Киритлемелер

Амма, оьрде де айтылып гетген кюйде, эсгерилген кёп тюрлю жанрланы арасында лап да гиччи жанр саналагъан айтывлар, аталар сёзлери де кёп тезден тергевге алына гелген. Олар яратывчулукъ асарларда да уста кюйде пайдаландырылгъан. Абур этилип сакълангъан. Айры китаплар болуп да чыкъгъан.

Энни арт вакътилерде ер-ерден гётерип, къалын чангын сибирип, къаламны тергевюне алынма башлагъан, лап да гиччи, татли тилли чечеген ёммакълар да жанр гьисапда адабият варислигибизни сыдырасында оьз ерин тапма талпына. Олар арада-ягъада гьар нече йылда бир печат этилген. Гьар гезик янгыдан печатгъа гьазирлейгенде уллу элеклерден де эленип чыгъа. Шолай адабият варислигибизни бавунда бирдагъы бир гиччи, амма къумукъ халкъ тезден гёзден салгъан, унутмагъа алгъасап турагъан жанр гьисапда артдагъы гезик чечеген ёммакълагъа оьзлени тиркеп, айрылмасдай илинген бирдагъы бир къужурлу, яш наслуну тарбиялавда, яш-уллуну арасындагъы байлавлукъланы сыкълашдырывда жанр гьисапда киритлемелер де ерин таба.

Уьчюнчю керен, артда 2000-нчи йыл печат этилген, халкъ авуз яратывчулукъ увакъ асарларын толумлашдырылгъан жыйымына топлангъан чечеген ёммакълагъа  киритлемелер де къошулуп чыкъгъан. Уьчюнчюлей печат этилген китапгъа «Чечеген ёммакълар, киритлемелер, айтывлар» деп ат берилген.

Бизин къумукъ адабият варислигинде «киритлеме» деген айры хас жанр болгъаны гьали бизге янгылыкъ йимик чалына. Къапиялашдырылып тизилген, агъымы булан айтылгъан тюпдеги дёртлюкде :

Тут терек болмас тутсуз,

Адам юрюмес гючсюз,

Киритлеме салайым,

Ач бола бусанг, кюцсюз, – деп оьзю киритлеме оьзюню атын айта.

О сёзлер адамны, сынамакъ, гьакъылын тергемек учун берилгени артдагъы сатырда арив гёрюнюп тура. Оьзюню айтылышына гёре такъмакъ йимик гёрюнсе де, артдагъы сатырда да эсгерилген кюйде, алда мисалгъа алынгъан дёртлюк тынглавчудан жавап къаравулланмагъанны тасдыкъ эте. Оьрде берилген биринчи дёртлюкню къаршысына тюпдеги дёрт сатыр жавап гьисапда айтылгъан:

Алдынг булан къачайым,

Мамукъ урлукъ чачайым,

Сени киритлеменгни

Тилим булан ачайым.

Къумукъча чечеген ёммакълар кёп жыйылгъан сонг, оланы ёрукълашдырывда, низамлашдырывда къолгъа тюшгенлерини арасында бу тайпалары эсде ёкъдан янгы пикру тувдурду. Эки де дёртлюк айрыча янашывну талап этегени белгили болду.

Киритлемелер агъымы булан айтылагъан, оьзлени тизилген къурулушу булан такъмакълагъа ошай. Олар да къапиялашдырылып, шиъру йимик тизиле. Шиърулар йимик агъымы да сакълана. Сонг да, оьзлеге хас хасияты булан, къылыгъына гёре халкъ авуз яратывчулугъуну гиччи жанрларыны къалибине гире. Къужурлу халкъ тили булан тизиле.

Алдын къумукъ тойларда бизин ата-бабалар киритлемелени кёп къоллагъан. Оланы къудакъызлар гиевнёкерлеге айта болгъанлар. Рази къалардай жавап берилмесе, гиевге гелинни янына гирмеге ихтияр берилмеген. Бизин къумукъ юртланы бирисинде гьалиден хыйлы йыллар алда, уллу тойлар да этип, бий улангъа гелин гелтиргенлер. Къудакъызлар гиевнёкерлеге шулай сорагъан:

Аллагьны уьюню артында,

Адамны уьюню алдында,

Атдан алаша – итден бийик,

О недир?

Гиевнёкерлени бириси де бу киритлемени чечип бажармагъан. Жагьиллер ойлашгъан-ойлашгъан, нечакъы ойлашса да, пайда чыкъмагъан. Сонг олар уллулагъа сорама токъташгъанлар. Тойгъа ча­къырылгъанланы арасында да уллулардан бирев сама да къудакъызланы киритлемесин чечип болмагъан. Тойгъа гелгенлени арасында сорав этген сонг, олардан бириси жагьиллени киритлемесин чечме бажаражакъ юртлу къатын яшайгъан ерни айтгъанлар. Сав гюн тойда къуллукъ этип, бийип къавшалгъан жагьиллер, эринмей, чаба-ёрта барып, къарт абайны юхусундан уятмагъа тавакаллыкъ этгенлер. Абай буса уьйде болмагъан, махиде яшайгъан къызыны янына гетип табылгъан.Уланлар соравлар этип, Абайны къызы турагъан ерни билген. Эринмей, шонда да етишгенлер.

Булар етишгенин де эс этмей: «Къынгыр­лар къайда?» – деп къычыргъанлар. Уланланы къычырагъан тавушуна:

Уватдынг аркъалыкъны,

Сындырдынг ирахыны,

Аста бас сингирлеринг,

Уятдынг Къынгырланы, – деп жавап берген.

Сонг Къынгыр къарт абайны уятгъан. Абай да сабур саламат кюйде:

Татли юху арада

Сиз этеген не давдур?

Кёкде буса, билмеймен,

Ерде буса – Бидавдур, – деп жавап берген.

Жагьиллер абайдан жавап да алып, шат кюйде гелгенлер, къудакъызлар, абайлар да рази болгъан. Тек нетесен, гиевнёкерлер къайтгъынча, оьзю гиев юхлап къалгъан.

Той битип, артындагъы гюн гелинни бетин ачагъанда, къудакъызлар булай айтып бетлеген:

Тёр янда – дуван хали,

Уьстюнде – хурма терек,

Хурма терекни къоюп,

Юхлап къалгъан бу эркек.

Гиевнёкерлени бу сёзлер кепине гелмеген, олар къурдашына, гиевге къагъып, къудакъызлагъа булай жавап къайтаргъан:

Тёр янда – дуван хали

Уьстюнде – хурма терек,

Хурма терек не экенни

Билмейми эди бу эркек.

Гиевнёкерлени бийине къагъып айтылгъан сатырланы эшитгенде, тойда­гъылар тебинген. Жагьиллени арасында къалмагъал гётерилген. Олагъа маслагьат этмеге арагъа гирген тамазалардан бириси, кеби булангъы жагьиллени юрегин ачмагъа масхара этип булай айта:

Акъ лай да, къызыл лай да,

Акъча табулур байда,

Йыбавнуки, йыбавдур, яшлар!

Йыбанмаса не пайда?

Тойда бюркелип мююшде эретургъан гелин къудакъызланы артында бары да билинмейген кюйде алаша болгъан. Жагьиллер гелинге этген тогъушувда булай айтыла:

Къаз къувну назберишин

Гюнге салса гёберми,

Мунча бийик гелинни

Батгъыч салып оьберми?

Бу дёртлюкге къаршы къудакъызлар булай жавап берген:

Къаз къувну назбериши

Гюнге салып гёпмесе,

Янтайтып оьпдюрербиз,

Батгъыч салып оьпмесе.

Киритлемелер кюрчюсюнден хас чечеген ёммакълар болмаса да, оьзлерде яшыртгъын сыры, адамны сынамакъ учун къолланагъан, тапшурмалы къайдада айтылагъан къайдасы бар. Шо кюю булан чечеген ёммакълагъа бек ошай. Бары да тюрлю жанрлардан эсе, айрыча кёп къолланагъан, баш маънаны башын ябып, айланч кюйде айтылагъан къайдалары бара-бара унутулуп геле. Къолланмайгъан бола. Амма, олар унутулса да, шондан сонг да увакъ асарланы тапшурмалы хасияты бизин тойларда айтылагъан такъмакълагъа да парх бере.

Гертилей де, чечеген ёммакъланы йимик киритлемелер де адамны, яш-уллуну гьакъылын сынайгъан, англавун тергейген оюнну меселинде, сарынлагъа парх берип, такъмакълардай айтылып юрюгенни шагьаты бола.

Къумукъ тойланы бирисинде, юртгъа къонакълай гелген башгъа юртлу улангъа той еси къыз, оьзю уланны танымай буса да:

Иннырда болур будай,

Авлап алыр авлавуч,

Улангъа багьана ёкъ,

Башы бираз явлавуч, – деп де айтып, сайки, оьктем деген маънада, улангъа сюйдюмтаякъны узата.

Оьзюн танымайгъан къыз, шолай базып, намусуна тиеген сёзлени къаршысына:

Кёклеге бир булут гелсе,

Айланып гирме уьюм бар,

Къызланы ушатмагъанда

Баш чайкъайгъан кююм бар, – деп де айтып, улан орталыкъда бийий. Бу эки де дёртлюкде берилген сёзлердеги онча назик къайдада айтылгъан тапшурма айланадагъылагъа да англашылмасдай тюгюл. Артдагъы йылларда да киритлеме чечеген ёммакъланы борчларын оьзлеге алып, адатларындан азат болгъан сонг да, жагьиллерибиз эсден тайдырма болмай юрютген девюрню эсге сала.

Къудакъызлар, гиевнёкерлер берген, айтгъан киритлемелени ким буса да чечме бажармайгъанны гьисапгъа алып, кёбюсю гезиклерде абай къатынланы яшавда сыналгъан,  адатланы да билеген тиштайпаланы гелин булан барагъан къудалагъа да ёлдаш эте болгъан. Къызына къудакъыз болуп баргъанны сюеген къызъяшны анасындан ихтияр тилейген йимик, къудакъатынлардан да алданокъ разилигин алмагъа герек болгъан.

Гиевню абзарындагъы тойда бийийген уланлар къудакъызланы бийиме чакъырмакъ учун башлап къудакъатындан ихтияр ала. Сонг къызланы бийиме чакъыра. Мюгьлетге той токътагъан сонг, къызланы тойгъа чакъыргъан улан, абайгъа да рази­лигин билдирип, къызланы гелин бар уьйге гелтире.

Варисликге къалгъан адатларыбызны арасында шу къайда бир ёрукъну, низам сакълавну, адилликни болдурувда эрши гёрюнмесдей маъналыларындан бири деп санама тийишлидир.

Гелинни бетин ачгъан сонг, эртен къудакъызланы уллу абур булан уьюне узата.

Къумукъ халкъ авуз яратывчулу­гъундан варисликге къалгъан, бугюнгю наслугъа етген терен маъналы айтывлар, сыналгъан аталар сёзлери, сайламлы сатырлары гележек наслугъа аманат болма тийишли. Асырагъыз, жыйыгъыз.

 

 

 

 

Гьазирлеген У. Бийболатова.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля