги ёкъ. Шо саялы, болгъан чакъы къаст этип, биригип, сыкълашып, агьлю аралыкъларда, билим алывда, жамият-политика яшавда, илмуда, ана тилибизни къолламасакъ, тюз сёйлемесек, биз,   кёп узакъгъа бармай, ону тас этебиз. «Мен къумукъман, къумукъ халкъны патриотуман!» 

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля