Шаирни гьасирет дюньясы

Дагъыстанны халкъ шаири Шейит-Ханум Алишеваны юбилейине



Оьмюр чагъы етмишлерден оьтген буса да, юреги яш да яш, жагь да жагь муаллимим, жаны яхшы женнетде болгъур, бираз алда арабыздан гетген устазым Магьаммат-Гьанипа Акаев булан ёлугъуп лакъыр этме уьюне гиргенде, ону Шейит-Ханум Алишеваны 2004-нчю йылда басмадан чыкъгъан «Десемлерим» деген шиъруларыны гиччирек жыйымын охуй туруп тапдым.




Саламлашып, сорашып да битгенче ол: «Билемисен, Казим, Шейит-Ханумдан булай уллу даражадагъы шаир болажа­гъын мен къачан эс этгенни? – деп, магъа соравлу тигилди ва кёп созуп турмайлы, жавабын берме де гиришди. –Гьалиден элли сегиз йыллар алъякъда бизин Буйнакск шагьарда 3 касбу училище бар эди. Мен 1-нчи педагогика училищеде охуй эдим. Шонда чакъ-чакъда оьтгерилеген чебер-маданият чараланы бирисинде башлап гёрдюм Шейит-Ханумну. О замангъы 15 йыллыкъ чубукъну йимик назик, тек къанатлардай къалын къара къашлы къызъяш эди. Ол уьч де училищени дарс беривчюлерини, студентлерини алдына чыгъып оьзюню шиъруларын охуду.



Шонда мени тамаша этген ва яхшы тергевюмню тартгъан зат, гиччи къызъяш тартынмай, уялмай, къоркъмай, уллу аудиторияны алдында, тёшюн герип ачгъандай этип оьзюню ич гьислерини гьакъында сёйлейгенлик эди.



Мен шо заман шаир нечик болма герекни гьакъында пикру этдим. Ол пикрумда, шаир шаир болгъан сонг, охувчуланы, тынглавчуланы оьзюню ич дюньясына гийирмеге де герек деп токъташдым.



Бизде булай аврув бар чы, шаирлени, язывчуланы кёбюсю оьзлер ойлаша­гъанын айтмай, пачалыкъ идеологиягъа не герек буса, шону айта. Оьзюню ич дюньясына охувчуну гийирме къоркъа.



Шейит-Ханумну булай къоччакълыгъын, сахаватлыгъын гёрген сонг мен, оьзюм язгъан шиъруларымны да яллатып, менден шаир болмай деп ойлашдым. Бу 1960-1961-нчи йыллар эди. Олай этгенимни себеби де менде охувчугъа ич дюньямны герип ачып, ону халбат ойларыма, умутларыма гийирмеге Шейит-Ханумдагъы къоччакълыкъ, сахаватлыкъ ёкъгъа эди.»



Педагогика училищени битгенде университетни филология факультетине тюшдюк. Ону да битдирдик. Шейит-Ханум булан да, ону яратывчулугъу булан да ювукъдан таныш болдум.



Шо гиччи чубукъ йимик къызъяш заманындагъы оьзюню ачыкълыгъын да, къоччакълыгъын да, сахаватлыгъын да Шейит-Ханум элли йыллар гетген сонг да бугюнлюк яратывчулугъунда сакъламагъа, артдырмагъа бажарды. О буса Шейит-Ханумда янгыз Тенгири савгъат этген шаирлик пагьму тюгюл, юрегин ачып, оьз халкъын оьз юрегини ичинде сакъламагъа да пагьму берген.



Шолайлыкъда, Шейит-Ханум да яшай оьзюню оьзтёрече пагьмусу булан бизин ичибизде, биз де яшайбыз уллу шаирни ичинде де, ойларында да, яратывчулугъунда да.



