«Къумукъ тилни милли корпусу» деген проект гьазир»

– Нюрмагьаммат Элдарханович, ана тилни ахтарывда илмугъа уллу къошум этген алим гьисапда айтсагъыз, бугюн тилни уьс­тюнде ишлейгенлер бармы? Шо гьакъда не айтмагъа боласыз?

 

– Къумукъ тилни илму гёзден къарап, теренине тюшюп ахтарагъан алимлерибиз йыл сайын арабыздан гетип барагъаны талчыкъдырмай болмай. Яшав шолай айланып турагъан зат. Тек шоланы орнун тутар йимик яш алимлерибизни сыдыралары толмайгъаны тилге, илму гёзден къарагъанда, тергев осал болгъанлыкъны гёрсете. Мисал учун айтгъанда, А. Тахо-Години атындагъы илму педагогика институтда тил масъалалагъа къарайгъан къуллукъчу ёкъ. Олар гьар заман тышдагъы авторну чакъырып ишлемеге борчлу болалар.

 

– Артдагъы заманда бары да школаларда федерал пачалыкъ билим берив стандартгъа (ФГОС) гёре бары да дарслардан шартлар болдурулмагъа герек деген талап салына. Шо къайдаланы ана тил дарсларда нечик къолламагъа тюше?

 

– Мен шоланы янгы педагогика къайдалар деп белгилеймен. Озокъда, ана тил дарсларда да шо къайдалар ишге гийирилмеге герек. Школадагъы муаллимлеге олар янгылыкъ болмасын деп, оланы студент заманындан башлап биз, дарс беривчюлер, шо къайдаланы къоллайбыз. Бу – бир яны. Экинчилей де, ФГОС-да айтылагъан талапланы кютмек заманны талабы да дюр. Бир ягъындан, муаллим шоланы низамлы ва дарсны гьар бёлюгюнде къоллап билсе, дарсгъа гёрсетилеген заманны оьзге ишлеге пайдалы оьтгермеге имканлыкъ бола.

 

– Сиз де алда эсгергенигиз йимик, ана тилни айланасында тувулунагъан масъалаланы гьакъында газетни бетлеринде чакъда-чакъда яза турмагъа тарыкъ. Тек гьалны гёзден гечирип къарагъанда, ана тилге уьст­денсув янашывну аслу яны ата-аналардан баш ала. Шолар булан бир тил тапмагъа бола деп эсигизге гелеми?

 

– Сиз шу масъаланы тюз гётересиз. Неге тюгюл, ата-аналар ана тил тарыкъ экенин гьали де англап битмей туралар. Яшларына да тилни уьйретмеге бир де алгъасамайлар. Тек заман оьзю оланы гьали этеген иши хата экенине тюшюндюрежек. Бу ерде айтып къоймагъа сюемен, ана тилни жамият арада къолланмайгъанына дагъы да кёп себеплер бар. Шоланы бириси – школа яшавуна ЕГЭ гийирилгенлик. Олай демек недир? Охувчулар да, ата-аналар да янгыз ЕГЭ берилмеге герекли дарслагъа тергевюн бакъдыра. Ана тил дарслар гёзден тюше. Сонг охувчулар школаны битген сонг да ЕГЭ-ни гьасиллерине гёре республикадан тышдагъы оьр охув ожакъланы айыралар. Бу ерде муаллимлер алагъан алапалар да охувчулар танглайгъан касбу ёллагъа таъсир этмей къоймайгъаны англашыла. Сонг да, алда йимик гьар агьлюде тувагъан яшланы санаву да кёп тюгюл чю. Шо да себеплени бириси болуп токътай.

 

– Етишип гелген янгы йылда яшавгъа чыгъармагъа гёз алгъа тутгъан муратларыгъыз да бардыр чы.

– Гертиден де, илму булан машгъул адамны гёз алгъа тутгъан ишлери бирини артындан бири тагъылып гелип тура. Шоланы гьакъында айтсам, бир нече йылны узагъында янгыз къумукъ миллетге хас болагъан айтывланы ва аталар сёзлени топлап тураман. Бу йыл шону айрыча китап этип «Къумукъча-русча айтывланы сёзлюгю» деген ат булан чыгъармагъа гёз алгъа тутгъанман. Дагъы да бир уллу хазна болагъан ишни де яшавгъа чыгъармагъа сюйсем де, Интернетге салып онгармагъа терен билимлери булангъы программист герек. Шо иш гьали де чечилмеген кюйде къалып тура. Ачыкъ этип айтгъанда, «Къумукъ тилни милли корпусу» деген проект гьазир этилген. Шо илму иш яшавгъа чыкъса, Интернетни къоллайгъанлар шо сайтгъа гирип къайсы къумукъ сёзню язса да, шо сёз къайда къоллангъанын, язывчуларыбызны къайсы асарларында ёлугъагъанын билмеге ва гёрмеге бола. Ондан къайры да, бу корпусну ичинде бир нече бёлюк де гьазир болажакъ. Янгы сёзлер къошма сюегенлеге форум да ачылажакъ. Шонда Интернетни къоллайгъан адам оьзлени ойларын ва янгы сёзлени язмагъа болажакъ.

 

– Бек яхшы ва савлай миллетге пайда береген иш болажакъ эди. Оьзге миллетлени шолай корпуслары къурулгъанмы?

 

 

– Къурулгъан. Аварлар ва лезгилер шолай корпуслар булан пайдаланып бола. Тюрк тиллени алып айтгъанда, хакас, къазах, татар тиллеге ва тува тиллерде шолай милли корпуслар этилген.

 

– Нюрмагьаммат Элдарханович, сиз илму булан машгъулдан къайры да, яш алимлер булан да тыгъыс байлавлукъ тутуп ишлейсиз. Шо якъдан уьстюнлюклер бармы?

 

– Мени ёлбашчылыгъым булан жагьил къызлар ва уланлар илмуну уьстюнде ишлеп, илмуланы кандидаты ат алагъаны мени бек сююндюре. Санавлар булан айтгъанда, гьар йыл 2-3 аспирант филология илмуланы кандидаты деген атгъа ес бола. Оланы илму макъалалары Москвада чыгъагъан ВАК-ны журналларыны бетлеринде басмадан чыгъа. Тек олар барысы да дегенлей тилни масъалаларын ахтарып язалар. Тилни тарихини теренине тюшюп, ахтарып илму иш язагъан яш адамлар ёкъ. Илму ат алгъан яш алимлерибизни бирлери Москва шагьарда оьзлеге илму ожакъларда иш табып ишлейлер. Бирлери Ростовда, Пятигорск шагьарларда илмуну уьстюнде чалыша. Шоланы арасында Хаписат Исаева, филология илмуланы кандидаты деген атгъа ес болуп, уьлкени Коми республикасында ерлешген Ухта шагьардагъы пачалыкъ университетни бир кафедрасыны ёлбашчысы болуп ишлеп тура. Кандидатлыкъ атны алгъан Рупия Бачиева Рос­тов шагьардагъы экономика университетде чалыша. Яш алимлени арасында Магьачкъаладагъы оьр охув ожакъларда загьмат тёгегенлери де бар. Шоланы арасындан къумукъ къызлар, филология илмуланы кандидатлары Женнет Мамаева, Патимат Асадуллаева Магьачкъала шагьардагъы халкъ хозяйство институтда дарс берелер. Илму атгъа ес болгъан Женнет Салагьова буса Магьачкъаладагъы автодорожный университетде ишлей. Буссагьатда да мени ёлбашчылыгъымны тюбюнде къумукъ къызлар Москва шагьарда турагъан Камила Борагъанова ва Мурманск областны Снежногорск шагьарында яшайгъан Умукюсюм Алиева тилни уьстюнде ишлей ва диссертацияларын гьазирлей.

 

– Янгы йылыбыз да етишип гелди. Янгы йылда да сизин яшавугъузда дагъы да уьс­тюнлюклер гелтирсин деп айтмагъа сюебиз. Сиз газетни охувчуларына, миллетибизге не ёрамагъа сюесиз?

 

– Янгы йыл янгылыкълар гелтирсин деп айтар эдим. Газетни бары да охувчуларына уьс­тюнлюклер ёрайман. Милли анадаш газетибизден айрылмагъыз, тилибизни унутма­гъыз, авлетлеригизге ана тилни жавгьарлыгъын сингдиригиз деп айтмагъа сюемен. Янгы йылда барыбызгъа да муратларыбызгъа етишмеге насип болсун!

 

 

Лакъырлашывну онгаргъан

Барият ОЬЛМЕСОВА.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля