Милли тил – миллетни барлыгъыны белгиси




     


Барыбызгъа да белгили йимик, Дагъыстанда кёп миллетлер яшай. Оланы гьарисини оьз тили, маданияты бар. Шо якъдан алгъанда, тиллерибиз кёп экенге, маданиятыбыз бай экенге, биз оьктем болмагъа герекбиз. Тек артдагъы йылларда болуп турагъан агьвалатланы гёзден гечиргенде, ана тиллени ва милли маданиятланы оьсдюрювге бир тюрлю четимликлер тувулунагъаны ачыкъ-аян кюйде гёрюнюп къала.



Шону булан бирге, уллу алмашынывлар болуп турагъан бу бизин девюрде милли маданиятларыбызгъа, ана тиллеге, оьзге заманлар булан тенглешдиргенде, гьакимлик къурумланы янындан берилеген тергев бир къадар артгъан деп айтмагъа ярай. Тек гьалиге ерли шо якъдан гёрюлген чаралар айтардай асув бермесе де, бизин республикада гетген йыл октябр айны 21-и Дагъыстан халкъларыны маданиятларыны ва ана тиллерини гюню гьисапда белгиленгени гьар къайсыбызны да жаныбызгъа синген ана тилибиз, асрулар боюнда юрюлюп гелеген маданият мердешлерибиз унутулуп яда дёнюп къалмажагъына инамлыкъны тувдура.



Адамны ругь якъдан тарбиялав милли маданиятдан, ана тилден баш алагъанны яхшы англайгъан, миллет ругьу таза ва терен алимлерибиз, шаирлерибиз ва язывчуларыбыз ана тиллени айланасында къобуп турагъан гьаллагъа гьакъ юрекден талчыгъып сёйлеп де, язып да халкъны эсин жыймагъа чакъыра. Тувулунгъан гьаллардан чыгъывну ёлларын мекенлешдире. Дагъыстан халкъланы милли маданиятларыны ва ана тиллерини гюнюню алдында бизин белгили адамларыбызны ана тилни, милли маданиятланы агьамиятлыгъы гьакъдагъы пикруларын билмеге сюйдюм. Соравлагъа жавап бере туруп, олар айтгъан пикруланы гьали охувчуланы тергевюне беремен. Оьтгерилген лакъырлашывланы барышында оланы янгы арагъа гирген байрамгъа янашыву да ачыкъ болду.




Шейит-Ханум АЛИШЕВА,

Дагъыстанны язывчуларыны союзуну секретары, «Къарчыгъа» деген журналны редактору, Дагъыстанны халкъ шаири:


– Мен шу байрамны яратмагъа болгъанланы да, шу байрамны юрютмеге бажаргъанланы да алгъышлайман. Неге тюгюл, бу байрамны уллу маънасы бар. Мен гьисап этеген кюйде, о янгыз охув чагъындагъы яшлар учун агьамиятлы тюгюл. Неге десенг, къумукъ халкъгъа оьзлени адабиятын, тилин, маданиятын, оьзлени барлыгъын англатагъан да, шону гьис этмеге ёл ачагъан да байрам гьисаплана. Шо байрам гьар йыл сайын биз бир болсун, бириксин учун оьтгериле ва бизин юреклерибизде ана тилибизни, маданиятыбызны тас этмежекге инамлыкъны тувдура. Биз кимлер экенибизни де, къайдан экенибизни де, къаныбыздан, жаныбыздан оьтеген бизин адабиятыбызны да, маданиятыбызны да биз инг алда оьзюбюзню ана тилибизден таба сезебиз. Биз оьзюбюзню ана тилибизни абурлап да, сыйлап да, агьлюде тарбияланагъан яшлагъа уьйретмеге болсакъ да, шо заман бизге авлетлерибиз ана тилибизни ал байракъдай алып юрюжек деп айтмагъа яражакъ. Мен, гертилей де, кёп сююп бирдагъы керен де шу байрам булан инг башлап оьзюмню ва савлай анадаш халкъымны да къутлайман.



Торайып гелеген яш наслуну вакиллерин де, мен оьзюне ёлбашчылыкъ этегеним саялы тюгюл, «Къарчыгъа» журналны охумагъа чакъыраман. Бизин журналны бетлеринде къумукъ тилде охувчугъа етишеген гьар къайсы газетде ва журналда йимик, ана тилни масъалаларына гьар заманда таман чакъы даражада агьамият бериле. Журналны бетлеринде чыгъарылагъан яшлар учун язылгъан асарлар да олагъа чебер сёзню маънасын сезмеге шартлар ярата. Сонг да, яш заманында «Къарчыгъа» булан таныш болгъанлар оьзлер эсли чагъында «Ёлдаш» газетни ва «Тангчолпан», «Дагъыстанлы къатын» деген журналланы, олай да къумукъ тилде чыгъарылагъан китапланы къолгъа асырап алажакъгъа, шолагъа багьа берип билежегине шеклик этмеге тюшмей. Шюкюр Аллагьгъа, гележекде де шу байрам, чинкдеси, бизин ана тилибиз, милли маданиятыбыз дёнмежегине гьакъ юрекден инанаман.




Бадрутдин МАГЬАММАТОВ,

Дагъыстан китап басмахананы редактору, ДР-ни пачалыкъ савгъатыны есиси, шаир:


– Республикада шулай байрам оьтгерилегени бек яхшы. Бу янгыз байрам болуп къалмай. Байрамлар тюрлю бола. Бир-бир байрамлар йырлар айтыв булан, бийивлер булан битип къала. Бу байрамны уллу маънасы бар, тамуру терен. Неге десенг, дюнья тигилгенли, янгыз халкъны тюгюл, бары да халкъланы бирикдиреген, къуршайгъан къардаш-дос этеген маданият, адабият болуп гелген. Ана тил гьар халкъда да болмагъа герекли аламат экени белгили. Тек девюрлер алышынгъан сайын, гьар халкъны да тили бир тюрлю «алатолпанлагъа» тюше, кёп тюрлю сынавлардан оьте. Ана тил буса – гьар адамгъа, гьар халкъгъа Аллагьутаала берген ниъмат. Гьар тилде сёйлейгенлер болгъандан къайры да, ону сакълавчулары, якълавчулары болмагъа тюше. Бир башлап язывчулар, алимлер, сонг да, умими кюйде алгъанда, савлай халкъ да шо къуллукъну кютюп геле. Тек тилни унутулмагъа къоймайлы, ону тазалыгъын сакълайгъанлар, мен гьисап этеген кюйде, язывчулардыр. Девюрлени толкъунунда тил масъаласы пачалыкъ оьлчевде тергев этилмеге тюшеген бек агьамиятлы масъала гьисаплана. Биринчилей тил гьар къайсыбызгъа да гьайлек чагъыбызда ана айтагъан къакъакъ йырдан баш ала ва бир къылычны эки бети болагъанда йимик, адамны ахыр ёлгъа да ана тилинде айтылагъан ваягьлар узата.



Шондан сонг да, тил Аллагь берген ниъмат йимик, тил де бир-бир аламатланы таъсирине тюше. Мисал учун согъулмай чюйге илинип турагъан агъачкъомузны къылларына тот къабунагъанда йимик, тил де къоллангъан чакъы ону байлыгъы арта. Шо саялы, гьар ожакъда, гьар отбашда башгъа тиллени билсе де, бир башлап ана тилде сёйлемеге герек. Кёп миллетлер яшайгъан бизин республикада башгъа тиллер уьйретилсе де, гьар юртда иш гёреген охув ожакъларда, айрокъда гиччипавлар тарбияланагъан идараларда оьтгерилеген дарслар да, оюнлар да оланы ана тилинде юрюлмеге герек. Тек бизин уьлкени, олай да республиканы ёлбашчылары бир тилни, ачыкълашдырып айтгъанда, орус тилге артыкъ агьамият берип хантавлукъ эте. Шону да мен уллу янгылыш гьисап этемен. Шо пикругъа бойсынып, бир-бир ата-аналар да оьзлени авлетлерине орус, инглис тилни уьйретмекни къастын болдура. Орус тилни не тарихин, не сёз байлыгъын адамшавлу билмесе де, бир-бири булан орус тилде къатнайгъан кёплер бар. Шо да менликни аздырагъан бир аламатдыр. Шо гьал шагьарда айрыча гьис этиле.



Бирдагъы да, бизин республикада «Дагучпедгиз» деген басмахана хыйлы йыллар иш гёрюп тургъан сонг, гьакимлик къурумларыны бир-бир вакиллерини айыбындан тозулду. Шондан сонг «Букварь» китапдан башлап муаллимлеге ва охувчу яшлагъа пайдалы болур йимик гёрсетив-аян алатлар, охув китаплар гьар тюрлю ерлерде чыгъарылып, сан янлы кюйде этилип, мактаплагъа етишмей. Шону булан бирге, савлай Темиркъазыкъ Кавказда биргине-бир пачалыкъныки гьисаапда бизин басмахана къалгъан. Сонг да, «Дагучпедгизни» эгер янгыртып, ишге салмагъа бажарылмай буса, он эки милли тилде китаплар чыгъарылагъан сынавлу касбучулар къуршалгъан бизин басмаханагъа мактаплар учун китаплар чыгъарывну тапшурса да, ярамай къалмажакъ. Озокъда, шогъар къошум акъча маялар да гёрсетилме де тюшедир. Белгили экени йимик, харж гёрсетилмесе, китаплар да чыгъмай. Бугюнлерде бизин республиканы ёлбашчысы этилип бакъдырылгъан кёпню гёрген, кёпню билеген, сынавлу Владимир Васильев гележекде милли тиллени масъалаларына бакъгъан якъдагъы тергевюн артдыражакъгъа умут бар.



Бу байрамда бир болсун, эки болсун тилни масъласы чыкъмай къалмажакъ. Шону да агьамияты болажакъ. Маданиятгъа гелейик. Генг кюйде алгъанда, тилни масъаласына да маданият булан бирче къарап янашмагъа ярай. Неге тюгюл, маданият халкъны тилин де, тарихин де къуршай. Бизин халкъны макъамларын унутмагъа да ярамай. Тынглавчуланы юреги алмайгъан кюйде айтылагъан концертлени оьтгеривден арек болмагъа тарыкъ. Шону булан мен гьакимлик къурумларда артдагъы вакътилерде кёп айтылагъан янгы йырланы сёзлерине де, макъамына да тергев этеген чебер советлени янгыртмакъны сиптесин якълайман. Сонг да, ери гелгенде, бизин «Ёлдаш» газет халкъны маданиятын, адабиятын, тилин оьсдюрювге этип турагъан аслам къошумун айтмай къоймагъа болмайман. Къумукъ халкъны байрам булан бирдагъы да къутлай туруп, газетни къуллукъчуларына шо гьаракатында уьстюнлюклер ёрайман.




Агъарагьим СОЛТАНМУРАТОВ,


Дагъыстан пачалыкъ университетни дагъыстан адабиятларыны кафедрасыны ёлбашчысы, доцент:


– Ана тиллени гьалиги девюрдеги гьалы ончакъы макътардай тюгюлю, олагъа нечик четим шартларда оьмюр сюрме тюшегени бизге барыбызгъа да ачыкъ. Шо себепден артдагъы йылларда бу масъалагъа бакъгъан якъда жамият чалышывчуланы, алимлени, язывчуланы, муаллимлени, ана тилине жаны авруйгъан дагъы да шолай кёп оьзгелени тергевю артгъанын да гёрюп турабыз. Ана тиллени масъаласын чечивде пачалыкъны янындан да тийишли янашыв болмаса ярамайгъаны белгили.



Буса да пачалыкъ гьалиге бу масъаланы мекенли кюйде чечме белсенмегенин де яшырмай айтайыкъ. Тюзю, арт вакътилерде пачалыкъны янындан бир тюрлю чаралар гёрюлмей де чи тюгюл. Шолардан, масала, бир нече йылланы узагъында февраль айны 21-нде оьтгерилеген Ана тиллени гюнюн эсгерме болабыз. Гетген йылдан тутуп буса республикабызда октябр айны 21-и Дагъыстан маданиятыны ва тиллени гюню деп де билдирилген. Эсгерилген эки де гюн республиканы, районланы, шагьарланы, юртланы, школаланы оьлчевлеринде кёп тюрлю чаралар оьтгериле. Озокъда, шо чараланы арасында гёземеликге, оьрде олтургъан гьакимлеге ярамакъ, гьисап бермек учун оьтгерилегенлери де ёкъ тюгюл. Тек ана тиллеге гьакъ юрекден берилип, уллу сююв булан оьтгерилегенлери де аз тюгюлюн эсгермесе дурус болмас. Ана тиллер булан байлавлу масъалаланы чечивде маданиятны агьамиятлыгъы айрокъда артыкъ экени белгили. Неге тюгюл де маданият деген англавну лап генг маънасында алгъанда, ону ичине гиреген адатларыбыз, мердешлерибиз, авуз яратывчулугъубуз, адабиятыбыз, инчесаниятыбыз туврадан-тувра ана тилибиз булан байлавлу. Октябр айны 21-нде республикабызны оьлчевюнде оьтгерилеген байрам янгыз ана тилленики деп тюгюл, маданият булан байлавлукъда алынгъанлыгъы да шо себепден болма герек.



Оьрдеги пикрулардан гьасил чыгъарып айтгъанда, ана тилине, милли маданиятына абур этмейген халкъны гележеги ёкъ. Аталардан варислик гьисапда къалгъан ана тилибизни, милли маданиятыбызны, адатларыбызны бизден сонггъу наслулагъа да етишдирип, оланы сакъламакъны къастын этейик.





Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля