«Къумукъ чёллени балкъгъан ириси»

Шо гюнгю юбилей ахшамгъа Мурат Аджини язгъанларындан илгьам алып, миллетини терен тамурларына ерли билмеге болагъан китапларындан ругьланып, къумукъ районлардан гелген къаравчулар залны толтуруп къойгъан эди. Сагьнаны пердеси ачылып, тёр тамгъа чыгъып къумукъ халкъына къарап турагъан Мурат Аджини сураты гёрюнгенде залда олтургъан адамлар харс уруп, ону къаршылады. Савлугъу себеп болуп Ватанына гелип болмагъан Мурат Аджи, видео байлавлукъну имканлыгъы булан халкъына бакъгъан якъдагъы сюювню бирдагъы керен де тасдыкъ этди.

– Мурат Аджини тюрк дюньясында танымайгъан адам ёкъ десек, биз янгылыш болмасбыз, – деди, шатлы ахшамны ача туруп, РФ-ни ат къазангъан артисти Байсолтан Осаев. – Тюрк дюньясын ахтарып, огъар тийишли багьа берип, оьзюне миллионлар булан якъчылар ва юзлер булан къаршы чыгъагъанлар къазанып болгъанланы бириси – Мурат Аджи. Бизин уллу алимибизге багъышлангъан бугюнгю ахшамыбыз Мурат Аджиге дюньяны ер-еринден язылгъан кагъызлардан башлана.

Мурат Аджини китапларында язылгъаны йимик, ругь дюньясы бай, эркинликде яшап гелген халкъыны ич дюньясын исбатлайгъан Солтанмутгъа багъышлангъан йырны йырламагъа Дагъыс­танны ат къазангъан артисти Латип Шайыпов сагьнагъа чыкъгъанда, залда олтургъан адамлагъа бек таъсир этегени гёрюне эди. Бу ерде айтсакъ,  сагьнаны онгарылгъан кюю де Мурат Аджини яшавун ва яратывчулугъун дагъы да толумлашдыра­гъан гёрюнюшлени бириси болуп токътады.

Мурад Аджини китапларын охуп, уллу ругьланывну гьис этип, огъар баракалла билдире туруп язылгъан кагъызланы санаву да  ёкъ. Шоланы бирисинде Георгий Карасёв 2006-нчы йылда булай яза: «Уьюгюзге яхшылыкъ, Мурат Аджи! Мен Бакю шагьарда тувгъанман. Анам – украинли, атам – орус. Бираз алда мен тухум тамурларымны ахтармагъа башладым. Эдил оьзенни ягъаларына ерли чыгъып гетеген тамурларымны мен сизин китапларыгъызны охуй туруп тапмагъа болдум. «Европа. Тюрки. Великая степь» деген китабыгъызны охугъан сонг, магъа кёп маълуматлар малим болду. Оьзюм Азербайжанны топурагъында тувсам да, тухум тамурларым Татарстангъа ерли чыгъып гете. Мен ата-бабаларым табан тиреп юрюген топуракъгъа барып, ондагъы гьайранлыкъны гёрмеге ва тайпа-тухумумну тапмагъа бек гьасиретмен. Сизин китапларыгъыз буса мени шо якъдан къанатландыргъан».  

Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетни дарс беривчюсю,  филология илмуланы доктору профессор Забит Акавов Мурат Аджини гьакъында айта туруп, ону ич дюньясыны теренлигин, китапларындагъы гьар сатырны, гьар ойну тамур кюрчюсюне тюшюп ахтарылагъанына тергевюн бакъдырды.

Сагьнагъа «Сарихум» деген бийив ансамбль чыкъды. Оланы таза ва жагь къумукъ макъамгъа гёре салгъан бийивюнде тюрк миллетни хасиятындагъы къаттылыкъны, къоччакълыкъны ва чалтлыкъны гёрмеге бола эдинг.

Юбилярны бай китапханасындан алынгъан бирдагъы кагъыз арагъа чыкъды. Саха Якъут республикадан София Булкучей язгъан кагъызда да авторгъа берилеген терен багьаны гёрмеге боласан: «Мурат Аджи – жанлы хазнабыз, – деп яза ол. – Ол язгъан гьар янгы китапны охумагъа сюегенлер аз тюгюл. Ону булан байлавлукъ тутуп ишлемеге сюегенлени санаву да гюн сайын арта. Тек ол эркинликни сюеген, миллетини оьзден уланы. Къумукъ деген аты саялы ол дюньягъа аты айтылгъан охув ожакъгъа да къабул этилмеген, ишден тайдырылгъан, огъар илму ишлерин якъламагъа къоймай, чатакъ салып тургъанлар. Шонча къаршы гелеген уллу «толкъунлардан» оьтген сонг да ол: «Яшав, сен берген дарсларынг учун баракалла сагъа. Мен бир башлап англамай эдим, къаршылыкъ билдирдим. Тек Кёк (Тенгирим) мен башгъа янгъа – халкъымны тюп кюрчюсюне бурулгъанны, тамурларымны ахтаргъанны сюйдю», – дей Мурат Аджи».

Самара шагьардан язылгъан бирдагъы кагъыз тергевюн тартды. «Сизге даим яхшылыкъ ёрайман, Мурат Эскендерович! Сизин тюрклени гьакъында язылгъан китабыгъызны охуп чыкъдым ва шонда салынагъан масъалагъа тергевюмню бакъдырдым. Гумилёвну ва оьзге авторланы ишлери булан да таныш болгъанман. Мени аслу тергевюмню тюрк тамурлары булангъы орус сёзлер тартды. Шондан сонг тюрк тиллени гьакъында билимлеримни артдырмагъа башладым. Шо мурадым булан Самара шагьардагъы лап да уллу китап тюкенге барып, бек тергевлю кюйде шо темагъа байлавлу адабиятны излеп чыкъдым. Тек тапмадым. Тюрклени гьакъында тарихи ахтарывларда бир-эки керен уьстденсув эсгерилсе тюгюл, дагъы бир керен де айтылмагъан. Тюрк тамуру булангъы сёзлени охуйгъанда, шо тил  бизге грек ва латин тилден де ювукъ экенми экен деп эсиме геле. Неге тюгюл, тюрк тилни ювашлыгъы гьис этиле».

Мурат Аджини бу йыл юбилейин белгилемек деген чараны тюбюнде районлардагъы ва шагьарлардагъы школаларда ёлугъувлар, ачыкъ дарслар, шатлы мажлислер оьтгерилди. Темиравул орта школаны муаллими, шаир Зарият Умаева да къумукъ тил ва адабият дарсларын Мурат Аджи йимик къагьруман уланларыбыздан ругьланып, олардан уьлгю алып юрюте. Муна бугюн де ол Мурат Аджиге багъышлап язгъан «Къумукъ чёллени балкъгъан ириси» деген ишиърусун залны титиретип, гьар адамны юрегине таъсир этип охумагъа бажарды.

Бар! – деймен, уланлар Тюзюмде къумукъ,

Оланы гьариси юрекге ювукъ,

Инг яхшылардан –Мурат бириси,

Къумукъ чёллени балкъгъан ириси!

Чакъырып Тюзюмню гьалекли сесин,

Юхудан уятгъан къумукъну эсин, – деген сатырлар айрокъда бек таъсир этди.

Къайтып кагъызлагъа гёчейик. Неге тюгюл, автор язгъан китаплардагъы гьалиге ерли арагъа чыгъып белгили болмай тургъан гертилик теренден таъсир этмеген эди буса, акъ кагъызда бир къара бюртюк де салынмас эди.

«Мен Тараз шагьарда тураман, – деп яза Манапбек Жайдар Къазахстандан. –Къазахлар бырынгъы адатланы гьали де юрюте. Тенгирине къуллукъ этип юрютеген мердешлени бугюнгю яшавда, милли ашланы этилеген кююнде гьали де тапмагъа бола. Мисал учун, бешбармакъны ашагъанча алда, столгъа биширилип салынгъан къойну башыны мангалайына биз ханчны суратын этебиз. Шо белгини башыбызгъа гиеген песлерде де тапмагъа бола. Сизин китапларыгъыз мени терен ойлагъа батдырды. Сиз китапларыгъыздагъы маълуматланы, мисаллар гьисапда гелтиреген далиллени мен бек тергевлю кюйде эслей эдим. Гьали буса бизин яшавдагъы гьали болгъанча эс этилмей тура­гъан гьалланы тюрк тамуру барына оьзюм де мюкюр боламан».

Озокъда, тюрк миллетни хас янларын гёрсетеген белгилерини арасына бийивлер де гире. Шо гюн де «Дагъыстан» деген бийив ансамблни ортакъчылары къумукъ бийивню уста кюйде бийимеге бажардылар.

Агъачкъомузну чартлатып чертип билеген ленингентли Гьажимурат Абдуллаев Мурат Аджиге багъышлап оьзю язгъан кюйлени залдагъылар тыныш алмай тынглай­гъан кюйде сокъмагъа бажарды.

«Мен билмеймен, мени кагъызым сизге етишерми, – деп айтыла къыпчакъ, азербайжанлы Камран Гьасанов язгъан кагъызда. – Мен Москва шагьарда яшайман, студентмен. Мен тюрклени тарихин сизин китапларыгъыздан башлап уьйренмеге урунгъаныма бек шатман. Илму ишлеригиз булан таныш болгъан сонг, оьзюм де тарихде тюрклер къоюп гетген терен харшны излемеге башладым. Шогъар байлавлу да бир нече илму ахтарывлар этип де тураман».

Бу ерде Къ. Акъгёзовну сёзлерине ва музыкасына гёре язылгъан «Къыпчакълар» деген йырны ангы ат йылкъыны туякъларыны тавушу булан бирче сагьнаны ярып чыкъды. Белгили йырав Латип Шайыпов йырдагъы гьар сатырны теренлигин, шондагъы чакъырывну залда олтургъан гьар къумукъну юрегине сингдирмеге болду.

Тюрк миллетлени бирлигин бирдагъы керен де исбат этеген кюйде, белгили йырав Айгул Жумагъулова айтгъан «Ногъай элим» ва яш йырав ва композитор Эйзер Назаров азербайжан тилде йырлагъан «Кючяляря су сяпмищям» деген йырлар юбилей ахшамны бирден-бир бай этди.

Уллу шаир Бадрутдин Магьамматов, сагьнагъа чыгъып, савлай миллетни атындан Мурат Аджиге багъышлав кагъызны охуду.

– Майчыракъны ярыкъ беривюне тергев берген адам бир тамаша гьалны эс этмей болмай. Шо савлай уьйге ярыкъ берсе де, оьзюню салынгъан ерине шавла бермей. Шолай, Мурат Аджи де, савлай аламгъа оьзюн танытмагъа, тюрк дюньясын малим этмеге болгъан адам. Сонг ол огъар язылгъан кагъызны да охуду.

Юбилей ахшамда Дагъыстанны халкъ шаири Шейит-Ханум Алишева Мурат Аджини гьюрметине  багъышлап, «Ювшанынгман сени, ювшанынг» деген шиърусун охуду.

Шо жыйында Къаягент, Къарабудагъгент районланы башчылары М. Гьажиев ва Къ. Исаев юбилярны атына таъсирли сёзлер айтып, гьакъ юрекден къутладылар. Сонг да, Борагъандан гелген къонакъланы атындан Мавлади Темирсолтанов бары да борагъанлыланы атындан къутлав сёз айтды.

Ондан къайры да, шо жыйында бу агьвалатны оьтгерме къол ялгъагъан Хасавюрт, Къызылюрт, Къоркъмаскъала, Къарабудагъгент, Къаягент, Бабаюрт районланы башчыларына, олай да «Зов памяти» («Асруланы ангы») деген Мурат Аджиге багъышлангъан газетни чыгъарма кёмек этген Умаросман Гьажиевге ва оьзгелеге  баракалла билдирилди. Шо газет жыйынгъа гелгенлеге уьлешинди.  

Бу ерде Хасавюрт райондан башында район башчысы Жанболат Салавовну кёмекчиси Акъав Акъавов, Къалсын Акъгёзов да булан кёп къонакълар гелгенни  айрыча эсгерме тийишли гёремен.

Шо гюн Бакю шагьардан Рауф Алиев,  оьзге охувчулар язгъан кагъызланы ичделиги аян этилди. Озокъда, тюрк миллетни маданият яшавуну бир бутагъы болуп бизин бырынгъы йырларыбыз токътай. Шоланы бирисин – «Арсланханны йырын» айтмагъа Дагъыстанны халкъ артисткасы Зоя Чунаева къолунда аргъаны да булан чыкъгъанда, залдагъы харс урув гючленди. Оьзлени йырлары булан Тёбен Къазанышдагъы эргишилени «Байтерек» деген хору, Къоркъмаскъаладагъы эргишилени хору, агъачкъомуз согъуп Ниъматулла Далгьатов ва «Нюр улан» деген сарын булан Зоя Сатуева байрамны барышына аслам къошум этдилер.

Юбилей ахшамны жамын чыгъара туруп, сагьнагъа белгили жамият чалышывчу, бу чараланы оьтгермек учун къурулгъан оргкомитетни ёлбашчысы Салав Алиев чыкъды ва сёзюн булай башлады:

– Бугюн оьзюню 70 йыллыгъын белгилейген Мурат Аджиге телефон булан сёйлеп, жыйылгъан халкъгъа сени атынгдан не деп айтайым деп сорадым. Ол бираз заман ойлашып, магъа шу жавапны берди: «Айт, шу залдан чыкъгъан сонг, мени ата ва ана халкъым оьзюню тарихине гьюрмет этеген халкъ болсун».

Мурат Эскендерович де айтгъанлай, тюрклер ругь, тарихи ва маданият бирлиги булангъы халкъ экенин бизге де унутмагъа тюшмей, гележек наслуланы да шо ругьда тарбияламакъ бизин аслу борчубуз болуп токътай.

 

Б. ОЬЛМЕСОВА.

Суратларда: юбилей ахшамдан гёрюнюшлер.

Автор чыгъаргъан суратлар.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля