«Бары да тавлардан сен танывлусан, кёп затгъа шагьатсан, бизин Таргъу тав», – дей шаир. Эл учун намус кютмеге тюшгенде, эр батырлар кютюп оьлюп ятгъанын да эсгере. Шаир таргъулар Акъсакъ Темирге, иран шагьлагъа къаршы тургъанын айта туруп, тартынмай аш булан, къаш булан «орусну гьакъыллы Петир пачасын» къабул этгени саялы, Таргъуну халкъына баракалла дей. Ондан сонг шаир Таргъуну эмли сувун да, уьйлер ишлеме тарыкълы талгъыр ташын да алгъышлай. Шиъруда «Таргъу тав, батыр тав, дослукъну таву» деген сатырлар шаирни гьашыкълыгъын ва гьайранлыкъ этегенин сездире.
Аткъай Таргъу тавгъа да, таргъулулагъа да неге булай тергев берген деп ойлай эдим. Шону себебин мен ону булан кёп-кёп ёлугъуп гьаллашгъан сонг англадым.
Аткъай мисгин, ону гюнагьларындан Аллагь гечсин, уллугъа уллу болуп, гиччиге гиччи болуп болагъан оьтесиз илиякълы, ким булан да гелишип, барышып болагъан адам эди. Оьтген асруну алтмышынчы йылларында аякъгъа турма башлагъан, адабият илму булан машгъул болагъан яш алимлер бизин булан да ол пайдалы аралыкълар юрютюп гелди. Оьзге язывчулар ону йимик бизин ахтарывларыбыз булан иштагьланмай эди. Салавну ол къызларлы Абдулгьюсейн Ибрагьимовну асарларын излеме тюзледи. Мен Темирболат Бийболатов булан машгъул болгъанымны билип, Аткъай агъавубуз ону гьакъында мен эшитмеген, билмейген кёп затны айтды, англатды. Шо йылларда ону гьаракатыны натижасында Дагъыстан композиторланы ва язывчуланы союзунда орнатылгъан эсделик мармар такътагъа Темирболатны аты да алтын варакъ булан язылды.
Биз, шо замангъы яш алимлер, язывчулар Аткъай мисгинни уьюнде чакъ-чакъда бола эдик. Ону агьлюсю гьюрметли Гьажарханым гьаман да бизин илиякълы къаршылай эди. Бир гезик мен оларда олтуруп хабарлап турагъанда, Аткъай агъав оьзюню аьлюсюне тарихинде болгъан бир-бир агьвалатланы сырларын ачма башлады. Олар буса Таргъугъа байлавлу болгъан экен.
Ону тувра атасы Абдулгьакимни анасы Быкъый таргъулу Сарсакъны къызы болгъан. Сарсакъ буса тюрлю-тюрлю ерлеге барып гьайван гьайдап, ону сатып, демек, абреклик этип яшайгъан адам болгъан. Шавхалны адамлары ону юрюшлерин токътатып болмагъанда, шавхал оьзю бар ерде ону къолун гесдирген. Шо заманда да Сарсакъ бюдюремей, шавхалгъа билегини къалгъан тирсегин гёрсетип: «Шавхал бийим, гьали тогъасланы тирсегим булан уруп тюшюрме дагъы да онгайлы болду, шу билегимни къалгъан ери де сени яман еринге гирсин», – деп айтгъан.
Шавхал ону агьлюсю булан юртдан къувалагъанда, Сарсакъ Эндирейге гетип сыйынгъан ва оьзюню яшавун янгыдан тюзлеп къургъан. Сарсакъ эндирейлилер булан яхшы къыйышгъан, барышгъан болма ярай. Сарсакъны къызы Быкъый да атасы йимик къатты хасиятлы, уланлар йимик атгъа да минип, тапанча, тюбек булан да тюз уруп болагъан тири къыз болгъан. Аткъайны тухуму Гьажаматовлар мадарлы тухум болгъангъа гёре, къоччакъ къылыгъы булан элге белгили ону уллатасы Элмурза оьзлеге къыйышывлу, оьзлер йимик мадарлы агьлюде оьсген исбайы къыз Быкъыйны уланы Абдулгьакимге алгъаны тегин тюгюлдюр.
Быкъыйны ва Элмурзаны агьлю яшавуна байлавлу маълуматланы бизге Гьажаматовланы тухумуну вакиллери, къумукъланы тарихин белгили ахтарывчу Багьавутдин Гьажаматов ва филология илмуланы доктору, профессор Нина Гьажаматова хабарлады.
Авлетлери Быкъыйгъа Быкъый абай дей болгъан. Авлетлери уллу чагъына етгенде де, терс иш этегенин билсе, ол оланы такъсырлай болгъан. Быкъыйны уланы Алимпаша оьзюню къоччакълыгъы булан Мычыгъышда да, Осетияда да белгили улан болгъан.
Б. Гьажаматов айтагъангъа гёре, Элмурза элни гьайын этеген чомарт адам болгъан. Оьзюню иниси Биймурза булан Кёстекдеги оьзлени еринде о заман Темиркъазыкъ Кавказда лап да уллу межитни Таргъудан сынташ ташытып къурдургъан болгъан. Ону къурмакъ учун Элмурза тыш уьлкелерден инженерлер де гелтирген.
Шо межитни кимлер къургъаны гьакъында айта туруп, атабыз таргъулу Юсуп, Иса Гьажи, Муса Гьажи дейген таргъулу таш усталаны атларын эсгере бола эди. Эки минмарасы булангъы шо межит гьали буссагьатда да Кёстек юртну безендирип тура.
Б. Гьажаматов оьзлени тухумуна байлавлу бирдагъы бир агьвалатны эсгерген эди. Бир керен Бабаюрт районну алда болгъан башчысы Дадай Деветеев огъар оланы тухумуна байлавлу бир болгъан ишни хабарлагъан болгъан. Оьзю «Газпромда» ишлейген заманда Гумбет районну бир юртунда болма тюшген. Шо юртда бир агьлюде ашгъа олтургъан заманда, Гумбет районну о замангъы башчысы огъар бек татывлу гьармут ашатгъан. Бу не гьармут деп сорагъанда, гумбет гьакими «быкъый гьармут» деген. Сонг шо адамны хабарына гёре, совет гьукумат токъташгъан сонг, Гьажаматовланы бир нече агьлюсю совет гьакимлерден къачып гелип, шо ерлерде сыйынгъан. Оьзлер ким экенни билмесин деп олар фамилияларын да алышдырып, сонг шондагъы халкъ булан къошулуп яшап къалгъан. Гьаким Дадай Деветеевге ашатгъан гьармут, шолар оьсдюрюп, шолардан къалгъан гьармутну емиши болгъан. Охувчу да эслеген кюйде, Гьажаматовлар ят ерде яшаса да, оьзлени сыйлы анасын унутмагъан, ону атын гьармутгъа къойгъан болгъан экен.
Гьажаматовлагъа байлавлу бирдагъы башгъа агьвалатлар да бар экен.
Эндирейни айланасында Гьажаматовланы топуракълары, отарлары болгъан. Шоланы бириси Быкъый отар деп белгили. Быкъый отарда совет заманда эки якъдан гелген тюрлю миллетли ишчилер агъач ягъып, кёмюр эте болгъан. Шоланы арасында кёп тюрлю хабарлар, ёммакълар айтыла гелген. Шонда етим къалгъан сегиз йыллыкъ Аяв Акавов да болгъан.
Отарда оьтген ва ону сонггъу яшаву гьакъында белгили фольклорист А.Ф.Назаревич оьзюню «В мире горской сказки» (1962) деген китабыны 189-208 бетлеринде тындырыкълы язылгъан. Ону токъташдырывуна гёре, А.Акавовну зор айтывчулукъ пагьмусу шонда оьсме башлагъан ва сонг чыныкъгъан. Аты белгили болгъанда, огъар Дагъыстанны халкъ айтывчусу деген дагъы биревге де берилмеген гьюрметли ат да берилген. Аявну атын, пагьмусун ачыкъгъа чыгъарывгъа байлавлу гьаракатгъа къошулуп, Аткъай да айлангъан.
Муна шулай болгъан Таргъугъа, Эндирейге, Кёстекге Аткъайны тугъум тамурларына, ону улланасы Быкъыйгъа ва Быкъый отаргъа байлавлу агьвалатлар. Аткъай агъавну «къумукъланы тах юрту» Таргъугъа бакъгъан сюювюню себеплери шулай болгъан экен. Ону шо сюювю, мен уьстде эсгерген кюйде, «Таргъу тав – дослукъну таву» деген шиърусунда сезиле. Тюпде биз шо шиърусун охувчуланы тергевюне бермекни арив гёрдюк ва ону уллу белгили ахтарывчусу Багьавутдин Гьажаматов берген ва ону улланасы Быкъыйны эсги буса да сураты булан да таныш этме сюйдюк. Суратда олтургъан Быкъыйны онг янында ону уланы Алимпаша эретургъан.
ТАРГЪУ ТАВ –
ДОСЛУКЪНУ ТАВУ
Артынгда – агъачлыкъ,
Алдынгда – шагьар,
Юртларынг ярата
Ярыкълы яшав,
Бары да тавлардан
Сен танывлусан,
Кёп затгъа шагьатсан,
Бизин Таргъу тав.
Досгъа дос болмагъа,
Душмангъа — душман,
Бажаргъан бизин халкъ,
Тарихге бакъсакъ.
Таргъугъа тебинген.
Акъсакъ Темирлан
Дагъыдан дагъы да
Болгъан дей акъсакъ.
Икрамсыз иран шагь
Бизге чапгъанда,
Таргъулар тартынмай
Давгъа да гетген,
Орусну гьакъыллы
Петир пачасын
Аш булан, къаш булан
Къабул да этген.
Баракалла сагъа,
Таргъуну халкъы,
Дослукъну башлагъан
Арасей булан.
Шондан сонг Таргъуда
Тувгъан, яшагъан,
Орусхан, Орусбий
Орус кюй булан.
Шондан сонг Таргъуну
Турна гёз йимик,
Сюзюк булакъ суву
Татывлу акъгъан.
Волгадан денгизге,
Денгизден бизге
Гелеген гемеге
Маягъын якъгъан.
Таргъу тав, батыр тав –
Дослукъну таву,
Ташынгдан мюлк бола,
Сувунгдан – дарман,
Сыртынга сав шагьар
Оьрленме тура,
Халкъынга гёрюне,
Айлана бар ян.
Автор: А-Къ. Абдуллатипов.
