«Къарачай-балкъарлардан дарс алма заман болгъан»



 


– Абдулгьаким Магьамматович, къарачай-балкъарланы конференциясыны программасын Интернетде охуп, тамашагъа къалдым. Москвада Россияны Илмулар академиясында бу оьлчевдеги халкъара конференцияны оьтгермек шо халкъны даражасын кёп оьрге гётере. Сиз де шону гьис этгенсиздир?

 

– Гертилей де, конференция оьр даражада онгарылгъан эди, шо даражада къурумлу кюйде де оьтгерилди. Конференцияны иши аслу гьалда тюрлю-тюрлю темалагъа багъышлангъан «дёгерек столланы» айланасында юрюлдю. Мен «Фольклор. Нарт эпос. Инчесаният» деген «дёгерек столну» модератору эдим. Шолай белгили алим Гьарун-Рашит Гьюсейнов «Тюрк тиллер: тарихи ва гьалиги гьалы» деген «дёгерек столну» модератору эди. Тарих масъалалагъа багъышлангъан «дёгерек столда» къумукъ Элмира Жахиева модератор эди. Гьарун-Рашит пленарный генгешде де доклад этди. Айтагъаным, къарачай-балкъарлар къумукъланы абурлайгъаны, оьрге гётерегени  шулай мисаллардан да гёрюне.

 

– Конференцияны онгаргъанлар алдына не мурат салгъан эди? Шо муратгъа етме бажарылдымы, нечик ойлашасыз?  

 

– Къарачай-балкъарлар тарихин, халкъы къайдан чыкъгъанын, тилин уьйренивге бек агьамият берелер ва артдагъы йылларда шо ягъындан кёп иш этип туралар. Конференцияны онгаргъанланы мурады да шо –  оьтген яшавун теренден ахтарып, халкъыны гележегини, оьсювюню гьайын этмек. Олар илмуну далиллерине асаслана туруп, халкъыны герти гьалын  токъташдыралар ва пачалыкъ къурумлардан ва илму идаралардан ону оьсювю учун кёмек излейлер.

Ондан къайры да, конференциядагъы сёйлевлерде янгыз къарачай-балкъарлар булан дазуланып къалмайлы, бары да тюрк ва кавказ халкъланы къайдан чыкъгъанын, амалгъа геливюн ахтарывда кёп соравлагъа гьали де жаваплар ёгъу ва шо ягъындан алимлеге дагъы да хыйлы ишлеме гереги эсгерилди. Шонда этилген чакъы докладлар ва гелип болмагъанланы йиберилген докладлары 2-3 айдан жыйылып, айры китап болуп чыкъма герек.

Конференцияда бир-бирине къаршы пикрулар да айтылды. Шолай пикру алышдырывлар гертиликни токъташдырма кёмек эте. Айрокъда къарачай-балкъарлар бырынгъы уллу алан халкъдан амалгъа гелген деген гипотезагъа байлавлу алимлени арасында толу бирлик ёкъ. Къарачай-балкъарлар да, шолай дюр, янгыз бизбиз аланлар деп гесип айтмайлар, тек гертиликни билме сюелер. Шону учун алимлени пикрусуна тынгламакъ учун, илму конференция оьтгергенлер. Осетинлер респуб­ликасына аланланы атын тагъып, янгыз оьзлер о халкъны варислерибиз дейгенни кёп алимлер тюз гёрмей.

 

– Сиз оьзюгюз шо гьакъда нечик ойла­шасыз?

– Мен ойлашагъан кюйде, илмуда да шолай далиллер бар, бырынгъы алан халкъны ичинде эки бутакъ болгъан: иран(фарс) тилли ва тюрк тилли. Осетинлер ва къарачай-балкъарлар шо бир халкъны эки бутагъыны варислери болма имканлы.

 

– Абдулгьаким Магьамматович, къарачайлар да, балкъарлар да айры-айры республикаларда (Къарачай-Чергес ва Къабарты-Балкъар) яшайгъан башгъа-башгъа миллетлер деп уьйренгенбиз. Артдагъы йыллар олар бир халкъ болуп иш гёрелер. Шо да кюрчюсюз тюгюлдюр?

 

– Къарачайланы да, балкъарланы да (олар оьзлеге «малкъарлар» дей)  тили бир деп къойса да ярай. Мен оланы сёйлевюне, тыш гёрюнюшюне къарап, айырып да болмайман. Олар Эльбрус тавну эки сыртында ерлешген бир халкъ десе де, янгылыш  болмас. Совет девюрде  башгъа-башгъа республикалагъа айырып, оланы бир-бирине бираз арек этип къойду. Артдагъы йылларда къарачайлар да, балкъарлар да бирикмек учун бек чалыша. Оланы ­Мос­квадагъы «Эльбрусоид» деген маданият фонду шо ягъындан кёп иш этип тура. Шо фондну башчысы Алий Тоторкъуловну къарачай-балкъарланы арасында уллу абуру бар.  Конференцияны оьтгеривню аслу сиптечиси болгъан профессор Мурат Каракетов да – къарачай-балкъар халкъын оьр этмек учун бек чалышагъан ёлдаш. Шолай адамлар бизде къачан болар экен?!

Озокъда, къарачай-балкъарланы оьзлени бир республикасы болгъан буса, оланы оьсювюне пачалыкъ къурумланы ягъындан да гёрмекли кёмек болар эди.

 

– Тил ягъындан алгъанда, къарачайлар ва балкъарлар къумукълагъа да лап ювукъ халкълар чы.

 

– Бизин халкълар бир-бирине кёп ювукъ: тил якъдан да, адат-къылыкъ якъдан да, дин якъдан да, тарих ва байлавлукълар якъдан да, бютюн культура якъдан да – гьатта бир халкъ йимикбиз. Олар да бизин тамурубуз бир экенге мюкюрлер. Шогъар бизин фольклорубуз  да шагьатлыкъ эте. Къарачайларда, балкъарларда ва къумукъларда бир йимик халкъ йырлары, сарынлар, айтывлар, ёммакълар кёп.

 Къарачайлар ва балкъарлар ажайып илиякълы, гелишли адамлар. Къонакълагъа олар «ашынгны берме, къашынгны бер» дегенлей янашдылар. Къумукълагъа буса  айрыча исси янаша-сораша эди. Кюйге къарагъанда, бырынгъы заманларда биз бир халкъ болгъанбыз. Шо гьакъда мен оьзюмню докладымда да айтгъанда, олар харс уруп йибердилер. Савболлашыв банкетде мен сёз айтагъан заманда буса, барысы да эретуруп сый этдилер  – озокъда, шо къумукъ халкъгъа этилеген сый эди ( сёз ёругъуна айтгъанда, башгъа миллетлени вакиллери сёйлейгенде шолай эретурувлар болмады).

 

– Ошайгъан ерлерибиз кёп. Башгъалыкъларыбыз да ёкъ тюгюлдюр?

 

– Озокъда, башгъалыкъларыбыз да аз тюгюл. Къарачайлар ва балкъарлар ругь якъдан ва бир-бирин тутагъанлыкъ ва сыкълашыв якъдан бизден шайлы оьрде. Къумукълар буса билим, илму якъдан алда деп олар оьзлер де айталар. Оларда адат-къылыкъ, милли ругь бизден артыкъ сакълангъан. Шону себебин де мен олагъа бусурман дин шайлы геч гелгенликден гёремен. Бусурман динни де олагъа кёбюсю Къумукъдан баргъан алимлер яя болгъан. ХY асрудан тутуп, Къарачайда Таргъу шавхаллардан чыкъгъан Кърымшавхаловланы гьакимлиги беклешгенлиги де эки де халкъны къатнашывун гючлендирген. Къарачайдагъы уллу тухумлардан гьисапланагъан Боташевлер, Алиевлер де оьз­лени тамурлары къумукълардан экенни яшырмайлар. Шолай Къарачайдан гелип, Къумукъда яшап къалгъан тухумлар да бар.

– Къарачай-балкъарлар оьзлени тухум-тайпасын, тамур терегин нече аталарына ерли биле деп эшитгенмен. Къарачайларда тухумларыны байрамлары да адатгъа айланып битген дей. Биз шо ягъындан да осал гёрюнебиз.

 

– Тюз. Шо гьалны аслу себеплерини бири – олагъа ислам дин бизге йимик бек таъсир этмеген ва оланы милли мердешлери, адат-къылыгъы, маданияты таза сакълангъан. Къарачай-балкъарларда бусурман атлар да бизде йимик кёп тюгюл.

Дагъы да айтсам,  бизде еттинчи-сегизинчи аталарыбыз Къабартыдан, Чергесден гелген, биз де чергеслербиз, къабартыларбыз дейгенлер кёп ёлугъа. Мен билеген кюйде, шолайланы кёплерини аталары не къабартылар, не чергеслер болмагъан. Чергес, Къабарты бойларда алдын къумукълар яшагъан. 1395–1400-нчю йыллардагъы Акъсакъ Темирни чапгъынларыны ва ондан сонггъу чума аврувну эпидемиясыны натижасында о бойдагъы къумукълар бир нече керенлеге кемиген ва оланы кёплери бизин якъдагъы къумукъланы ягъына гёчгенлер. Къалгъанларыны кёплери де ерли халкъланы тилин алып, олагъа дёнюп къалгъан болма герек.

 

– Шолай, аталарыбыз тавлулар яда мычыгъышлар болгъан дейгенлер де кёп болуп бара. Тергеп къарагъанда, гьалиги аварлар яшайгъан Салатавияда ва бир-бир оьзге ерлерде яда бугюнгю мычыгъыш­лар яшайгъан тюзлюкдеги юртларда юз йыллар алдын къумукълар яшагъан болуп чыгъа.

 

– Гьалиги Къазбек районну ва тюздеги мычыгъыш  ерлени  топонимикасыны (ерлерини атлары) къумукъ атлары  шолай токъташдырма ихтияр бере… 

 

– Конференцияда сизге  лап да бек таъсир этген зат не болду?

 

– Башда да шо гьакъда айтылды. Мен къарачай-балкъарланы бажарывлугъуна, гьаракатчылыгъына къарап, олагъа сукъландым. Шонча халкъгъа белетлер де алып, ашгъа-сувгъа, транспортгъа, къонакъюйге герек чакъы харжны олар оьзлер бердилер. О эки де халкъны къошгъанда да оланы санаву къумукълардан эсе аз. Биздеги бай адамлар оланыкилерден уьлгю алып, къачан оьз халкъыны тарихин, маданиятын, тилин ойлашып, шолай ишлер этер экен? Шо масъала мени бек ойлашдыра. Илму якъдан бизин алимлерибиз шайлы оьр даражада экенни олар шо конференцияда да гёрсетдилер. Алимлени гьазирлиги болса да, элитабызны, демек, мадарлы адамларыбызны шо якъдан бишмегенлиги гёрюнюп тура.

 

– Олай болгъанда, къарачай-балкъарлар да, оьзге хоншу халкълар да оьсювню ёлунда, къумукъланы буса гележеги инамсыз гёрюне. Шолай гьалны себеплерин неден гёресиз?

 

– Шогъар бир нече себеплер бар деп эсиме геле. Барын да айтып болмасман. Гумилёвну пассионарийликни гьакъындагъы теориясына асаслансакъ, гьар миллетни оьсеген ва тёбен тюшеген девюрлери бола. Гетген юз йылны башы къумукъланы лап гётерилген вакътиси деп эсиме геле. Шо девюрде Ж. Къоркъмасов, Гь. Баммат, Р. Къапланов, А. Акаев, Т. Бийболатов, У. Буйнакский, С. Къазбеков, Н. ва З. Батырмурзаевлер йимик ва оьзге бек гьаракатчы адамлар болгъан. Гьали бизде шолайлар гёрюнмей. Ёкъ деме де болмайман, тек бек аз. Башгъа халкъланы гьаракатчы адамлары кёп болуп чыкъды. Гьали оланы гётерилеген заманы гелген буса ярай. Шо – бизин ишлерибиз осал юрюлегенини биринчи себеби.

Экинчиси – Дагъыстанда санав якъдан аз болуп, пачалыкъны ягъындан къумукъланы талаплары кютюлмей къала. Къаршы гючлер кёп.

Уьчюнчюсю – элитабыз осал, оьз халкъыны талапларын кютмейлер. Дагъыстанны башчылары гьакимликге салагъанда къумукъланы арасындан халкъны инангъан уланларын тюгюл, оьзлеге тынглавлуларын сайлайлар.

Дёртюнчюсю – СССР бузулуп, гьар халкъ оьз масъалаларын чечме урунгъан вакътиде къумукъланы бар деген эревюллю уланларын оьлтюрюп, къалгъанлары да адап къалдылар.

Бирдагъысы – къумукълар тынчлыкъда, эркинликде, барлыкъда яшап, къыйынлыкълагъа гьазирлигин тас этди. 1944-нчю йылда сюргюнге йиберилген халкълар, кёп къыйынлыкълар гёрсе де, чыныкъдылар, къыйынлыкълардан къоркъмайгъан болдулар. Шолай, мычыгъышлар, ингушлар, къырым татарлар, къалмукълар, къарачайлар, балкъарлар оьзлени къасты, далап­лыгъы булан  бугюн оьсювню ёлунда.

 

– Къарачай-балкъарланы конференциясында эсде къалардай дагъы не болду?

 

– Тюрк халкълагъа багъышлангъан шулай халкъара илму конференцияланы гьар эки йылда бир оьтгермеге гёз алгъа тутулду. Гезикли конференция 2016-нчы йылда Астанада оьтгерилме герек.

Сонг да, озокъда, конференцияны къарары булан тюгюл, Мурат Каракетовну къасты булан олар мени «Къумукъланы тарихи ва игитлик-тарихи эпосу» деген китабымны чыгъаражакълар. Шо китап къумукъ ва орус тиллерде баш сёз ва баянлыкълар булан толумлашдырылажакъ.

 

– Бу да бир сююнч хабар. Къутлайман! Баракалла!  

 

 

Лакъырлашывну юрютген

Рашит Гьарунов.

Суратда: конференция юрюлеген вакъти.



**************************************************************************************************




Лакъырлашыв газетде чыкъгъан сонг…

«Ёлдашны» гетген номеринде «Къарачай-балкъарлардан дарс алма заман болгъан» деп профессор Абдулгьаким Гьажиев булан биз этген лакъырлашыв чыкъгъан эди. Шондан сонг болгъан бир нече  телефон сёйлевлени натижасында (шоланы арасында Абдулгьаким Гьажиев оьзю булан да), лакъырлашывгъа толумлашыв этмесе бажарылмайгъаны билинди.

Биринчилей, охувчулар къарачай-балкъарлагъа багъышлангъан халкъара илму конференцияда къумукълардан дагъы да кимлер ортакъчылыкъ этгенни билме сюе. Бизин булангъы лакъырда А. Гьажиев атларын тутуп, оьзю булан болгъанланы санап айтгъан эди. Тюзю, лакъырлашывну текстини башлапгъы вариантында шо адамланы атлары эсгерилме де эсгерилген эди. Сонг лакъырлашывну оьлчевю  герек даражадан уллу болуп къалгъангъа гёре, бир нече оьзге ерлери булан шо гесекни де къысгъартма тюшдю.

Муна шо ери:

«– Дагъыстандан баргъанлар бары да къумукълармы эди?

– Оьзге миллетлерден де бир нече адам бар эди. Мен оьрде эсгергенлерден къайры къумукъ алимлерден магъа ёлукъгъанлар – Империят Халипаева, Нюрмагьаммат Гьажиагьматов, Магьамматрасул Ибрагьимов, Абдулкерим Сайитов. Олар гьариси оьз темасына гёре докладлар да этип, конференцияны ишинде яхшы ортакъчылыгъы болду. Дагъылар да болгъан, тек мен оланы гёрмедим. Белгили алимлерибиз Камил Алиев, Гьасан Оразаев, Абусупьян Акамов, Юсуп Идрисов, чакъырылгъанланы арасында бар эди буса да, тюрлю себеплерден  гелип болмадылар».

Дагъы да биз, къумукълар, шолай конференцияланы оьтгерип болмайгъаныбызгъа янгыз бай къумукъланы айыплап къоймакъ тюз болмас, алимлерибиз де шону гьайын этип, масъаланы оьзлер кютме герекли янын кютюп, башгъаланы да къуршап, къурум ягъына сонг гиришме герек дейген адам да болду. Шо пикру да кюрчюсюз тюгюл деп эсибизге геле.

Биз кёбюсю ичибизден къайнап, тышгъа чыкъмай къалабыз, демек, башгъа миллетлеге бизин гьалыбызны англатма, не сюегенибизни билдирме къарамайбыз деп ва шу лакъырлашывну орус тилге гёчюрюп, башгъа миллетлеге де аян этигиз дегенлер болду. Тюз пикру. Тек шо лакъырлашывну гёчюрюп, такрарланып турмайлы, конференцияда болгъан оьзге алимлерибиз, гьай этип, тюрлю-тюрлю маълумат къураллагъа макъалалар язса, яда баянлыкълар берсе, пайдалы иш болар эди. Мисал учун, Гьарун-Рашит Гьюсейнов, Интернетден таба шо конференцияны гьакъында бир нече керенлер сесленип де тура. Ол да Абдулгьаким Гьажиев йимик, « Къарачайлы Алий Тоторкъулов ва Мурат Каракетов йимик миллетин сюеген ва гьаракатчы адамлар къумукълардан къачан арагъа чыгъар экен?» – деген соравну бере. Гертилей де, къачан?

Телефон сёйлеп, лакъырлашывгъа сесленгенлени бириси магъа: «Гьаман къумукъланы сёгюп язасан. Сизин Хасавюрт янда къумукълар шонча да осал буса, бары да миллетге айып салма ярамай. Бизин Къарабудагъгент районлулар Магьачкъаланы да чайкъап тура», – деди. Ол дагъы да итти сёзлени де къошду. Ону сёзлерини бирлерине  рази болдум. Тек… «Тегин» лап артда айтарбыз.

   Шо гьакъда да Абдулгьаким Гьажиев бизин лакъырыбызда  эсгерген эди. Тавтюп юртлардагъы къумукълар, тав халкълар йимик, тарлыкъда яшап, къыйынлыкълагъа чыдамлы болуп, хасияты да чыныкъгъан.

Тюзлюкдеги къумукълар буса, эркинликге, байлыкъгъа-барлыкъгъа уьйренип, сакълыгъын тас этген, чыдамлыгъы етишмейгенликден, къыйынлыкъланы алдында къаттылыгъы болмай къала деген пикру бар.

Шолай дюр деп де толу инамлыгъыбыз чы ёкъ. Мисал учун, хасавюртлулагъа тюшген сынав башгъа районлулагъа тюшген эди буса, олар нечик болар эди – айтма къыйын?!

 

 

 

 

 

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля