Къумукъ адабиятны тарихи булан байлавлу этип, башлап бизин халкъны тарихи гелиши гьакъында бир нече сёз айтсакъ яхшы болур.
Къумукъланы айры халкъ гьисапда яратылыву ва тарихи гьали де теренден уьйренилмеген. Кёбюсю гезиклерде савлай Дагъыстанны тарихини гьакъында сёйленип къала. Гьар халкъны тарихин айрыча ахтармай, ортакъ къайдада язылгъан илму ишлерде масъала умуми къайдада айтыла. Башлап гьар дагъыстан халкъны яратылывун, тарихи гелишин айрыча чечсе, умуми ишлер де бирден-бир тындырыкълы болар эди. Бир-бир халкъларыбызны тарихи буса (ногъай, тат, азербайжан) Дагъыстангъа байлавлу тарихи ахтарыв илму ишлерде кёбюсю гезиклер эсге де алынмай оьте.
Къумукъланы халкъ болуп яратылывуна бакъгъанда, илму арада тюрлю-тюрлю къаравлар бар. Алимлени бирлери къумукълар бырынгъы Дагъыстандагъы ерли тав халкъланы бириси уллу тарихи сюргюнлени заманларында, гёчюп юрюйген бир тюрлю тюрк къавумланы тилин къабул этип, айрыча халкъ болуп токътагъан дейлер.
Башгъалары буса къумукълар Енисей оьзенни боюндан гёчюп гелген тюрк халкъланы бириси деп токъташдырма сюе.
Булай пикруну якълавда аслу далили – къумукъ халкъны тили. Къумукъ тил – тюрк тиллени бири.
Бизин гьисабыбызда, бу эки де къарав толу тарихи гертиликни ачмай.
Тарихчилени бирлери, алдагъы девюрлерде яралып, бизин халкъ гьали де яшап турагъан топуракъларда, бырынгъы тюрк тиллени биринде сёйлеген биринчи белгили къавум-камерлер (киммерийцы) болгъанны гьисапгъа алмайлар. Бырынгъы грек тарихчилер эсгерегенге гёре, камерлер, Къара денгизни темиркъазыкъ ягъасындагъы чёллерден башлап, Кавказ ва Эдил оьзен бойлагъа етгенче яшагъан. Гьалиги тарх булан айтгъанда, VII-VIII асрулар бизин эрадан алда, пачалыкълашып токъташгъан халкъланы инг гёрмеклиси болгъанын токъташдырып айталар.
Ондан къайры да, камерлер, гьалиги санавдан алдагъы девюрлерде, VII–VIII юз йылларда, дав чапгъынланы натижасында, Месопотамиягъа, Индия булангъы дазулагъа ва гьатта Римге етмейли токътамагъанлыгъын ойгъа тартып, тарихи герти къарав да пикирлешмей, тюрк къавумланы Китай булангъы дазулардан ва Алтайдан шо белгили халкъланы уллу гёчювюл девюрюнде бери багъып чыгъып гелгенни эсгере турма багъыйлы гёрелер.
Бизин къаравубузда буса янгыз шо ойда асасланып къалмакъ азлыкъ эте: неге тюгюл булай янашыв тарихи англавланы методология кюрчюлерин тарлыкъгъа тебере.
Гьакъ герти тарихи гелишге салып къарагъанда, гьисапгъа алмай оьтме ярамайгъан булай далиллер бар.
Бизин санав булан (бизин эра) II асрудан башлап, IV–V асрулагъа етгенче бир заман дюнья аламына чачылып гетген кёп санавдагъы сыралашып бир заман бирликген камер къавумлар, Месопотамия ва Рум бойлардан тайпа-тайпа болуп, оьзлени алдынгъы ерлерине – Волга булан Къара денгиз ва Каспий денгизни бойларына къайтып, янгыдан ерлешив процеси башлана.
Шону кюрчюсюнде къайтгъан камер къавумланы бирлешивлери Къунлар союзун ярата, о тозулгъан сонг Хазар конфедерациясын ярата. Не къун, не хазар бир заманда да этносну аты маънада болмагъан.
III–IV асруларда Темиркъазыкъ Китайдан Урал бойлагъа, ондан да Темиркъазыкъ Кавказгъа гелген къунланы къавумлары камерлер, савирлер булан бирикген ва шо бирликде гюнбатышгъа багъып сюргюнге гетген. Бырынгъы антика девюрню ахырын салгъан уллу Каталаун къыргъындан сонг (451 й.) Къун пачалыгъы тозула ва ону кюрчюсюнде шо къавумланы бирлигини натижасында Кавказдан – Эдил бойдан Венгриягъа етгенчеге топуракълагъа ес болуп, Хазар пачалыгъы къурула.
Хазарлар буса, къунлар йимик, янгыз бизде тюгюл, савлай Гюнтувуш Европаны тарихинде асувлу ер тутуп токътагъан. Олар оьзлени маданиятлыгъы булан тюрк тиллеге хас руника язывну яратгъаны – бизин маданият байлыгъыбызгъа уллу къошум. Бу агьвалат бизин халкъны язывсуз, маданиятсыз гиччилеме сюегенлер гёз алгъа тутуп болмас иш. Демек, тюрк графика языв, бизин халкъгъа да ортакъ тарихи ва маданият байлыгъы гьалиден кёп минг йыллар алда яратылгъан.
Къумукъланы халкъ гьисапда биригивю Хазар Каганатны яратылыв, оьсюв, балкъыв девюрлеринде де узатылгъан.
Белгили болгъан йимик, хазарлар Эдил (Волга) ва Анадол (Дон) оьзенлени агъымларыны тёбен боюн, Темиркъазыкъ Кавказны тюзлюклерин, Каспий денгизни темиркъазыкъ ягъаларын елеп, уллу пачалыкъ къургъан. Шо пачалыкъны яратылыву, беклешивю бырынгъы къумукъ юрт Башлы (Баршлы) булан байлавлу. Хазар каганатны башлапгъы тахшагьары болгъан Семендер – о замангъы Анжикъала, гьалиги Магьачкъала бар ерде ерлешген болгъаны шексиз токъташдырылгъан.
Хазарланы каганаты ол девюрде инг де уллу ва гючлю пачалыкъланы бириси, ол девюрдеги уллу пачалыкълар болгъан Византия, Иран, Армения ва оьзге пачалыкълар булан яшав ва маданият аралыкълар юрютген.
Чапгъынчы идеологиясы – дини, асгери булан дюньягъа басгъын салып гелеген арапланы сюргюнюн хазарлар ва олар булан бирче Дагъыстанны халкълары кёп заман токътатгъан.
Белгили совет тарихчи, алим М. И. Артамонов «Хазарланы тарихи» деген китабында язагъан кюйде, шо узакъ давланы натижасында хазарлар Гюнтувуш Европаны аманлыгъын, оланы пачалыкъ беклешивюн таъмин этмеге заман берген. «Дагъы затны айтмагъанда, янгыз шо да хазарланы дюнья тарихиндеги агьамияты уллулугъун гёрсете», – деп язгъан.
Белгили кюйде, языв маданиятны ва адабиятны чыгъыву пачалыкъны оьсювю, ону политика системасыны беклешивю булан байлавлу бола. Хазарланы оьз языву болгъанлыгъын хазар пача Иосифни (Юсуп) гьали болгъунча сакълангъан кагъызларындан белгили. Хазарланы оьз языву барын ХII асруда яшагъан тюрк тарихчи Фахрутдин Мубаракшагь да гертилей.
Славян азбуканы яратгъан алим Кирилл 9 асруну алтмышынчы йылларында Византия пачалыкъ килисасыны тапшуруву булан Дагъыстангъа геле. Кюйге къарагъанда, бу алим Хазариягъа (олар булан бирче къумукълагъа да) янгыз хачперес динни масъалаларын чечме гелме кюй ёкъ. Ол девюрде дин, жамият, маданият масъалалар кёбюсю гьалда бирче чечиле болгъан.
Хазарланы кёмеги булан Византия оьзюню баш душманы болгъан Фарс гьукуматы, сонг Арап халифат булан дав масъалаларын чече болгъан. Шо саялы да Византия Хазар каганаты булан гьар тюрлю якъдан аралыкъларын сыкълашдыргъан. Бирдагъы якъдан, хазарлар Византияны, ону булан оьзге европа халкъланы, темиркъазыкъ дазуларына Азиядан таба гелеген давчу-гёчювюлчю къавумланы кёп заман алдын къыркъып, токътатып тургъан.
Бизин халкъны арасында яйылгъан «Дербент-наме», «Анжи-наме», «Къарабудагъгент-наме» деген тарихи эсделиклер шо хазар ва оланы ичинде акъ къунланы, къуманланы пачалыгъы оьмюр сюрген девюрлерден хабар бере.
Жамият аралыкъланы оьсювюнде, маданият байлыкъ генглешивде ва теренлешивде Дагъыстанны бары да халкъларына хазарлар кёп таъсир этген. Хазарланы тили де къумукъ тил йимик тюрк тиллеге гире. Демек, къумукълар Хазариядагъы къуман (камер) тайпадан бола. Къарагъанда, IV-VII асруларда Темиркъазыкъ Кавказдагъы тюрк къавумлар, тиллерини ювукълугъуна асасланып, бёлюклеге пайлана болгъан. Оланы бирлери ол девюрде къун (къуман) тилни эки янына бирлеше, башгъалары буса булгъар тилни эки янына жыйыла. Тек о девюрде оланы башгъалыгъы гьали йимик болмагъан: олар оьзлени умуми тюрк тилге ювукълугъун сакълагъан. Ол тюрк халкълар барысы да башлап янгыз оьзлеге хас тенгирилик динине, дюньягъа къарав мифология системасына къуллукъ эте. Сонг буса хазар пачалары иудей динни къабул этелер.
Амма Хазар пачалыгъыны ичиндеги кёбюсю тюрк тилли къавумлар оьзлени оьзтёречелигин къоругъан. Биринчи къумукъ пача Алп Эл Табар савлай Дагъыстанны бирлешдирме бажаргъан. Ол, хазарлардан да, араплардан да айрылып, оьзбашына яшайгъан пачалыкъ болмагъа кёп къаст этген, политика ва дав этип чалышгъан. 664-нчю йылда Албан пачалыгъыны пачасы Жаванширге оьзюню къызын эрге берип, политика ва дослукъ аралыкъларын бегитген. Алп Эл Табарны башгъа къызы буса хазар хаканны къатыны болгъан.
670-нчи йылларда, Жаваншир пача оьлгенде, албанлылар Алп Эл Табарны къызындан болгъан яшлагъа атасындан къалгъан варислик тахын бермеген. Булай болгъанда, масъаланы дав булан чечмеге тюшген. Къумукъланы асгери Албан элин дагъытмагъа, халкъын есир этмеге башлай. Албанлар баш икмеге борчлу бола. Атасыны тахында Алп Эл Табарны къызыны уланы олтура.
О девюрде бу янгы къурулгъан пачалыкъ бирлешив къыйынлы политика ва дав гьаллагъа тарый. Къумукъланы бир янында – жугьут динге сужда этеген хазар пачалар, бириси янында буса – дюньяны басгъын салып гелеген араплар.
Политика ва ругь эркинлигин бегитмек муратда, эки де якъдагъы гючлеге къаршы гюч гьисапда, Алп Эл Табар 682-нчи йылда хачперес динни (христианство) къабул эте. Янгы динни бегитмек учун, Албан гьукуматындан миссионерлер чакъыра. Шоллукъда, халкъланы ябушувуна динлени ябушуву да къошула.
Тек, нечакъы ябушса да, чалышса да, Алп Эл Табарны иши тюзелмей. Савлай Дагъыстанны бирлешдирип, къумукъ пача къургъан пачалыкъ бирлиги узакъ ва къыргъынлы арап-хазар давланы натижасында дагъыла. Бу давларда къумукълар да, Дагъыстанны оьзге халкълары да даим хазарланы ягъын тутуп ябушгъан. Ону да аслу себеби Хазар каганат оьзлеге табиъ халкъланы жамият къурулушун ва маданият байлыгъын эзмейгенлик болгъан.
Арап елевчюлер Дагъыстанны елегенде, ону халкъларына салгъан авур ясакълар этген уллу зулмуланы багьанасы да шо болма ярай.
Бизин халкъ оьзюне милли ат этип алгъан баш сёзюн бир де алышдырмагъан. Ону башланыву камерлеге, къунлагъа ва олардан сонг къуманлагъа геле. Къуманлар ва къуман асгерлери, буржанлар ва анчилер йимик, Хазар пачалыгъыны аркъатаявлары болгъан. Къуман тил Хазарияда ва ондан сонггъу асруларда къурулгъан къуман-къыпчакълыкъ пачалыкъларда да баш маънада къолланып юрюйген жанлы къатнашывну аламаты болгъан.
Бу ерде къумукъланы миллет-халкъ атыны къайдан гелегенин айтсакъ, тюз болур. «Къумукъ» деген сёз халкъны аты ва оланы элини аты да болгъан о сёз. Бир-бир юртланы атларыны гесеги гьисапда да бизге етишген (Капир-къумукъ, Къази-къумукъ). Башлап маънасында сёз, бизин гьисабыбызда, «къунн», «къум» ва «укъ» деген эки гесекден яратылгъан.
«Къунн» – биз оьрде эсгерген уллу «къум», «къунн» къавумну аты. «Укъ» буса, бырынгъы тюрк тиллени сёзлюгюнде айтылагъангъа гёре, къавум, наслу деген маънаны англата. Сёзню гьалиги формагъа гелген кюю, бизин гьисабыбызда, шулай болгъан: къунукъ > къумукъ.
Тувулувунда, тарихи гелишинде къумукълагъа камерлер, савирлер, къунлар, хазарлар, къунукълар, къуманлар деп айтылып да гелген. Белгили алим Камил Алиев «къумукъ» деген ат эки якъгъа VII асрудан башлап белгили болгъанны токъташдыра.
VIII асруну ортасына таба хазарлар Эдил (Волга) оьзенни бойларына багъып артгъа тартыла. Арап асгери Дагъыстанны елей. Халкъны къыра, есир эте, малын талай. Дагъыстан дагъы да увакъ бийликлеге, ханлыкълагъа бёлюне.
Оьр гьакимликни араплар шавхаллагъа бере. Жамият аралыкъланы оьсювю, халкъны маданият байлыгъыны артыву кёп асрулагъа артгъа тартыла. Янгы дин идеология – ислам башлапгъы девюрюнде бизин халкълагъа янгыз хариплик, зулму гелтирген. Уллу Арап халипатны бай маданияты бизин халкълагъа 500–600 йыллардан сонг гелмеге башлагъан. Гелген заманда да арапланы маданият байлыгъына бийлер-шавхаллар ва терен билим алып болгъанлар етишме болгъан. Халкъ учун ол байлыкъ даимге етишмеге болмайгъан умут кюйде къалгъан.
Къумукътюз орта асруларда Таргъу шавхаллыкъгъа гире болгъан. Шо асруларда Дагъыстангъа падчанакълар, къыпчакълар, монголлар, Акъсакъ Темирни черивлери, тюрклер, Иранны асгерлери гелгенлер. Арты битмейген уллу давлар, къыргъынлар бизин жамият бирлешивлени оьсювюне пуршав этип тургъан. Шону учун о девюрлердеги бизин маданиятны кёп эсделиклери о заманларда тас болгъан. Сонг гелген рус пачаны асгерлери де, бизин оьсювюбюзге, четимлик этсе тюгюл, кёмек этмеген. Рус маданиятны байлыгъына бизинкилер XIX асруну экинчи яртысында табушмагъа башлагъан. Рус тилден таба рус маданиятгъа, ондан таба дюнья маданиятына бизин Дагъыстанны халкъларыны генг къатлавлары янгыз совет девюрде ес болгъан.
Гьали биз къумукъ адабиятны оьсювюне гелейик.
Оьрде айтылгъан затланы гёз алгъа тутуп, бугюнгю тарих ва адабият илму береген маълуматлагъа да таянып, дагъыстан халкъланы, шолар булан бирче къумукъланы сёз маданиятын, ругь байлыгъын, адабиятын шулай девюрлеге бёлюп къарама ярар деп эсибизге геле.
Кимер (камер) девюр.
Къун-хазар девюр.
Къуман-къумукъ девюр.
Янгы къумукъ адабият яратылывну заманы.
Натижалап айтгъанда, кимер язывдан сонг тезги орта асрулардан башлап, бизин милли язывубуз арап алфавитге таянып этилген «ажам» язывда юрюле.
Языв адабиятыбызны тили буса тюрк халкъланы арасында бырынгъыдан гелеген «самар» язывдан ва ондан сонг къолланагъан «тюрки» язывдан оьтюп, Й. Къазакъны девюрюнде тамурлашгъан жанлы гьалиги къумукъ тилге гёче.
Маъна янын гьисапгъа алып, антологияда адабият материал 10 бёлюкге бёлюнюп берилген. Эсгерме тийишли гёребиз – булай китаплар гележекде де толумлашдырылып ва янгыча янашывлар булан чыгъарылмакъ парз.
Неге тюгюл де, бизин адабият варислигибиз муну булан тамамланмай, ону бары да аламатлыгъы гьали де толу аян болуп битмеген. Унутмайыкъ, биз – дюньяны инг бырынгъы халкъларынданбыз.
Салав Алиев,
Гьанипа Акаев.
