«Къайдасан, агъачкъомуз?..»

(Гьалиги эстрада ва макъамлар)

Миллетни даражасын оьрге гётереген яратывчулукъну бир пайы макъамланы дюньясындан да алына. Белгили композиторлар Моцарт, Бетховен, Штраус, Чайковский ва оьзгелери оьзлени атлары булан бирче оьз уьлкелерини даражаларын да гёрмекли канзилеге миндирип гёрсетме бажаргъанлар.

____________________________________________________________



Макъам яратывчулукъ иш бизин къумукъ халкъны тарихинде агъачкъомуз, аргъан, теп булан байлавлу бола гелгени саялы, оланы гючю булан яралгъан бек арив кюйлерибиз гьали де тынглагъан адамны тамашагъа къалдыра. Кюйлер милли бийивлени де токъташдыра буса ярай. Кюю болмаса, бийив боламы?!


Дагъыстанда макъам, йыр яратывчулукъ иш Уллу Ватан давдан сонггъу йылларда мекенли гётерилмеге башлагъан. Давдан алдагъы йылларда да Темирболат Бийболатов, Татам Муратов – о ёлда кёп иш этген адамлар. Агъачкъомуз булан йырланагъан бырынгъы къумукъ йырлар гьали де бизин гьайран эте. РСФСР-ни халкъ артисти Наби Дагьиров яратгъан макъамлар булан бирче Бурлият Ибрагьимова, Исбат Батталбекова, Бурлият Элмурзаева, Магьамматзапир Багьавутдинов йырлагъан йырлар да къумукъланы йыр хазнасына бек уллу къошум этди.


Йыравлар гьали де шолай таъсирли йырлаймы? Буссагьатгъы вакъти бизин эстраданы ва макъам асарланы гьа­къында не айтма болабыз?


Бугюнлерде бизде, Дагъыстанда, йырлайгъан адамны багьасы ону тойлагъа тутулагъан акъча багьасы булан янаша юрюй. Тойда ол – багьалы йырав, тойдан сонг – бирев де тюгюл. Къумукъ йыравлар жыйылып юрт клубларда концертлер гёрсетмей. Гёрсете буса да, тойлар этеген залны тутуп, шонда гёрсете. Оланы сарынлары, тойлагъа деп онгарылгъаны гёрюнюп тура.


Тойларда йырав йырлайгъан сарынны маънасына онча тергев берилмей. Не айтсанг да ярай. Авзуна гелген сёзлени къоллап сарын этип къоягъан эстрада артистлерибиз оьтесиз кёп. Тойлагъа тутула буса, ол, гертиден де, тизив артист деп ойлашагъан болуп къалгъанбыз. Олар ва оланы тарыкълыгъы гьалиги девюрде йимик бир заманда да болма­гъандыр. Йыравлар янгурдан сонггъу къолкъотурлар йимик оьсе. Тойлагъа тутулагъан багьалары да бек гётерилген. Багьалары дегенде, оланы йырлатмакъ учун той еси нечакъы акъча бермеге тарыкъ экенин айтабыз.


Къумукъ тойларда да шолай, йырлайгъан адамгъа береген харж бек багьа. Тойларда согъулагъан кюйлер къулакъгъа артыкъ гючлю чалынагъанындан къайры, йырланы не маъна якъдан, не де макъам янындан эсде къалар йимик таъсири болмай. Йыл сайын тойларда музыка онгсуз бола бара. Неге тюгюл, йырлайгъанлар кёп болгъан. Болмай да не этсин, жагьиллеге иш де ёкъ, аз-маз йырлап бажара бусанг, тойлагъа тутулма умут бар.


Тойларда фонограмма бериле, йырланы, кюйлени йырланы язагъан студияларда гьазирлеме тынч. Студияларда, техниканы гючю булан макъамны да, тавушну да онгарып, арив этип, янгы йыр тувдурма бола. Тек шолай йырлар бизин оьсюв даражабызны энишлигин гёрсете. Гьалиги вакъти эстрада той къалипге гирип къалгъан. Сан яны ёкъ деп айтса, дагъы да дурус болажакъ. Сарынны сёзлерини маънасы, йырны башгъача макъамы, йыравну йырлайгъан усталыгъы болмаса, халкъ негер тынглажакъ. Тынглай чы, рази чи. Олай болгъанда, бизин эстраданы оьсювюне биз разибиз…


Той макъамлар бизин халкъны чебер оьсювюне яхшы янындан къыйматлы къошум этеген девюрлер де болгъан. Къумукъ тойлар, Шамил Наваховну, Амай Исма­къовну, Хасав Дайимовну, Издек Изиеваны заманларында нечик бай макъамлы болагъанны билегенлер гьали къалмагъан буса да ярай, тек гьалиги тойланы макъам даражасы бек осал. Къумукъ тойлардан агъачкъомузну, аргъанны абуру тайгъан. Аргъан чы бир-бирлеринде согъула, тек агъачкъомуз ёкъ.


Агъачкъомуз булан терен маъналы йырланы, сарынланы йырлама бек онгайлы. Сююв йырлагъа аргъан арив къыйыша. Бизин миллетге инг де къы­йышывлу макъам алаты агъачкъомузну абуру неге таягъанны англатма къыйын тюгюл. Бизде огъар бакъгъан сююв сёнген. Агъачкъомуз гьар уьйде йимик болмагъа тарыкъ эди. Уьй еси онгай тюшгенде тамда илинген агъачкъомузну алып согъа турса, яшлар да шогъар уьйренер эди. Агъачкъомузну «тилин» уьйренме, къумукъ тил йимик, оьтесиз тынч. Арив де чалына. Къумукъ радиону фонотека фондунда сакълангъан агъачкъомуз булан айтылагъан хыйлы бырынгъы къумукъ йырлар ва кюйлер бар. Къулакъгъа арив чалына, юрекни бары да тамурларына ерли синге. Тынг­лагъан сонг: «Ананг оьлгюр, къайдасан, агъачкъомуз?» – деп къычырма сюесен. Къумукъ тойда заманда бир агъачкъомуз да согъула буса, биз ата-бабаларыбызны эсделигине нечик абур этегеник де гёрюнер эди.


Гьалиги сарынланы сан янын бирев де тергемей. Алда тергеле эди. Комиссия рази болмаса, шондан сарын болмагъан деп, ону уьстюнде ишлеме тарыкъны англата эди. Йыр, сарын бир гюнден тувма болмай. Ону сёзлерин герти шаир язма тарыкъ. Макъамын композитор чыгъара. Согъа­гъан эстрада да кюйню оьзлеге гёре онгара. Огъар музыкантлар «аранжировка» дей. Сонг йырлайгъан адам оьзюню пагьмусу булан тынглавчуланы юреклерие сингдире. Шо заманда да, комиссияны членлери рази болмаса, йыр тувулунгъан деп гьисап этилмей. Ону уьстюнде дагъы да къыйын тёкме тюше. Гьалиги йырлар, сарынлар буса бир гюнден тувула десе де ярай. Бир адам сёзлени де яза, макъам да таба, йырлай, компьютер ону арив этип де ­онгара. Яратывчулукъ гьаракат осал. Шону учун да гьалиги вакътиде бизин «Йыр хазнабызгъа» къошум этердей йырлар гёрюнмей.


Набиюлла Магьамматов.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля