– Супиянат Магьамматовна, адабият журналланы форумундан къанатланып къайтгъаныгъыз гьис этиле. Бу агьвалатны аслу мурады не эди?
– Савлай тюрк халкъларыны адабият журналларыны Къазан шагьарда биринчилей оьтгерилген форумунда ортакъчылыкъ этгениме мен бек шатман. Бизин тилибиз бир йимик, адабиятларыбыз да, маданиятыбыз да бир-бирине ювукъ ва таныш. Тюрк тиллерде чыгъагъан журналланы бир-бири булан байламакъ, шоланы бетлеринде чыгъагъан асарланы оьзге тюрк тиллеге гёчюрюп бермек ва язылывну масъаласы форумну аслу муратлары болуп токътагъан эди. Форумну ортакъчылары оьзлени адабият журналларын, чебер китапланы алып гелген эди.
Къазан шагьаргъа жыйылгъан форумну ортакъчылары бары да оьзлени бир агьлюдеги адамлар йимик гьис этди. Форумда гётерилген масъалалар ойлашдырмай къоймады. Нечакъы чечилмеген масъалалар бар бизин тюрк халкъланы алдында. Адабиятыбызны, маданиятыбызны, белгили асарларыбызны савлай тюрк дюньягъа яймакъ учун, олар гележекде сакълансын учун атыбыз да, хатыбыз да къалар йимик борч этип салынгъан талаплар бары форумну барышында ачыкъ болду. Шоланы мен оьзюме де борч этип алдым. Гьар адам шолай форумларда ортакъчылыкъ этген сонг не йимик ишлер кютюлмегенин англай. Форумда «Тангчолпан» журналны ахтарагъан заманда мени гёз алдыма къумукъ охувчу геле эди. Форумдагъылар бизин журналыбызны охумагъа, язывчуларыбызны танымагъа, йырларыбызгъа тынгламагъа бек гьасирет экени гёрюндю. Неге бизин халкъ оьзюню тилине сангырав, бугюнгю гьалыбызны англамагъа сюймей деген ойлар да гелмей къалмады.
Сонг да, форум къурумлу оьтгенин айрыча эсгермеге сюер эдим. Чакъырывундан башлап, бизин булан байлавлукъ тутагъан кююне къарап, оьр даражадагъы жаваплыкъны гёрдюк, олар форумгъа нечик маъна берегенин англадыкъ. Гьатта оланы алдын ерли къурулгъан программасына къарагъан заманда, бир 10 минутгъа сама да бош турмагъа заман ёкъ эди. Тюркиядан, Уьзбекистандан, Азербайжандан, Къазахстандан, Башкъыртстандан, Къырымдан, Чувашиядан гелген адамлар бир-бири булан къатнады, таныш болдулар.
– Форумну ачылыву нечик башланды?
– Къазан шагьардагъы лап да гёзел биналаны бириси Милли китапханада эртен сагьат тогъузда болмагъа тарыкъ эдик. Бир минутгъа сама да геч болмайлы, форумну ачылыву шондан абат алды. Форум Татарстан республиканы язывчуларыны союзуну члени, «ТАТМЕДИА» деген акционер жамиятны директоруну ойчусу Равил Файзуллинни сёйлевю булан ачылды. Ол «Тюрк дюньясы: тарих ва адабият» деген темада лакъыр юрютдю.
Сонг Тюркиядан гелген «Кардеш Калемлер» деген журналны баш редактору Али Акъбашны сёйлевюне тынгладыкъ. Уьзбекистанда чыгъагъан «Гулистан» деген журналны баш редактору Тагьир Каххар, «Азербайжан» журналны баш редактору Касимзаде Интикам, «Жулдыз» деген журналны баш редактору Улыкбек Есдаулет (Къазахстан), Башкъыртстанда чыгъагъан «Агидел» деген журналны баш редактору Амир Аминев, Къырымдан гелген «Йолдыз» деген журналны баш редактору Дилявер Осман, «Казан утлары» («Къазан отлары») деген журналны баш редактору Илфак Ибрагьимов ва оьзге ёлдашлар чыгъып сёйледилер.
Охувчулар да эс этгени йимик, Къазахстанда ва Къырымда чыгъагъан журналлагъа «Юлдуз» деп къоюлгъан. Бизин журналны аты буса шо юлдузланы арасында лап да тез «янгъаны» – «Тангчолпан». Булай гьал нени англата? Тюрк миллетлени адабиятларыны оьсювю кёкдеги юлдузлагъа етер чакъы оьр даражада экени ачыкъ болуп тура.
Сёйлевлер тамамлангъан сонг китапхананы ичинден айланмагъа имканлыкъ болду. Архивде сакълангъан кёп сийрек ёлугъагъан къолъязывланы выставкасы ачылгъан эди. Шондагъы бир-бир къолъязывланы тарихи бек таъсир этди.
Озокъда, бу даражада оьтгерилген форумда мен парахат туруп болмай эдим. Неге тюгюл, бизин белгили язывчубуз Зайналабит Батырмурзаев Къазан шагьарда охугъаны гёз алдыма гелип токътады. Сонг да, бизин журнал Дагъыстанны бары да халкълары учун чыкъгъан «танг сагьатыбыз» болгъаны гьакъда айтдым. Журнал башлап къумукъча арап алифбада чыкъмагъа башлай, сонг латин алфавитге гёче. 1938-нчи йылдан сонг журнал кириллица булан чыгъа. Шо заман болгъанча журналны 15 номери чыкъгъан. Шоланы 13-сю сакълангъан. Къалгъан эки номери де форум оьтгерилип турагъан милли китапханада болмаса кюй ёкъ, шонда барына мен инанаман дедим. Форумну ортакъчыларына «Тангчолпан» журналны Анвар Гьажиевни юз йыллыгъына багъышлангъан номерин гёрсетдим ва ону яратывчулугъу гьакъында хабарладым.
Форумда болгъан сёйлевлени бирлери орус тилге таржума этиле эди. Къумукъ тил буса барына да англашылды. Мен шогъар оьктем болдум. Ватаныма къайтгъанда халкъым булан ёлугъажакъман, форумда алгъан пайдалы маълуматланы халкъыма да етишдирежекмен деген ой гелди. Олар бизин тилибизге агьамият берегени мени тамашагъа къалдырды. Милли китапханасына «Асрулар сезе гелген асил сёз» деген, Йырчы Къазакъны асарлары булангъы китапланы, Къумукъ энциклопедия сёзлюкню ва «Тангчолпан» журналны бир нече номерин савгъат этдим.
– «Тангчолпан» журналны оьзге журналлар булан тенглешдирип къарагъансыздыр. Не гьасил чыгъармагъа болар эдигиз?
– Форумда оьрде атлары эсгерилген журналланы баш редакторлары язылывну масъаласын да арагъа чыгъарды. Мисал учун, бизин журнал булан тенглешдирип къарагъанда, «Казан утлары» деген журналны савлай йылгъа язылыв багьасы – 3199 манат. «Тангчолпан» журналны сав йылгъа язылыв багьасы буса шондан он керенге сама учуз. Шонда мени башыма булай бир ой гелди: бай адабиятыбыз топланып чыгъагъан «Тангчолпан» журналны язылыв багьасын шонча да учуз этип къойма да ярамайдыр. Биз журналларыбызгъа, газетлерибизге язылып болмайгъан кюйде шонча да шолай амалсызлар тюгюлбюз чю. Сонг да, «Казан утлары» деген журналда ишлейген къуллукъчулар учун гьалиги заманны талапларына гёре бары да имканлыкълар болдурулгъан. Биздеги гьал нечикдир? Журналны оьзюню бинасы сама ёкълугъу адабиятгъа бакъгъан янашывну гёрсетип къоя. Милли тиллерде чыгъагъан маълумат берив къураллагъа бакъгъан якъдагъы янашывдан миллетге багьа бермеге болагъанны унутмагъа тюшмей. Шо саялы биз, журналда герти адабият асарланы ерлешдирип, оланы жылты да, ичделиги де адамны тергевюн тартагъан кюйде чыгъармагъа герекбиз.
Бизин авторланы асарлары да тюрк миллетлени журналларыны бетлеринде чыгъа. Мисал учун, «Казан утлары» деген журналда Ш -Х. Алишеваны шиърусу ерлешдирилген.
– Къазан шагьарда белгили шаир Муса Жалилге салынгъан уллу эсделик бар. Озокъда, шогъар да агьамият берилмей къалмагъандыр чы…
– Бизин Муса Жалилни яратывчулугъу булан ювукъдан таныш болувубуз милли музейде башланды. Шонда белгили татар шаир, Советлер Союзуну Игити, Ленинни атындагъы савгъатны лауреаты Муса Жалилни Берлиндеги Моабит туснакъда язылгъан «Моабит тептери» булан таныш болдукъ. Къызы Чолпан ва ону авлетлери булан къужурлу ёлугъув болду. Огъар салынгъан уллу эсделик ташны къырыйында сурат да алдырдыкъ. Шо гюн биз Муса Жалилни гьакъындагъы документли фильмге де къарадыкъ.
– Тарихи агьамияты бар ерлеге бармагъа болгъансыздыр. Шо гьакъда не айтмагъа боласыз?
– Форумну экинчи гюнюнде уллу автобус булан Булгъар деген эсги шагьаргъа янгур булан берекет алып гирдик. ЮНЕСКО-ну къарары булан дюнья варислиги деп саналагъан Булгъар шагьарын тюрк миллетлени гьар вакили гёрмеге герек деп ойлашаман. Ондагъы гёзелликни сёз булан айтып къоймакъ азлыкъ эте. Мунда гьар гюн юзлер булан туристлер де геле.
Татарстанда маданиятгъа, адабиятгъа янашагъан кюй де бютюнлей башгъа. Неге тюгюл, халкъыны тамурлары савлай дюньягъа яйылгъанны биле. Шону гьайы этилмеге герекни яхшы англай. Бизге Татарстанны пачалыкъ советинде болмагъа, олар ишлейген кюйге къарамагъа да насип болду. Гьар депутатны ишлейген кююне къарап, сукъланывунг геле.
Форум Татарстан республиканы ва Къазан шагьарны гюнлерин белгилейген замангъа рас гелген эди. Шо агьвалатлагъа шагьарны ичинде уллу гьазирленив барны гьис этмеге де бола эдинг. Шо гюн форумну ортакъчылары Татарстан республиканы президенти Рустам Миннеханов ва Къазан шагьарны башчысы Ильсур Метшин булан да ёлукъду.
– Форумда лап да таъсир этген не болду?
– Озокъда. Мен татар топурагъына тюшгендокъ, ону таза гьавасын сездим. Магъа шо шончакъы да таныш эди чи, гьатта ата-бабаларыбызны дюньясына гирип къалдым буса ярай деп ойлашдым. Бизин тюрк халкъланы иссилигин, бирлигин гьис этдим. Ичимден ата-бабаларыбызны сеси чалынды. Мен онда барагъанда къув йимик енгил гетдим, къанатларым бар йимик эдим. Къайтагъанда буса юкленген тюе йимик авур болуп къайтдым. Неге тюгюл, мени алдымда не масъалалар токътагъанны англадым. Азман болуп гёрюнмеге бизин гьакъыбыз ёгъуна бирдагъы керен де тюшюндюм.
Сонг да, бары да тюрк халкъланы бирлешдиреген агьвалатны эсгермей къоюп болмайман. Интернетде тюрк тиллерде чыгъагъан журналланы «Къаламдашлар» деген порталы булан таныш этив болду. Шо гьакъда «Евразия» язывчуланы бирлигини ёлбашчысы Якъуп Омерогълы генг кюйде маълумат да берди. Г. Камалны атындагъы татар пачалыкъ театрында «Зәнгәр шәл» («Гёк явлукъ») деген спектаклге къарадыкъ.
– Форумну нечик натижалары чыгъарылды?
– Татарстан бу йыл тюрк дюньясыны маданият тахшагьары деп билдирилген сонг, форум Къазан шагьарда оьтгерилди. Гележекде де оьзге тюрк пачалыкъларда да адатлы кюйде оьтгермеге гёз алгъа тутулгъан. Биз гьар форумгъа тюрк миллетли язывчуланы асарларын журналда чыгъарып алып баражакъбыз.
– Форумну оьтгерилгенлиги «Тангчолпан» журналны оьсювюне таъсир этерми?
– Форумда бир-бир журналлар дисклери булан чыгъагъаны ачыкъ болду. Биз журналны ишине алимлерибизни, терен пагьмулу язывчуларыбызны къуршап, иш гёрмеге герекбиз.
Шулай форумланы адабиятыбызны, маданиятыбызны оьсдюрювде ва халкъыбызны милли эсин уятывда уллу агьамияты бар.
Барият ОЬЛМЕСОВА.
СУРАТДА: Супиянат Мамаева
форумну ортакъчылары булан
