Генг тюрк дюньясына чыкъмакъны оьзюме борч этип салып, къумукъ халкъны вакили гьисапда артдагъы вакътиде бизге ювукъ тюрк халкъланы къысматына, фольклоруна, адабиятына, тилине, адат-къылыкъ яшавуна багъышлангъан илму-ахтарыв конференцияларда, симпозиумларда ортакъчылыкъ этмеге тюшген.
Артдагъы сапаргъа чыкъмакълыгъымны себеби Азербайжан милли илмулар академиясы оьтгереген «Умуми тюрк контексинде къарабах халкъ оюнлары ва майдан тамашалары» деген халкъара конференциясында ортакъчылыкъ этегеним болду. Азербайжанны гёзел тахшагьарында башланып, конференцияны иши Бакюден 350 чакъырым ёл ариде ерлешген Тертер районунда давам этилинди. Бу район республиканы Арменияны дазусуна ювукъда, Къарабах вилаятында ерлешген. Онда жыйылгъан конференцияны ортакъчылары район центрны администрациясында къабул этилинди. Администрацияны алдындагъы майданчада гелген къонакълагъа оьзтёречели халкъ оюнлары, майдан оюнлары, халкъны яшаву-турушу, адатлары булан байлангъан гёрюнюшлери, халкъ сарынлары, бийивлери, ашугларыны йырлары аян этилди.
Ондан сонг илму-ахтарыв конференция оьзюню ишин узатды. Тертер шагьаргъа Америкадан, Ирандан, Тюркиядан гелген вакиллери булан бирге мен де пленар жыйынында къумукъ миллетни гьакъында, бизин халкъланы тарихи аралыкъларына байлавлу баянлыкъ бердим.
Оьзюмню докладымда мен орта асрулардан берли къумукъ дин алимлер, шаирлер Ширван, Шемахы устазлардан билим алгъанындан башлап, къумукъ бий Хасайбек Уцумиев (Йырчы Къазакъны «Уцуми уллу Хасайбек» деген шигьрусуну игити) Азербайжанны ханы Мехтикулиханны къызы Хуршидбану Натаван булан уьйленгенини гьакъында маълуматлар бере туруп, бизин политика-маданият аралыкъларыбызны токъташдырдым. Олай да, далиллер булан исбат этип, бизин халкъ авуз яратывчулугъубузну ортакъ ерлерини гьакъында сёйледим.
Юзден де артыкъ адам къуршалгъан конференцияны иши бёлмелеге бёлюнюп давам этилинди. Россия Федерациясында бир янгыз мен Дагъыстанны, къумукъ халкъны вакили гьисапда чакъырылгъан саялы шонда актив кюйде ортакъчылыкъ этмеге къасткъылдым.
Аслу ва бёлюклеге гёре бёлюнгенде этилинген докладларда, кёп санавдагъы сёйлевлерде шулай уьч-дёрт ой-таклиф янгырып-янгырып арагъа чыгъа турду:
1. Тюрк халкъланы тамур бирлигини аламаты болгъан фольклорну ругь байлыкъларын гьалиги наслулагъа етишдирмекни гьайын этмек. Шо уллу варисликге таянып, бугюнгю маданият гьалны гётермек учун мекенли чаралар гёрмек.
2. Бары да тюрк халкъларыны оюнларыны ортакъ ерлери бар.
3. Тюрк халкъларыны халкъ оюнларыны ва майдан тамашаларыны тарбиялав маънасы гючлю ва оланы янгыртмагъа къаст этмеге герек.
Мен оьзюмню сапарымда дагъы да тюрк халкъланы чалышывчу гьаракатлары булан таныш болмакъ, гьакълашмакъ, илму-ахтарыв, жамият ишлерибизде бир-биревге кёмеклешивню, якълавну, сыкълашывну ёлларын белгилемекни мурат тутгъан эдим.
Конференцияда тыш пачалыкълардан гелген вакиллер айтардай кёп тюгюл эди. Мени де, Америкадан гелген Анна Олдфилд деген ахтарывчу къатынны да азербайжанлыланы белгили шаири-ашугу Шемшир Къурбановну вариси, айтылгъан жамият чалышывчу, атасыны атындан къургъан фондну ёлбашчысы Къанбер Къурбановну ожагъына къонакълыкъгъа элтди. Шо ожакъда бизге этилинген гьюрмет Кавказ халкъларына ортакъ болгъан инг де тизив хасиятларын бирдагъы керен исбат этди.
Бу татывлу, савлай Азербайжангъа белгили яшлар тарбиялагъан Къанбер Къурбанов ва ону олжасы Фируза-ханым бизин къонакълыкъда экенибизни гьис этмеге къоймай, оьз яшлары йимик къаршыладылар. Къанбер агъав 30 йылланы узагъында жаваплы къуллукъларда ишлеп тургъан, гьали буса ол пенсияда. Тек о адам бир гюнюн де бош йибермей, гьали де ватанына, оьз халкъына къолундан гелеген кёмегин этип тура. Бу агьлю бир уллу ерде теплицаларда хыяр, жиелек оьсдюрмек учун агрокомплекс къуруп, 100-ге ювукъ адамны иш булан таъмин этген. Шондан гёреген гелимини башындан бу рагьмулу адамлар чарасызлагъа, юреги авруйгъан яшлагъа кёмек этип тура.
Оьзюне 83 йыл бола буса да, сав гьакъылын, терен билимин таза сакълагъан тамаза, атасы Ашуг Шемширни атындан оьзю къургъан фондундан таба адабиятны, фольклорну уьстюнде чалышагъанлагъа илму-ахтарыв ишлени яшавгъа чыгъармакъ учун, конференциялар оьтгермек учун кёмек гьисапда акъча маялар гёрсете. Сонг да, ол Азербайжан адабиятыны, фольклоруну бай къатлавлары топлангъан китапланы басмадан чыгъармагъа кёп санавда харж берген. Мен ортакъчылыкъ этген конференция да шо фондну кёмеклиги булан оьтгерилди.
Конференция юрюлген вакътини ичинде мен бу ожакъны рагьмулусуна, берекетине тюшюндюм ва шулай адамлар булан таныш болгъаныма бек шат болдум. Шулай агьвалатлар, ёлугъувлар адамны ич дюньясын бай эте, дюньягъа бакъгъан якъдагъы оюн-пикрусун алышдыра.
Мен о пачалыкъда илмугъа, айрокъда милли илмуларына бакъгъан якъдагъы янашывгъа бирдагъы керен тюшюндюм. Оьз тарихини, маданиятыны бай къатлавларын ахтармакъны агьамиятын олар биринчи ерге салып чалыша. Мисал учун айтгъанда, оланы фольклоруну ахтарылмагъан бир къатлаву да къалмагъандыр деп эсиме гелди ва шону мен, озокъда, бираз гюллеме де гюлледим. Гьукуматдан къайры, шо ишде кёп гьисапда къурулгъан фондлар да оьз аслам къошумун эте. Шолай шартлар тувулунса, балики, бизде де гьал яхшылашар эди деген ой гелди мени башыма.
Шолайлыкъда, конференцияда да, ондан сонггъу ёлугъувларымда да бютюн тюрк дюньясында бизин къумукъ халкъны ортакъ тарихи барлыгъын, ортакъ бай фольклор къатлавлары барын башгъа миллетлени вакиллерине бирдагъы керен исбат этдим ва янгы ахтарыв ишлер учун кёп бай сынав топладым.
Р. МУСАЕВА.
Автор чыгъаргъан сурат.
