Къумукъ халкъны гьакъыл хазнасындан(4)

…Сорагъанда айтгъанлар

 

Къаргъагъа сорагъан:

– Не зат аривдюр, не зат семиз?

– Мени балаларымдан арив зат болмас! – деген ол.

Шо саялы да: «Къаргъа баласы – ап-агъым», – деп айтыла.

 

Гёгюрчюнге сорагъан:

– Не зат аривдюр, не зат семиздир?

Гёгюрчюн айтгъан:

– Яздан арив, гюзден семиз зат болмас! – деп.

 

Къомурсгъагъа сорагъан:

– Башынг неге уллудур?

– Гьакъыллыман, – деген о.

– Белинг неге инчедир?

– Къуймурман чы, – деген о.

– Артынг неге базыкъдыр?

– Ону булан оюнну къой, – деген о.

 

«Каш хадираны къырыйы йимик сувугъур!»

 

Бир улан ахшам гелешмишини янына бара. Буланы уьюнде каш (чилав) чыгъара турагъан заманы къаршы геле. Бары да ашама олтура. Улан каш хадираны ортасындан алып ашай болгъан. Муну гёрюп, гелешмиши бир зат айтма сюйсе де,  айтма болмай тура.

Бу арада оланы ягъына мишик геле.

            Гелешмиши мишикге:

– Чишш, каш хадираны къырыйы йимик сувугъур! – дей.

Муну эшитгенде гиев каш хадираны къырыйы тез сувуйгъангъа ошай деп, къырыйындан алып ашама башлагъан.

Шо саялы айтылгъан: «Каш хадираны къырыйы йимик сувугъур!» – деп.

 

Иш янгыз къашыкъда тюгюл

 

Бир гишини уланы етишип, огъар къатын алалар. Сонг о гиши гелинин сынама сююп,  къонакълар гелгенде, столдан бир къашыкъны алып, яшырып къоя.

Къонакълар гетген сонг, гелин тепсини жыя, тек бир затгъа да шекленмей.

            О гиши уланына айта:

– Айыр шону. Ондан къатын болмажакъ.

Уланы, атасы айтгъанны этип, къатынын айырып йибере.

Сонг о гиши уланына бирдагъы керен къатын ала. Шону да сынамагъа сююп, къайнатасы алдагъы гелинине этгенни эте.

Къонакълар гетген сонг  гелин столну жыягъанда къайнанасына илинип къала:

– Мен столгъа салгъан къашыкълар бирге кем. Шо нечик ёкъ болма бола?

Къайнана:

– Я, не илинип къалгъансан? Чыгъар гьали бир ерден, – дей.

О заман шо гиши, къашыкъны чыгъарып:

– Муна мундан болажакъ мекенли къатын, – дей.

 

Арсланкъапланны хабары

 

Бир арсланкъаплан да, акъ оьгюз де, къара оьгюз де, талгъыр оьгюз де къурдашлар болгъан.

Бир гюн арсланкъаплан къара ва талгъыр оьгюзлеге айта:

– Шо акъ оьгюз арабызда къыйышмай. Сиз рази болсагъыз, мен шону ашап къояр эдим.

Олар да эришме сюймей:

– Тюз айтасан, аша, – дейлер.

Арсланкъаплан акъ оьгюзню ашай.

Арадан бираз заман гетип,  арслан янгыз къалгъанда талгъыр оьгюзге булай дей:

– Экибизни де тюсюбюз бирни йимик, бир-биревге бек ошайбыз. Сен изну берсенг, шо къара оьгюзню ашап къояр эдим.

Талгъыр оьгюз рази болуп, арслан къара оьгюзню де ашай.

Къалгъан бир деген бир талгъыр оьгюзню ашамагъа арсланкъаплангъа не болсун?!

 

Ярлы къызны жавабы

 

Бир къызны бир ярлы улангъа тилей баргъанлар. Ярлы деп къызны шо улангъа бермейлер.

Сонг о къызны уланкъардашы ярлы уланны къызардашын сююп къала. Булар да тилеме гелечилер йибере. Тилеме гелгенлеге ярлы уланны къызардашы булай дей: 

             – Сиздей гьакъыллы байлар

               Ярлы ерге къарамас,

              Берме оьктемлик этген

              Сонг алмагъа ярамас.

              Оьзюбюздей бир пакъыр

              Табулар бугъай бизге.

               Кёп артын узатма деп,

              Бек тилеймен мен сизге.  

 

Къумукъланы нечик елеме бола?

           

Алдынгъы заманларда кёп-кёп ерлени елеген бир уллу пачалыкъны кёп гючю булангъы пачасы болгъан.

Ол Къумукътюзню де елеме сюе, тек пачалыгъыбыз уллуму-гиччими, дав этме тюшсе, асгери де кёпмю-азмы, не йимик дав савутларыбыз бар – шо затланы ол мекенли билмей. Ва шону билсин деп, оьзюню бир барлавчусун (разведчигин) Къумукътюзге йибере.

Ол да хыйлы заман къумукъланы элинде туруп, тергеп-билип къайта ва пачасына булай деп айта:

– Авурунгну алайым, уллу пачам, мен къумукъланы арасында болдум, оланы гьалын-гюнюн яхшы билдим. Къумукътюз онча уллу ер де тюгюл, халкъы да онча кёп де тюгюл, дав савутлары да онча гючлю тюгюл: хынжал, шёшге, окъжая, сюнгю. Оланы къолгъа алма къыйын тюгюл эди, тек оланы адамны билегинден бираз уллу агъачдан этилген уьч къыллы кюйлер-макъамлар согъагъан агъачкъомуз деп айтагъан бир заты бар – башлап шону сындырмасакъ, къумукъланы елеме бажарылмас, – дей.

Шолай, къайсы халкъны да маданиятын-культурасын оьлтюрмей туруп, о халкъны елесе де, ёкъ этме кюй ёкъ.

 

Етти «бай» агъа-ини

 

Ярлы яшайгъан етти агъа-ини болгъан. Тек оланы къайсы тойгъа да, булкъагъа да, башгъа ерлеге де гийип барагъан бир йимик арив чепкени, бухари папахы, хром этиклери, хынжалы болгъан.

Оланы гёргенлер гьаман: «Гьейлер, шо пеленчелер нече де бай адамлар экен, еттевюню де бир йимик багьалы гийими бар», – деп тамашалыкъ эте болгъанлар.

Иш буса булайына болгъан: етти де агъа-инини янгыз бир чепкени, бир бухари папахы, бир жут этиклери, бир хынжалы болгъан. Агъа-инилени бири къыргъа, халкъ жыйылагъан ерге чыгъа буса, шо гийимлени гийип, тагъып чыгъа болгъан.

Шолайына агъа-ини бир-бирине бавурлу буса, татывлу яшаса, ёгъун бар йимик этип гёрсетип бола.

 

Тиш аврув

 

Эндирейли ва ботаюртлу эки жан ювукъ болгъан. Олар бир-бирине кёп къатнап, кюлеп-ойнап, йыбанып дегенлей, заманны шат йибере болгъан.

Бир керен эндирейли ювугъу Ботаюртгъа къонакълай гелме герек гюн ботаюртлуну тиши бек авруй. Не этсе де токътатып болмай.  Бетин пашман тутуп ювугъун къаршылама да арив тюгюл, тишим авруй,            шону учун деп айтмакъ да осаллыкъдыр деп ойлашып, бармагъым гесилгенге гёре деп сама ойлашсын деп, алып балта булан уруп, чиначай бармагъын гесип, байлап къоя.

Эндирейли ювугъу геле. Къараса, ювугъу, неге буса да, алдагъы йимик гёрюнмей.

– Я, сагъа не болгъан, ювугъум? – деп сорай эндирейли.

– Айып этме, ювугъум, агъач гесегенде билмей бармагъымны гесип къойгъан эдим. Шо авуртуп къыйнай, – деп жаваплана ботаюртлу.

Эндирейли сонг огъар булай дей:

– Ай, уьюнг йыгъылмагъыр, эргиши бармагъым гесилген деп къыйналып гёрюнеми?! Башгъа иш бар эди, эгер сени тишинг авруй болгъан буса.

 

 

 

 

 

Абдулгьаким ГЬАЖИЕВ, профессор

…Сорагъанда айтгъанлар

 

Къаргъагъа сорагъан:

– Не зат аривдюр, не зат семиз?

– Мени балаларымдан арив зат болмас! – деген ол.

Шо саялы да: «Къаргъа баласы – ап-агъым», – деп айтыла.

 

Гёгюрчюнге сорагъан:

– Не зат аривдюр, не зат семиздир?

Гёгюрчюн айтгъан:

– Яздан арив, гюзден семиз зат болмас! – деп.

 

Къомурсгъагъа сорагъан:

– Башынг неге уллудур?

– Гьакъыллыман, – деген о.

– Белинг неге инчедир?

– Къуймурман чы, – деген о.

– Артынг неге базыкъдыр?

– Ону булан оюнну къой, – деген о.

 

«Каш хадираны къырыйы йимик сувугъур!»

 

Бир улан ахшам гелешмишини янына бара. Буланы уьюнде каш (чилав) чыгъара турагъан заманы къаршы геле. Бары да ашама олтура. Улан каш хадираны ортасындан алып ашай болгъан. Муну гёрюп, гелешмиши бир зат айтма сюйсе де,  айтма болмай тура.

Бу арада оланы ягъына мишик геле.

            Гелешмиши мишикге:

– Чишш, каш хадираны къырыйы йимик сувугъур! – дей.

Муну эшитгенде гиев каш хадираны къырыйы тез сувуйгъангъа ошай деп, къырыйындан алып ашама башлагъан.

Шо саялы айтылгъан: «Каш хадираны къырыйы йимик сувугъур!» – деп.

 

Иш янгыз къашыкъда тюгюл

 

Бир гишини уланы етишип, огъар къатын алалар. Сонг о гиши гелинин сынама сююп,  къонакълар гелгенде, столдан бир къашыкъны алып, яшырып къоя.

Къонакълар гетген сонг, гелин тепсини жыя, тек бир затгъа да шекленмей.

            О гиши уланына айта:

– Айыр шону. Ондан къатын болмажакъ.

Уланы, атасы айтгъанны этип, къатынын айырып йибере.

Сонг о гиши уланына бирдагъы керен къатын ала. Шону да сынамагъа сююп, къайнатасы алдагъы гелинине этгенни эте.

Къонакълар гетген сонг  гелин столну жыягъанда къайнанасына илинип къала:

– Мен столгъа салгъан къашыкълар бирге кем. Шо нечик ёкъ болма бола?

Къайнана:

– Я, не илинип къалгъансан? Чыгъар гьали бир ерден, – дей.

О заман шо гиши, къашыкъны чыгъарып:

– Муна мундан болажакъ мекенли къатын, – дей.

 

Арсланкъапланны хабары

 

Бир арсланкъаплан да, акъ оьгюз де, къара оьгюз де, талгъыр оьгюз де къурдашлар болгъан.

Бир гюн арсланкъаплан къара ва талгъыр оьгюзлеге айта:

– Шо акъ оьгюз арабызда къыйышмай. Сиз рази болсагъыз, мен шону ашап къояр эдим.

Олар да эришме сюймей:

– Тюз айтасан, аша, – дейлер.

Арсланкъаплан акъ оьгюзню ашай.

Арадан бираз заман гетип,  арслан янгыз къалгъанда талгъыр оьгюзге булай дей:

– Экибизни де тюсюбюз бирни йимик, бир-биревге бек ошайбыз. Сен изну берсенг, шо къара оьгюзню ашап къояр эдим.

Талгъыр оьгюз рази болуп, арслан къара оьгюзню де ашай.

Къалгъан бир деген бир талгъыр оьгюзню ашамагъа арсланкъаплангъа не болсун?!

 

Ярлы къызны жавабы

 

Бир къызны бир ярлы улангъа тилей баргъанлар. Ярлы деп къызны шо улангъа бермейлер.

Сонг о къызны уланкъардашы ярлы уланны къызардашын сююп къала. Булар да тилеме гелечилер йибере. Тилеме гелгенлеге ярлы уланны къызардашы булай дей: 

             – Сиздей гьакъыллы байлар

               Ярлы ерге къарамас,

              Берме оьктемлик этген

              Сонг алмагъа ярамас.

              Оьзюбюздей бир пакъыр

              Табулар бугъай бизге.

               Кёп артын узатма деп,

              Бек тилеймен мен сизге.  

 

Къумукъланы нечик елеме бола?

           

Алдынгъы заманларда кёп-кёп ерлени елеген бир уллу пачалыкъны кёп гючю булангъы пачасы болгъан.

Ол Къумукътюзню де елеме сюе, тек пачалыгъыбыз уллуму-гиччими, дав этме тюшсе, асгери де кёпмю-азмы, не йимик дав савутларыбыз бар – шо затланы ол мекенли билмей. Ва шону билсин деп, оьзюню бир барлавчусун (разведчигин) Къумукътюзге йибере.

Ол да хыйлы заман къумукъланы элинде туруп, тергеп-билип къайта ва пачасына булай деп айта:

– Авурунгну алайым, уллу пачам, мен къумукъланы арасында болдум, оланы гьалын-гюнюн яхшы билдим. Къумукътюз онча уллу ер де тюгюл, халкъы да онча кёп де тюгюл, дав савутлары да онча гючлю тюгюл: хынжал, шёшге, окъжая, сюнгю. Оланы къолгъа алма къыйын тюгюл эди, тек оланы адамны билегинден бираз уллу агъачдан этилген уьч къыллы кюйлер-макъамлар согъагъан агъачкъомуз деп айтагъан бир заты бар – башлап шону сындырмасакъ, къумукъланы елеме бажарылмас, – дей.

Шолай, къайсы халкъны да маданиятын-культурасын оьлтюрмей туруп, о халкъны елесе де, ёкъ этме кюй ёкъ.

 

Етти «бай» агъа-ини

 

Ярлы яшайгъан етти агъа-ини болгъан. Тек оланы къайсы тойгъа да, булкъагъа да, башгъа ерлеге де гийип барагъан бир йимик арив чепкени, бухари папахы, хром этиклери, хынжалы болгъан.

Оланы гёргенлер гьаман: «Гьейлер, шо пеленчелер нече де бай адамлар экен, еттевюню де бир йимик багьалы гийими бар», – деп тамашалыкъ эте болгъанлар.

Иш буса булайына болгъан: етти де агъа-инини янгыз бир чепкени, бир бухари папахы, бир жут этиклери, бир хынжалы болгъан. Агъа-инилени бири къыргъа, халкъ жыйылагъан ерге чыгъа буса, шо гийимлени гийип, тагъып чыгъа болгъан.

Шолайына агъа-ини бир-бирине бавурлу буса, татывлу яшаса, ёгъун бар йимик этип гёрсетип бола.

 

Тиш аврув

 

Эндирейли ва ботаюртлу эки жан ювукъ болгъан. Олар бир-бирине кёп къатнап, кюлеп-ойнап, йыбанып дегенлей, заманны шат йибере болгъан.

Бир керен эндирейли ювугъу Ботаюртгъа къонакълай гелме герек гюн ботаюртлуну тиши бек авруй. Не этсе де токътатып болмай.  Бетин пашман тутуп ювугъун къаршылама да арив тюгюл, тишим авруй,            шону учун деп айтмакъ да осаллыкъдыр деп ойлашып, бармагъым гесилгенге гёре деп сама ойлашсын деп, алып балта булан уруп, чиначай бармагъын гесип, байлап къоя.

Эндирейли ювугъу геле. Къараса, ювугъу, неге буса да, алдагъы йимик гёрюнмей.

– Я, сагъа не болгъан, ювугъум? – деп сорай эндирейли.

– Айып этме, ювугъум, агъач гесегенде билмей бармагъымны гесип къойгъан эдим. Шо авуртуп къыйнай, – деп жаваплана ботаюртлу.

Эндирейли сонг огъар булай дей:

– Ай, уьюнг йыгъылмагъыр, эргиши бармагъым гесилген деп къыйналып гёрюнеми?! Башгъа иш бар эди, эгер сени тишинг авруй болгъан буса.

 

 

 

 

Абдулгьаким ГЬАЖИЕВ, профессор



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля