Оьзтёрече пагьму

Гьар-бир девюрню яхшы-яманы болмай къалмай. Шолай, гетген девюрню кем тиеген ерлеринден бири, бизин айры-айры язывчулар къыйыкъсытывлагъа тарып, сюргюн этилгенлиги булан байлавлу. Оланы атлары да белгили – А. Акаев, Т-Б. Бейбулатов, Б. Астемиров, А. Баширов ва башгъалары. Бир-бир язывчуланы варислиги артдагъы вакътилер янгыдан басмадан чыгъып, бугюнгю охувчулагъа танывлу буса да, оьзгеленики не басмадан чыкъмай, не герекли даражада ахтарылмай, гьалиги заман унутулуп къалгъан кюйде деп айтма ярай.

Бу язывчуланы арасына пагьмулу къумукъ шаир ва драматург Абдулла Баширов да (1894–1947 йй.) гире. Ону варислигине шо эсгерилген къыйыкъсытывлар болмакълыгъы айрокъда яман таъсир этген. Неге тюгюл де, А. Баширов эсгерилген девюрде къумукъ ва оьзге дагъыстан язывчуланы арасында лап да кёп китабы чыкъгъан автор гьисаплана. Шо вакъти ону онгъа ювукъ китабы чыкъгъан болгъан (тюзю, бары да сакъланмагъан). Бугюн бизге белгилилери – шиъру асарларыны жыйымлары: «Шиърулар мажмуасы» (Магьачкъала, 1928), «Янгы яшав учун» (Магьачкъала, 1932), поэма асарлары: «Партизан Къылыч» (Магьачкъала, 1932), «Мансур» (Магьачкъала, 1934), яшлар учун язылгъан китаплары: «Молла – кешиш» (Магьачкъала, 1931), «Пионер Къантив» (Магьачкъала, 1934), «Ким не эте» (Магьачкъала, 1934), драма китаплары: «Сююв къурбаны» (Магьачкъала, 1930), «Манап» (Магьачкъала, 1935). Сонг да, А. Башировну бир нече китабы мычыгъыш тилде де чыкъгъан деп маълуматлар бар, тек олар сакъланмагъан.

А. Баширов Яхсайда 1894-нчю йылда тувгъан, дин къуллукъну юрютеген тухумдан болгъан. Янгыз Хасавюрт якъ булан дазуланмай, ону тайпасындагъылар мычыгъыш якъда да (бу халкъ огъар ят болмагъан) айтылгъан алимлер, молла-къадилер болгъан. Башлапгъы билимин мактапда алгъан, сонг орус гимназияда Владикавказ шагьарда охугъан. Касбусуна гёре башлап муаллим болуп Боташюртда ишлеген, сонг Хасавюрт педучилищеде дарс берген. Ондан къайры, бир вакъти Яхсайдагъы клубда къуллукъ этген. Яшавуну арт вакътисинде, 30-нчу йылланы ахырындан тутуп Мычыгъышда яшагъан, Грозный шагьарда ишлеген.

Башлап А. Баширов шо вакътиге хас яла ябывлагъа тарып, архив документлеге гёре, 1931-нчи йыл тутулгъан, тек нечик де туснакъдан къутулма бажаргъан. Сонг 1945-нчи йыл тутулуп, сюргюн этилген ва шо сюргюнде 1947-нчи йыл гечинген. Къайтара айтайыкъ, А. Баширов артда реабилитация этилсе де, ону варислиги бизин адабиятгъа толу кюйде къайтып битмей тура.

А. Башировну яратывчулугъу аз буса да ахтарылмай да къалмагъан. Ону гьакъында оьзюн таныгъан, билген белгили дагъыстан адабият ахтарывчу Камил Солтанов «Къумукъланы адабияты» деген китабында язгъан. Белгили адабиятчыбыз профессор Къадир Абдуллатипов да ону гьакъында макъалалар язгъан, бир нече асарын журналда да чыгъаргъан. Ону гьакъында язгъан дагъы да алимлер бар.

Абдулла Башировну савлай яратывчулугъун алгъанда, ону бизин адабиятгъа этген къошуму агьамиятлы гёрюне. Бугюнгю гёзден къарагъанда, озокъда, ону асарларыны арасында оьз девюрюню гюзгюсю болуп гёрюнеген, социализмни алгъышлайгъан, о вакътидеги пачалыкъ ёлбашчыларын макътайгъан, дин къуллукъчуланы иришхат этип язгъан асарлары да бар. Бу тайпа асарлары гьалиги охувчулар бары да бир йимик къабул этердей даражада да тюгюл. Амма ону варислигини аслу яны оьз девюрюнден абатланып, бугюн де таъсирли тие.

Мисал учун, А. Баширов яшлар учун уьч китап чыгъаргъан. Оьзю автор оланы жанрын шиърулу гьикаялар (демек, хабарлар) деп белгилей. «Пионер Къантив» деген асарында автор Къантив дейген юртлу яш шагьардагъы школа-интернатгъа охума йиберилип, шонда биринчилей уллу шагьарны орамларын, зоопаркны, денгиз­ни, поездни ва оьзге затланы ону гёзю булан гёрюп, ону тилинден суратлап яза. Мунда А. Баширов гиччи яшны гёзюнден уллу дюньяны сездирме бажаргъанлыкъ тергевге лайыкълы. Демек, шаир оьзюню пагьмусуна гёре яшны ич дюньясына, ойларына, гьислерине тюшюнме кюй тапгъандан къайры, ону келпетин инамлы этип де гёрсетген.

«Ким не эте» деген китабына гирген шиъруларда яш игитлер (Жамав, Бажив ва оьзгелер) къыр ва уьй жанлагъа къуллукъ этегени гьакъда айтыла. Шаир яш охувчуларын жанланы ва савлай табиатны сюймеге, аямагъа, асырамагъа уьйрете. Гьасили, А. Баширов тарбия масъалагъа къуллукъ эте. Тек бу – инче тарбия, эстетика, эдепли тарбия.

А. Башировну оьзтёрече пагьмусу ону тарихи-игитлик «Партизан Къылыч» ва «Мансур» деген поэмаларында арив сезиле. «Партизан Къылыч» деген асарында – инкъылап, ватандаш давну девюрю, «Мансурда» буса – орус пачалыкъ асгерлер булан болгъан давланы девюрю, XIX юз йыллыкъдагъы агьвалатлар суратлана. Бу асарланы язылгъан вакътисине гёре оланы оьзтёречелиги, янгылыгъы, автор игитлерини келпетлерин оланы милли къумукъ, дагъыстан эдеп-къылыкълагъа гёре суратлайгъанлыкъда экени ачыкъ билине.

Мисал учун, «Мансур» деген поэмада елевчюлюк ёлда орус асгерлер яллатгъан юртланы адамлары оьзлени башын тутгъан Мансур булан олагъа къаршы дав этме гьазирлене. Бу вакътиде пача асгерни генераллары ону сёйлешивге чакъыра. Халкъыны къысматына жаны авруйгъан Мансур бу ёлугъувда оланы намартлы­гъын билип, душманларыны кёплюгюне де къарамай, къылычын сувуруп, оланы кёплерини жанын къыя ва оьзю де игит кюйде жан бере.

А. Баширов Мансурну ва оьзге игитлени, гьатта поэмада суратланагъан къатынланы азатлыкъгъа талпынывун, ери гелгенде ватаны учун шексиз кюйде яшавун къурбан этме гьазирлигин гёрсете. Бу къайдалы келпетлевлер «Мансур» деген поэманы къумукъ халкъ авуз яратывчулугъундагъы игитлик йырлагъа ювукълугъун гёрсете. Фольклор йырларда йимик, мунда да милли къылыкъ-эдеплер ал бетге чыгъарыла, айрыча маъналы ерни тута. Асарны ич маънасы, ругьу, пафосу игитлени сёзлеринден арив гьис этиле. Мисал учун, халкъыны эревюллю уланларын эркинлик учун чалышма чыкъыра­гъан Мансур кимни де жан ерине тиер йимик сёзлер айтып бажара:

Оьлмек артыкъ къул болмакъдан зулмуда.

Яшав неге есирликде, бугъавда?

Савлукъ неге? Оьрлюк неге? Эл неге?

Эркинлик учун жан бермеген сонг давда.

Шо ругьда А. Башировну «Партизан Къылыч» деген поэмасы да язылгъан. Асарда айтылагъан кюйде, тюзде, демек, къумукъ бойларда юрюлеген давда актив кюйде ортакъчылыкъ этеген игит улан Къылыч тавгъа оьзюню къонагъын гёрме бара. Ону сапарыны себеплери, биринчилей, шо юрюлеген давгъа тав къурдашларын да оьзлеге кёмекге чакъырмакъ, экинчилей, мундагъы тойда болуп, шонда гёрюп ушатгъан Гьажар деген къызны гёрмек, танышмакъ. Тек къонагъы къызны гьали къайгъысы бар деп билдире, ону уланкъардашы душмангъа есир тюшюп, Гьажар буса ону къутгъармагъа барма гьазирленегенин айта.

Олай деп эшитген Къылыч шоссагьат ёлгъа чыкъма гьазирлене ва Гьажаргъа бир жума ёлгъа чыкъмай токътасын деп билдирме тапшура. Шо болжалны ичинде Къылыч къызны уланкъардашын азат этме гёз алгъа тута. Сонг да, улан, мекенлешдирип, бир жумадан мен я къайтып гелермен, яда бир де къайтмасман деп токъташдырып айта. Демек, шо намусну борч алып, шону я кютежек, я оьлюмню къабул этежек.

Мунда гене де бизин игитлик йырлагъа ва шолай да савлай дюнья адабиятындагъы игитлик-эпос асарлагъа хас келпетлевлер агьамиятлы болуп гёрюне. Къылычны келпетине ону герти игитлигинден къайры, ону адамлыгъы, милли къылыкъ анг­лавлагъа кюрчюленеген эдеплиги айрыча ренк бере, ону милли битимин болдура. Шо да – ювукъ адамны намусун оьзюнгню бойнунга алмакъ, жан къурдашынг учун, герек болса, жанынгны аямай къуллукъ этмек. Натижада шолай болуп да токътай: Къылыч оьзю ушатгъан къыз Гьажарны уланкъардашын азат эте, амма шо явда оьзю оьлюм къабул эте.

А. Башировну «Партизан Къылыч» ва «Мансур» деген поэмалары 1920 – 1930-нчу йылланы девюрюндеги къумукъ адабиятда, биз ойлашагъан кюйде, айрыча ерни тута. Игитлик темагъа багъышлангъан бу асарларда шо девюргю сёз саниятда лап да оьр къумукъ, дагъыстан эдеп-къылыкълар арив гёрсетилген. Ондан къайры, социализм къурулушну вакътисинде уьлгюлю игитлер аслу гьалда уьстюн чыгъа буса, бу асарларда олар намус учун жан бере. Сонг да, бу поэмаларда баш игитлени суратлавда романтизм къайданы белгилери де ачыкъ билине.

А. Башаровну айры китаплар болуп чыкъгъан «Сююв къурбаны» ва «Манап» деген драма асарлары да чеберлиги, оьзтёречелиги булан тергев тарта. Инг аввалда бу пьесалар шиъру къайдада язылгъанын айтма тюше. Сонг да, «Сююв къурбаны» деген китапда ону жанры «опера» деп гёрсетиле.

«Сююв къурбаны» деген асарны сюжети оьрде эсгерилген поэмагъа ошавлу геле. Шону булан бирге, янгы совет девюрню аламатлары да билине. Ярлы улан Арслан ва байны къызы Татув бир-бирин сюелер. Тек къызны атасы шогъар рази болмай, къаршы тура. Бу четимликден къайры, Арслан янгы яшав учун давларда ортакъчылыкъ эте ва ахырда душманланы къолундан оьлюп гете. Бу къайгъыгъа чыдамай, Арслангъа аминлигин сакълап, Татув да яшавгъа арт бере.

А. Башировну пагьмусу – игитлерини талчыкълы къысматларын етдиринкли суратлап бажаргъанлыкъда, оланы къыйын гьаллары оьзлени тилинден арив берилгенликде билине. Авторну бай тили, игитлени къайнар сёзлери асарны охувчугъа таъсирлигин артдыра.

«Сююв къурбаны» трагедия жанрда язылгъан буса, «Манап» толу кюйде башгъа къалипде язылгъан, жанры «комедия» деп белгиленген. Бу асарда ишден къачып, кеп этип, ашап-ичип турма сюеген агъа-ини Манап ва Абу баш игитлер болуп токътай, сонг да Манапны къатыны Патай булангъы аралыкъларына да кёп тергев бериле.

«Манап» агьлюге, гьар гюнлюк яшавгъа багъышланып язылгъан. Мунда шо девюрге хас болгъан жамият, идеология масъалалар айтардай маъналы ер тутмай. Ондан къайры да, А. Башировну комедиясында гьукумат къуллукъларда ишлейгенлер де (колхозну председателин, доктор) шо вакътидеги адабиятгъа къыйышмайгъан кюйде, оьз борчларын кюте туруп тюгюл, ашав-ичивде, йыбав мажлислерде суратлана. Булайлыкъ А. Баширов асарларына янгылыкъ гелтирме къаст этеген, токъташгъан къалиплерден къутулма къарайгъан язывчу болгъанны гёрсете.

Къысгъаракъ натижалар чыгъарып айтсакъ, гетген юз йыллыкъны башлапгъы совет вакътисинде чалышгъан оьзтёрече пагьмулу Абдулла Баширов къумукъ адабиятгъа шайлы къошум этген, хыйлы янгылыкълар гелтирген. 1920 – 1930-нчу йылларда янгыз къумукъланы арасында болуп къалмай, савлай дагъыстан язывчуланы арасында о лап кёп китап чыгъаргъан автор экени де кёп затны англата. Шо да негьакъ болмагъан, адабиятгъа этген уллу къошумун да арив исбатлай.

Тюрлю себеплеге гёре сонггъу вакътиде А. Башировну айры-айры асарлары журналларда, хрестоматияларда, антологияларда чыкъса тюгюл, дагъы бир де ону айры китабы чыкъмагъан. Шо буса талчыкъдырмай болмай. Неге тюгюл де, шо девюрню адабиятыны лап да актив ортакъчыларындан бирин бугюнгю охувчулар танымай деген даражадабыз.

Бир гюнагьсыз такъсырлангъан, сюргюн этилген ва шо сюргюнде жан да берген Абдулла Башировну варислигине бакъгъан якъда бу масъала айрокъда агьамиятлы гёрюне. Бырындан гелеген къумукъ, дагъыстан эдепни, намусну тындырыкълы суратлагъан язывчуну яратывчулугъу бугюн де маънасын тас этмеген. Шону учун да шаирни асарларын янгыдан адабият арагъа къайтармакъ заман талап этеген намус болуп токътай.

Малик Гьюсейнов,

филология илмуланы доктору.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля