(Тюркияны премьер-министри Режеп Тайип Эрдоган «Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиевге эсделик савгъат тапшурагъан вакъти.)
Бу байрамда – «Тюрк дюньяны китап къурултайы ва язывчулар мажлисине» чакъырылгъан вакиллер: татарлар, башкъыртлар, къазахлар, къыргъызлар, уйгъурлар, азербайжанлар, гагаузлар, къарачай-балкъарлар, Иракъда, Кипрде, Македонияда яшайгъан тюрклер ва оьзгелери ортакъчылыкъ этди. Дагъыстан тюрклеринден къумукълар: «Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиев, «Дагъыстан» деген китап чыгъарагъан пачалыкъ идараны башчысы Умаросман Гьажиев, ногъайлардан Дагъыстанны халкъ язывчусу Бийке Кулунчакъова, шаир ва таржумачы Фарида Сидагьметова байрамда болдукъ, иш сынавубузну гёрсетдик, оьзгелерден бек пайдалы сынав алдыкъ. Язывчулар, журналистлер, китап издательстволаны ёлбашчылары, редакторлар, алимлер – гьар ким оьз элинде китапны айланасында не йимик ишлер не даражада юрюлегенни гьакъында бир-бири булан сыр чечдилер.
Уьлкени орта бойларында ерлешген, аты да айтып турагъандай бырынгъы шагьар – Эсгишагьар Тюркияны маданиятыны башгенти (тахшагьары) гьисаплана. Мунда ХIII асруда аты дангъа чыкъгъан шаир Юнус Эмре тувгъан ва яшагъан. Дюнья оьлчевдеги бу агьвалат мунда оьтгерилегени де шо себепдендир. Шагьарда кёп санавда оьр охув ожакълар, юз-минглер булангъы охувчулар бар.
Байрам шагьарны ортасында, Ататюркню памятнигини алдындагъы майданда, шагьарны вакиллигини бинасы бар ерде оьтгерилди. Тюркияны гимни согъулгъан сонг, шагьарны валиси Гюнгор Азим Туна ва билим берив министри, профессор Наби Авджи байрамны ача туруп, къонакъланы гьакъ юрекден къутлады, уьстюнлюклер ёрады, жыйылгъан халкъгъа баракалла билдирди.
Дёрт-беш гюнню узагъында (байрам майны 5–12 гюнлерин алды) гьар делегация ана тилинде чыкъгъан китапларын, журналларын, газетлерин выставканы тахчаларына тизип гёрсетдилер. Явунлу чакъгъа да къарамай, мунда агъылып гелеген уллулар булан яшлагъа къарап тамаша сююндюк. Мунда яшайгъан халкъны китапгъа гьасиретлигин гёрдюк.
Янгыз оьзлени китапларына тюгюл, оланы мурады – дюньяны оьзге халкълары не китаплар яза? Оланы ою-дерти недир? Не тилде сёйлей, не ёлдан юрюй? Бир-бирин англаймы? Къардашлыкъ юрютеми? Шону билмек.
Яхшы ёл!
Къумукъланы «Сен атлангъыр яхшыланы ёлуна!» деген къанатлы сёзлери бар. Озокъда, бизин ёлгъа узатагъанланы юреклери таза болмагъан буса, ёлубуз тюзелмей къалмакъ да бар эди. Биз оьзюбюз де юрекде уллу умутлар булан атландыкъ.
Тирменни тавушудай
Зор самолётну сеси.
Пурха терезем йимик
Дёгерек терезеси…
– Къара, Бадрутдин, биз гьали не ердебиз? – дей Камил.
– Не ерин не билейим, эшик артда тюгюлбюз, тёрдебиз, – деймен.
– Ялгъан сёз юрюмейген, Аллагьгъа ювукъ ердебиз! – деп, Умаросман да сёз къоша…
Савдюгерге бармайгъаныбыздан сююнебиз. Бизин, къумукъланы, Тюрк дюньясындан яшырылгъан сырыбыз болмагъан. Къысматны къысмачлары къыстагъан девюрлерде де бизге тюрк къардашларыбыз къол ялгъагъан. Янгыз бизге де тюгюл, бютюн бусурманлагъа.
Къысмат къыстап, ят эллеге чыгъартып,
Сагъынч еллер гьакитгенде ярасын,
Уллу ёлда юрек излеп, жан тартып,
Мунда кёплер тапгъанлар ат карасын.
Тюркияда тюрлю девюрлерде гёчген кёп дагъыстанлылар, шоланы арасында къумукълар яшайгъанны биз алданокъ да биледик. Гьеч бир мюгьлет болса, олар булан ёлукъма умутубуз да бар эди. Байрамны шартларына бойсынып, эки якъгъа чыкъма болмасакъ да, бизин бёлюкню алдына гелип, китаплагъа къарай туруп, шулай сорайгъанлар болду:
– Дагъыстан халкъланы ортакъ тили бармы?
– Китаплар къайсы тиллерде чыгъарыла?
–Дагъыстан автономиямы яда Россиягъа гиреми?
– Яшлар мактапларда ана тилин уьйренеми?
– Къумукъланы, къарачайланы бусурманлыкъгъа къылыч булан къайтаргъаны гертими? – деп сорады бир къавжагъан къарт гелип. Арты булан: «Къумукълар айры пачалыкъ болгъан. Ахыры не булан битдигиз?» – деп де къошду. Бу соравлагъа Камил Алиев толу кюйде жавап берди. Къарт алгъыш тилей туруп гетди.
Бирдагъы бирев: «Къумукълар кимлердир?» – деп сорап, биз жавап берип битгинче: «Къуманларсыз. Къыпчакъларсыз. Сизин бир тухумларыгъыз Мажарстанда яшай», – деп оьзю жавап берип къойду.
Гертилей де, Венгрияда яшайгъан 9 къавумдан еттиси – тюрклер. Шолардан бири – къабар къавум. Хазар девюрде бу къавум гьалиги мени ата юртум Къакъамахи бар ерде яшагъан. Юртгъа гирип барагъан ердеги «Къабаркъол», юртну ортасындагъы «Къабарбулакъ», бираз аридеги «Къабаравлакъ» шогъар шагьатлыкъ эте.
1950-нчи йылларда Румыниядан мунда – Эсгишагьаргъа гёчгенлерден бир къарт, онда тувгъан ногъайлы: «Бизин яшлар ана тилинде сёйлемей», – деп кант этди. «Сизге чи бир ёл сама бар: девюрлер оьтген, наслулар алышынгъан, яшлар ерли халкъны тилине къайтгъан… Бизин Къумукъда да бар шо аврув», – дей туруп, хыйлы лакъырлашдыкъ. Кёпден берли юреклерибизни аврутагъан масъалалар арагъа чыгъып, биз де айтып, бизге де айтып, бираз ял болдукъ.
Бизин арив исбарлангъан китаплагъа, альбомлагъа, ондагъы юртланы, ерлени, адамланы суратларына къарай туруп: «Огь не гьайран, гёрме гёзел, гелме йыракъ ерлердир сизин якълар!» – дей эдилер байрамгъа гелгенлер.
Гелме-гетме чи бир амал да табылар эди. Бизин ругь байлыгъыбызны уллу Тюрк дюньягъа яйылма четимлик тувдурагъан бир аламат жаныбызгъа авур тийди. Шо да недир десегиз – дюньядагъы тюрк халкълар барысы да дегенлей латин алфавитге гёчген. Темиркъазыкъ Кавказдагъы тюрклер: къумукълар, балкъарлар, къарачайлар, ногъайлар кирил (орус) алфавитни къоллайбыз. Авуз тилде тюрк халкълар бир-бирибизни англасакъ да, охув-язывгъа, китапгъа етгенде, тогъаслагъа урунабыз. Бу сапарыбызда шогъар биз бирдагъы керен мюкюр болдукъ. Тек нетерсен, бу – пачалыкъ оьлчевде чечилеген масъала.
Къарачайлы Бачаланы тухумундан Гьажимурат Берк хабарлай: «1905-нчи йылда гелгенбиз. Башлап Ялаваны ювугъундагъы къарачай юртда яшадыкъ, сонг Эсгишагьаргъа къондукъ. Мундагъы яшавгъа тюшюнгенбиз…»
Гьар сёзюнде «бизин къумукълар» деп тюгюл сёйлемей эди. 90-нчы йылларда «Тувра ёл партияны» Эсгишагьар бёлюгюню ёлбашчысы болгъан. Гьали – бизнесмен.
9 май. Тюркияда бугюн байрам этмей буса да, биз, давну ялыны тийгенлер, къонакълар бир-биревню къутлайбыз. Эсгишагьарда кёк тешилгенде йимик янгур ява, тек адамлар китаплагъа алгъасай…
Янгы болгъан къурдашым, Татарстанны язывчуларыны союзуну башчысы Рафис Корбан оьзюню янгы кепкасын магъа гийдире: «Салкъын болма. Сен бизге гелме герексен. Август айда Муса Жалилни юбилейине сени чакъыражакъбыз». Мен буса огъар Й. Къазакъны янгы чыкъгъан, С. Алиев чыгъаргъан «Батыр булан къурдаш бол» деген китабын беремен…
Мен Рафисге М. Жалил мени кёп сюеген шаирим экенни айтаман. Ону «Маобит тептери» деген китабын къумукъчагъа гёчюргенимни билгенде, ол мени къысып къучакълады. Татарлар бизин адабиятгъа кёп тергев этди. Оланы телевидениесине Камил де, мен де генг кюйде баянлыкъ бердик.
Бир тилде сёйлейген халкъланы адабиятда, илмуда, маданиятда нечик эркин имканлыкълары бар экенине къарап сукъланасан. Оланы ишлери пачалыкъ даражада салынгъан. Бир мисал.
Татарстанда язывчуланы союзуна къабул этилген язывчугъа пачалыкъ йылда 10 минг манат, пенсиягъа чыкъгъанлагъа гьар айлыкъ къошум акъчалар бере. Яшавлукъ якъдан гьар тюрлю кёмеклер этиле. Гьар 3–4 йылда бир съезд оьтгериле. Язывчуланы союзуну йыллыкъ бюджети – 80 миллион манат…
Адабият аралыкълар
Уллу тюрк пачалыкълар, санавгъа аз деп къоймай, бизин де эсгерегени – уллу яхшылыкъ. Халкъны оьзюню ичинде бишмесе, ягъадан айтып ону гючден этдирип болмай. Озокъда, бизден де аз-кёп гьаракат болса…
Адабият тарихинден алгъанда, бизин арабызда оьзюн гёрсетме алгъасамайгъан, отну бек тутагъан эмен агъачны жыжымына парх береген адамлар бар. Оланы яхшылыгъындан Тюрк дюньяда бизин де таный, къумукъланы. Къайсы жыйынгъа чакъырылып барсам да, мен оьзлени эсги сырдашларындан салам алып гелген къурдашларым: халкъ авуз яратывчулукъда Темиркъазыкъ Кавказда тенги ёкъ деп айтма ярайгъан профессор Абдулгьаким Гьажиев, тил масъалалагъа гелгенде оьзюне чер гелеген алим ёкъ деп айтма ярайгъан Къалсын Къадыргьажиев, адабият тарихибизни перде-пердесин ойнатып болагъан Гьасан Оразаев. Олар булан мен оьктем боламан. Олар оьзлер учун тюгюл, сав миллетни барлыгъы учун чалышалар. Бу ёлдашлар оьз миллетини оьзден тамурларына дагьни бере гетген, яшавун къурбан этген къумукъ интеллигенцияны вакиллери Гьайдар Баммат, Жалалутдин Къоркъмасов, Абусупиян Акаев, Темирболат Бийболатов салгъан харшланы терен этмекни, узатмакъны гьайында.
Россияны къанатыны тюбюнде болгъан сонг, Тюрк дюньясына биз этген аз къошумну да уллу эки де пачалыкъны аралыгъын ювукъ этмекде бек маънасы бар. Бир он беш йыллар алда Тюркияда «Къумукъ адабиятны антологиясы» (къумукъча-тюркче), «Тюрк язывчуларыны энциклопедиясы» (онда бизин язывчулагъа кёп ер берилген) чыкъды. Оланы излегенлер, тапгъанлар, тизгенлер – А-Гь. Гьажиев, Гь. Оразаев, Къ. Къадыргьажиев. Тек нетерсен, биз (мен де къошулуп) нечакъы гьаракат этсек де, о йыллардагъы Маданият министерлигини бу масъалагъа немкъорай янашагъанлыгъындан тюрк аркъадашларыбызгъа къарывун къайтарма болмадыкъ. Гьасили, Тюркияда чыкъгъан шо асарланы емишлери бизге, къумукълагъа, етишмеди. Биз олагъа тийишли кюйде разилик билдирме болмадыкъ. Къапулар ачылгъан кюйде къалды.
Бу сапарыбызда биз, Умаросман да, Камил де, мен де, о гьакъда да ойлашдыкъ. Камил арив чыкъгъан газетлени гёрюп, мен кёп томлукъ мукъаятлы китаплагъа къарап, Умаросман миллетни барлыгъын сакълайгъан китапланы нечик чыгъарсакъ халкъгъа пайдалы болур эди деп… Гележекде умутлар уллу …
Умаросманны юрегини чыдамлыгъы етишмей, Эсгишагьардан машин тутуп, Анкарагъа барып, оьзюню эсги танышлары булан ёлугъуп, янгы технологиялар булан таныш болуп, сынав алып да къайтды.
Мажлисде таржуманы масъаласы да гётерилди. Оьзге тюрк халкълар бу ишде яхшы уьстюнлюклеге етишген, биз артда къалгъанбыз. Бир якъдан, таржума этмек учун совет девюрде йимик язывчулагъа харж гёрсетилмей. Бирдагъы якъдан, шо баягъы, алфавитни башгъалыгъы: бизде – кирил, оларда – латин.
Шо четимликге де къарамай, къазах, татар, тюрк, къыргъыз къурдашларыбыз сёз берип, таржума этмек учун олагъа Абусупиянны, Й.Къазакъны, Гь.Анварны китапларын, «Къумукъланы йырларыны» 2 китабын тапшурдум. Къурдашым, къарачайлы тюрк язывчу Уфукъ Тузман профессор Иштван Къонгурну яхшы таный эди. Огъар «Уьзюлген оьзенги» деген китабымны савгъат этгенде, ол шону таржума этме къаражакъман деп сёз берди. Огъар мен гьали чыкъгъан «Къумукъча-русча» сёзлюкню йибережекмен. Емишлерин заман гёрсетер.
Уллу мажлисге бош барма ошамай. Биз де – уьч де ёлдаш ва ногъай халкъ язывчусу Бийке Кулунчакъова булан къолубузда бар китапланы Эсгишагьарны китапханасына тапшурдукъ. Оланы санаву юзден айланды (гьар кимге савгъат этгенлерибизни къошмагъанда): «Асрулар сезе гелген асил сёз» (2); Й. Къазакъ – «Заман гелир», «Батыр булан къурдаш бол» (7); А. Гьажиев – «Сайламлыларыны» 3 тому; Б. Атаев – «Къумукъ таварих»; Т.Бийболатов – «Сайламлы асарлары» (2); Абусупиян – «Пайхаммарны ёлу булан» (2); К. Алиев – «Шамхалы тарковские» (3), «Кумыкский энциклопедический словарь» (6), «Дорогой тысячилетий», «Кумыки: имя, история…», «Ёлдаш» на все времена» (2), КНКО (3); А. Мамаев – «Борагъанлы Бора» (2); М. Атабаев – «Урлангъан ажжал»; А.Жачаев – «Ана юрек», «Ана тил – алтын хазна»; Бадрутдин – «Хумсагьат», «Уьзюлген оьзенги» (2), «Уьлкерден эки юлдуз»; Л. Гьажакъаев – «Айтар сёзюм» (3); У. Ибрагьимова – «Тавлар шагьат»; И. Исаев – «Бу уьч гюнлюк дюньяда» (3) ва б.
Ногъай адабиятдан Б. Кулунчакъова – «Бирлешген элде», «Ногъай адабият»; И. Капаев – 3 китабы; Гь. Аджигелдиев – «Шоль ийисинден тувгъанман», «Ай-Айданак»; Ш. Курмангулова – «Адабият толкъун» ва б.
Мажлисни къургъанланы башы, Тюркияны президентини ойчусу, Язывчуланы евразия союзуну председатели Якъуб Делиомер-огълу оьзюню бир сёйлевюнде булай деди:
– Тюркияны китабы дюньяны китабындан айрылмагъан. Бу байрам бизде гьар йыл оьтгерилежек. Эсгишагьарда бу мердеш болуп къалгъан мажлис санала. Дюньягъа аты белгили алим Къашгъарлы Магьмут ХI асруда «Тюрк тиллени энциклопедия сёзлюгюн» чыгъаргъаны саялы савгъатгъа огъар 1000 алтын акъча берген болгъан. «Бир минг алтындан бир китап артыкъ», – деген ол ва шо акъчаны янгы китаплар чыгъармакъ учун харжлагъан.
Шагьарланы шагьарында
Май айны 7-синде китапчылар, язывчулар мажлисни барышына гёре Стамбулгъа бардыкъ. Онда къонакъланы Тюркияны премьер-министри Эрдоган Реджеб Тайип чакъыргъан эди. Ол оьзюню къысгъа сёзюнде пачалыкъны экономика, политика ва маданият яшавун суратлады. Мажлисни чакъырывун: «Тилде – бирлик, пикирде – бирлик, ишде – бирлик» деп эсгерди ва ону ортакъчыларына разилик билдирди. Къонакълагъа сёз берилгенде, бизден Камил Алиев сёйледи. Оьзгелени сёзюн Якуб Дели таржума этеди, бизге тилмач тарыкъ болмады: балгъа яв къуягъандай этип, Камил тийишли ерде тап-таза тюркчесин де къошуп, ана тилде сёйледи. Премьерге савгъат этип «Къумукъ энциклопедия сёзлюкню» ва «Къумукъ адабиятны минг йыллыкъ антологиясын» тапшурду.
Ёлугъувдан сонг бизге эсги Стамбулну ювукъдан таныш этдилер. Къурудан да, сувдан да шагьарны экиге айырагъан Бугъаз къолтукъда уллу акъ геме булан биз ахшам болгъунча къыдырдыкъ. Шагьарны тарихин эсгере туруп, тюрк дюньяны мунда жыйылгъан вакиллери булан сыр чечдик. Масхара этдик, гьар ким ана тилинде йырладыкъ.
Арада бир онгай алып, мен де сёз айтдым:
– Мен Тюркияда кёп керенлер болгъанман. Камилни чи мунда къонакъгъа да санамай. Гьар гезик бу гёзел, эркин элге яяв гелсем – атланып, атлы гелсем – къанатланып къайтгъанман. Бу гезик де сиз бизин, тюрк дюньяны тили де бир, дини де бир, гюню де бир вакиллерин чакъырып, бирге сыр чечме имканлыкъ бердигиз. Санавгъа аз бусакъ да, биз, къумукълар, сизден бир заманда да бет бурмагъанбыз, хыялыбыз да ёкъ.
Айтылгъан чыр уста, 113 йыл оьмюр сюрюп гетген бизин балчар тухумну уллусу Къапул агъав бир керен магъа: «Айт чы, нартым, минмараны авма къоймай не гюч сакълай?» – деп сорагъан эди. Мен, эсер-месер болуп: «Балики, ону мююшлерине салынагъан зор ташлар сакълайдыр?» – деп жавап бердим. «Ай, нартым, бираз бюдюрединг. Минмараны да, башы булутлагъа етеген гьайбар къалаланы да шо сен айтагъан зор ташлар чайкъалмасын деп тюбюне къысдырагъан гиччи ташлар сакълай», – деп иржайды Къапул агъав…
Шолай, биз де, Темиркъазыкъ Кавказда яшайгъан тюрк халкълар, санавгъа аз бусакъ да, Тюрк дюньяны минмарасындан йыракъда тюгюлбюз.
* * *
Эсгишагьардан Анкарагъа барагъан, ел йимик чалт юрюйген поезддебиз. Эки якъгъа къарап, мундагъы эркинликге, тазалыкъгъа, зорлукъгъа къарап юрегинг ачыла, гененип тыныш аласан. Шагьарланы ичинде болсун, тавбашларда, бийик ерлерде болсун, минмаралары булутланы санайгъан жумамежитлер, алтын айы нюрюн себелеп къучакълайгъан юлдузу булангъы пачалыкъ байракълар…
Тюркияны гимнинде «къоркъма, ёлдаш» деген сёзлер бар. Анкарада гьар экинчи йыл «Тюрксав» деген фонддан етти номинациягъа берилеген президентини савгъаты бар. «Тюрк дюньяны культурасына этген къошуму учун» деген шо савгъат 2009-нчу йыл магъа да берилди. Ташдан этилген такъалыбакъаны (даимликни белгиси) уьстюндеги балчыкъ китапгъа руника белгилер булан язылгъан шулай сёзлер бар:
«Уьстюнгдеги бийик Кёк
Чёгеленип гетмеген сонг;
Тюбюнгдеги къатты Ер,
Ярылып, оюлуп гетмеген сонг;
Сени оьз Элингни
Сен къылгъан тёрелерин
Ким бузма болур?!»
Бу язывну шумерлени девюрюнде инг биринчи Тюрк язгъан деп айтыла.
Шулар ва оьзге бизин таныйгъан тамур язывлар бугюн бизге нечик етишген?
…Эсги китап… Китап эсги болса да, ону хабарлары, назмулары, о береген билим бир заманда да эсги болмай. Гьар охугъан сайын, дуалар йимик даим янгырып тура эсги китапны яхшылыгъындан.
Гьалиги бизин наслугъа да, китапны абурун-сыйын гётерип, дюнья оьлчевюнде байрам этеген эллерден уьлгю алып, охувгъа къайтма насип болсун.
* * *
…Онг ягъымда олтургъан Камил Стамбулда чыкъгъан газетни охуп тура. «Тынгла чы, бизин сарынлагъа нечик ошай», – деп къычырып охуй, мен англамайгъан сёзлени къумукъча гёчюре:
Чечеклер экилидир (чачыладыр),
Адам дерт шекилидир.
Бир жан бир жанны сюйсе,
Ким кимни вакилидир?
Кальбимде (юрегимде) бир яра бар,
Мектубум, гьей, яре бар (арив бар).
Абат-абат долашдым –
Не дарман, не чара бар?
Шоллукъда, «Анкара-Москва» самолётну къанатына етишдик.
Лицом к лицу, лица не видать,
Большое видится на расстоянии…
С.Есенинни бу сёзлерин мен сапар чыгъа бусам, янгыдан эсге аламан. Ожагъынгдагъы отбашны ярыгъы йыракъдан къарасанг арив гёрюне. Уллу дюньядан къайта бусанг, гьар гюн аягъынга чырмалагъан увакъ авараланы аз этип, аслам ишлени гёз алгъа тутасан.
Шу ойларыбыз ёлда бизин талгъаныбызны билме къоймады.
* * *
Сапардан уьйге къайтып, шу макъаламны язагъан вакътиде Тюркиядан дюньягъа яйылгъан аччы хабар бизге де етишди.
Хатабалагьдан кёп санавдагъы кёмюрчюлер чакъсыз оьлгени юреклерибизни ачытдырды. Сав Дагъыстанны халкъларыны, айрокъда къумукъланы атындан язывчу ёлдашларымны, «Ёлдаш» газетни коллективини, оьзюмню атымдан Тюркияны башчыларына, гечингенлени дос-къардашына теренден къайгъырышагъаныбызны билдиремен. Аллагь рагьмат этсин.
Бадрутдин.
(Евразия язывчуланы союзуну председатели (Avrasya Yazarlar Birligi) Якъуб Делиомероглу булан Стамбулда денгизде къыдырагъан вакътиси.)
(Къарачай-къумукъ бийивню бийиген бу жагь улан «Эльбрус» деген Ахтарыв центрны ёлбашчысы Уфукъ Тузман.)
Къумукъ стендни янында къурдашланы эсделик сураты.
(Татарстанны язывчуларыны союзуну председатели Рафис Корбан булан Бадрутдин.)
(Лицейни охувчулары къумукъ стендни янында.)