Ятгъан ери ярыкъ болгъур, уллу шаирибиз Анвар: «Юрек тебип чыкъмагъан сёз йыр болмас!»– дей эди. Шейит-Ханумну гьар китабында, гьар шиърусунда оюну, юрегини урувларын гьис этмеге болагъанлыкъ шаир оьз девюрюн суратлап къоймай, о девюрде халкъыны актив адамлары, оьзденлери булан бирче ортакъчылыкъ эте.



Булайлыкъ Шейит-Ханумну Аманхор, Йырчы Къазакъ, Зайналабит, Дадав йимик къагьруман шаирлени арасына къоша. Шейит-Ханумну яратгъанларын бирден кёбюсюн охуп болмайсан. Гьар охугъанынгны да ойлашып, сезип охумасанг,  Шейит-Ханумну сигьрулу хазналарын толу сезме къыйын. Ону яратывчулугъу охувчудан яхшы гьазирликни талап эте.



 


Десем, десем, десемлерим – дер артып


Дилхорлу сыныкъды азарлы хатым…


Къапултунлап алды тартып,


чыгъартып –


Батмакълыкъдан, янгы сююв,


къысматым…


 


…Десем, десем, десемлерим – дестели,


Данглар авлап, аламлагъа ес болуп –


Дуалы мюгьлетлерим эсдедир


Делидей сюйгенлеге  сес болуп…


 



Адабиятда, мекенли ерине етишдирип айтгъанда, поэзияны толу бай тилин англамагъа яхшы гьазирлик тарыкъ. Ше­йит-Ханумну поэзиясына бирлер «сюргю» урма сюе. Ону ритм булан ойнавун, оьзлени аз билдилиги булан кемчилик гьисап этелер. Биз ойлашагъан, токъташгъан кюйде, Шейит-Ханумну шиъруларында бырынгъы тюрк речитативни сеслери, ритмлери, чебер къайдалары бар.



Шейит-Ханумну яратывчулу­гъундагъы ритм, рифма къурашдырыв оьзтёречеликни англатмакъ буса бизин адабият ахтарывчуланы тувра борчу эди.



Гьалиге гьеч ахтарагъан гиши ёкъ. Кюльтегин, Тоньюкук йимик ва шолай оьзге бырынгъы умуми тюрк асарлардан таба баш алып, гьалиги къумукъ поэзияны етишген даражасын гёрсетеген  илму ишлер де ёкъ.


…Яным салып ятма болмайман –


Ястыкъгъа тийип битгенче башым


Ташый гёзьяшым…


…Талчыкъ, сагъынч юрегимни сызлатып,


Яратгъангъа ялбардыртып бозлата: –


–   Сал мени, – деймен, –


Сени эсинге!


Тамгъадай оюп къояр юрегинг!…


…Тамурундан къуруй тура терегим…


 



Шаир Шейит-Ханумну аслу пагьмусу– юрегини ичинде тувгъан сесни толу ренкли кюйде охувчугъа етишдирме болагъанлыкъ. Гьакъылына-гьисине, оюна-умутуна, юрегине, гьатта савлай дюньясына адам гирегенлик ону оьзюн де бирден- бир тазалай.


 

***



Лириканы да, эпосну да бирин-биринден айырагъанда, эпосда автор болагъан агьвалатлагъа ягъадан къарай, лирикада буса шо агьвалатларда оьзю ортакъчылыкъ эте, деп англата эдилер бизге адабиятны ахтарагъанлар. Шейит-Ханум Алишеваны «Гьасирет-наме» деген асарларыны эки томлугъун тергевлю охугъанда, авторну бары да яратывчулугъу лирика мердешде яратылгъан деп токъташдырып болабыз. Ону яратывчулугъуну хасияты да тавда явгъан уллу янгурлардан сонг гелеген сел йимик. Шаирни бары да шиъруларында умуми маъна береген разисизликни сеси гьис этиле. Негер рази тюгюл экен дагъы, дюньяны гёрген, оьр билим алгъан, халкъыны бирмен деген биринчи тиштайпаларыны бириси  демеге ярайгъан даражагъа чыкъмагъа бажаргъан бу уллу шаир?



Халкъыны, элини сиясатында да аслу ортакъчы болгъан, Тенгири тувмадан оьз анцукъалын сав элге билдирме чакъы даражада пагьму берген яратывчугъа не етмей, ол не сюе? Шейит -Ханумну гёзюнден къарагъанда, шунча гёзел табиатгъа ренк етмей. Шаир табиатны бирден-бир ренкли, чечекли, гёкшамарал гёрмеге сюе. Олайлагъа максималистлер деп айтыла. Олар – гюнгюртню, гёнгюлсюзлюкню, тюзсюзлюкню душманлары. Чечеклер де, гюллер де – бары да табиатны бе­зенчлери де бай, кёп тюрлю болма герек деп ташдыра олар. Бай табиатда бай адамлар яшагъанны сюе шаир, озокъда.  Ону талаплары эргишилеге айрыча кёп. Ата, эркъардаш, дос, улан атын терлетип-арытып етишгенни сюе къатынгишилени къуллугъуна. Уясында гёрген уьлгюсю, учгъанда этген гьюнери дей Къумукъда. Бир-бирине рагьмулу, къыйын-тынчына актив ортакъчы, татывлу агьлю болгъанлыгъын гёрсете шаирни атасы  Арсланалини агьлюсю булай айтагъанлыкъ. Анасыны къарнындан генг  дюньягъа чыкъгъанда йимик чыгъа агьлюден халкъарагъа чыгъагъан адам. Агьлюсю исси буса, айрыча аччы сезиле халкъ арадагъы сувукълукълар. Шейит-Ханум Алишева да бизин дюньябызны таргъулу Арсланалини уьягьлюсюню даражасына чыгъармагъа сюе.



Бир-бир авторлар оьзлени асарларында яратагъан дюньясындан тышгъари яшай. Асаргъа къарап, авторну герти келпетин гёрмеге болмайсан.  Шейит-Ханум буса оюн, гьисин, гёнгюн дырбайтып ачып, охувчуну оьз дюньясына гийире, масъалаларына ортакъчы эте. 



Адамгъа яхшылыкъ этсенг – сююне, яманлыкъ этсенг – къайгъыра: тек къатынгиши гьис якъдан бай, генг, англап болмасдай кюрчюсюз. Шейит-Ханум да къатынгиши экенге, бир зат да этмесе де, хатири къала, неге?



Бир зат да айтмагъангъа – этмегенге. Балики, ол гиччиден айтгъанны – этгенни умут эте болгъандыр.



 

***


Айтгъанынг ёкъ магъа, къойгъанынг:


«Не этип къойдунг?!» – деп,


Къычырма гьасси…


 


…Гёзлерим гёзлеринг булан раслашса,


Чырмавукъдай чырмап сан-саным,


Къаравунг ялындай уруна исси.


Шо мюгьлетден тутуп


Тюгюлмен оьзюмню есим.


Яратывчу автор асарын оьзю сюйген кюйде, сюйген къайдада язма ихтиярлы.


 Сатырны сындырып, йыртып, сыдырып, оьр тогу бар ток тел йимик этегенлик  таъсирли де дюр, янгы да.



Сатырдан гелме герек бувунну – сёзню, юлкъуп алып охувчуну тергевюн тартып, арты булан ону башына инг маъналы, гьисли сёз булан урагъанлыкъ. Тенглешдиривлери де охувчугъа таныш тюгюл тенглешдиривлер:

«Къара тюгюл гийгеним –


О – гёлентким мени», – дей Шейит-Ханум.



Къара гиймек – къайгъысын гёрсетмек. Къараны къаркъарасына, чархына гие. Къарасын гийме къаркъарасы къалмагъан.



Къайгъыра туруп, гёленткиси къалгъан, деп англайман мен шаирни  оьр даражада чебер, бир де бизин поэзияда ёлукъмагъан кюйдеги бу  сёзлени.



 Гирме къыйын, гирген чыкъма сюймес йимик Шейит-Ханумну асарларыны тили де – сигьрулу-сынчы
.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля