– Барият Магьамматовна, бир гьавур биринчи касбугъузну юрютюп, Дагъыстан радиокомитетинде режиссёр гьисапда чалышгъан сонг, сиз илмуну ёлуна нечик тюшдюгюз? Шогъар не себеп болду?
– Билемисен, уьлкебизни тахшагьарына оьр охув ожакъда билим алмагъа гетгенчеге де, мен халкъ яратывчулугъуну республика уьюнде методист болуп ишлеп турдум. Мени илму тармакъдагъы биринчи абатларым, жаны яхшы женнетлени тёрюнде болсун, уьягьлюм Алимни (ол Дагъыстанны халкъ шаири Тагьир Хрюкскийни уланы – Н.Б.) таъсири булан алынгъан. Инг алда аслу ишим булан янаша оьзю савунда бизин ожакъда кёп болагъан Расул Гьамзатовну таклифине гёре мен оьзбашына чалышагъан къумукъ, рутул ва азербайжан йыравланы яратывчулугъун ахтармагъа башладым. Оланы асарларын язып алып, айрыча китапларын онгардым. Шолай, мен тизип, оьзюм баш сёз де язып онгаргъан Дагъыстанны ат къазангъан артисти Агъай Къаплановну «Агъачкъомуз булан» деген китабы 1963-нчю йылда охувчулагъа етишди. Шо китапны уьстюнде ишлейгенде магъа Аткъайны ва Камал Абуковну айрыча кёмеги тийди. Дейгеним, мен къумукъ адабиятны, айрыча поэзияны яхшы билемен деп айтмагъа болмайман. Шо саялы мен оьзлени атларын уллу гьюрмет булан эсгереген чебер сёзню айтылгъан усталары, Агъай Къапланов айтагъан йырланы арасындан халкъ йырларын танглап, ону асарларыны уьстюнде редакторлар гьисапда ишледилер. Шондан къайры да, мен дагъы да эки китапны чыгъармагъа болдум.
Москва шагьардагъы пачалыкъ маданият институтун битдирип къайтгъан сонг мен Дагъыстан къумукъ радиода режиссёр болуп ишлемеге башладым. Арадан бираз заман да гетмейли, Россияны илмулар академиясыны Дагъыстандагъы филиалыны тарих, тил ва адабият институтну директору Гьажи Гьамзатовну насигьатына гёре аспирантурагъа да тюшдюм. Белгили алимибиз Сакинат Гьажиеваны ёлбашчылыгъы булан «Къумукъланы алдынгъы ва гьалиги уьйленив, олай да той адатлары (XIX асруну ахыры XX асру)» деген темагъа кандидатлыкъ диссертациямны токъташдырылгъан болжалларда якъладым. Шо илму ишимде янгыз къумукъланы тюгюл, оьзге тюрк халкъларыны уьйленив ва той адатлары да ахтарылгъан.
– Олай болгъан сонг, сизин илму чалышывугъуз бюс-бютюнлей къумукъланы мердешли адатларын, оланы яшав-турушун ахтарыв булан байлавлу деп айтмагъа ярай дагъы?..
– Илму-ахтарыв ишимде янгыз къумукъланы тюгюл, аслу гьалда Дагъыстанны аз санавлу миллетлерини агьлю яшав-турушуна, тарих-этнография ахтарывлагъа айрыча агьамият беремен. Бугюнлеге ХIХ асрудан тутуп, ХХ асруну башына ерли табасаранлыланы, ботлихлилени, гьайдакълыланы, годоберлилени ва бизин республикада яшайгъан оьзге аз миллетли халкъларыны гьакъындагъы тарих-этнография ахтарывларым басмадан чыгъарылгъан. Оланы аслам пайы Американы Бирлешген Штатларында «Энциклопедия мировых культур», олай да «Народы России», «Народы и религии мира», «Народы юга России», «Народы Дагестана» деген илму жыйымларда ер тапгъан. Айрыча китаплар болуп чыкъгъандан къайры да, янгыз бизин уьлкеде тюгюл, тыш пачалыкъларда оьтгерилген илму конференцияларда, конгреслерде малим этилген илму ишлеримде гьар миллетни оьзтёречелиги булан бирге милли маданият ва умуми башгъалыкъларына да аслу тергев берилген.
Озокъда, биз, илму къуллукъчулар, ахтарагъан масъалаланы оьзюбюз тангламайбыз. Илму ахтарывлар юрютегенде Россияны илмулар академиясыны талаплары гьисапгъа алына. Шолай, мен артдагъы эки йылны узагъында гьалиги дагъыстан агьлюню масъалаларын ахтараман. Темиркъазыкъ Кавказны ва Дагъыстанны халкъларыны сурсат булан байлавлу мердешлени мисалларында бир-бири булангъы байлавлугъун, олай да таъсирин ахтарып, айрыча монография язып чыгъармагъа да бажардым.
– Барият Магьамматовна, сиз оьзюгюз лап артда эсгерген илму-ахтарыв ишигизни гьакъында айрыча не айтмагъа боласыз?
– Билемисен, Темиркъазыкъ Кавказны ва Дагъыстанны тюрк миллетли халкъларыны сурсат, аш булан байлавлу мердешлери айрыча ахтарыла буса да, монографияда гьар тюрлю ашланы этилеген къайдалары бериле деп ойлашма тюшмей. Шо илму-ахтарыв ишимде аслу гьалда тюрк миллетли халкъларыны тарихинден маълумат бериле. Олар не йимик саниятлар булан машгъул болуп гелгени гьакъда да айтыла. Шондан сонг сурсат, ашамлыкъ булан байлавлу мердешлери малим этиле. Демек, кёп йылланы боюнда оьтгерилген этнография ахтарывланы кюрчюсюнде ва ахтарылагъан масъалагъа байлавлу чыгъарылгъан хас адабиятгъа асасланып, тюрк миллетлени маданият бирлигин, олай да гьар миллетни башгъалыкъларын гёз алгъа тутуп, оланы ашамлыкъ булан байлавлу мердешлерин суратламакъны къастын этгенмен. Монографияда айрыча гьар миллетни вакиллерини арасында аш этилеген вакътиде тиштайпаны гийимине, тепси ягъада оьзлени тутмагъа тюшеген къайдаларына да, олай да башгъа янларына да аслу тергев бериле. Шу ерде оьзюмню ишимде оьзге алимлени ахтарывларындан къайры да, Манай Алибековну «Къылыкъ китабындан» да пайдалангъанымны айрыча эсгермеге тийишли гёремен.
– Сиз юрютеген ахтарывлар булан байлавлу айтгъанда, бугюнлерде дагъыстан агьлюню алдында не йимик масъалалар токътагъан?
– Мен шо масъаланы уьстюнде ишлемеге башлагъанлы, архивлердеги кёп материалланы ахтармагъа тюшдю. Халкъны яшавунда заман булан бирче агьлю яшаву да алышынгъаны англашыла. Озокъда, бугюнлерде алдын йимик агъа-ини оьзлени агьлюлери булан бир къазандан ашап, бир абзарда да яшамай. Шолай яшавун къургъан агьлюлер Дагъыстанны къыбла боюнда оьтген асруну 70-нчи йылларыны ахырында да бар эди. Бугюнлерде буса жагьил уланлар уьйленген сонг, аслу гьалда оьзюню агьлюсю булан ата-анасындан айрыча чыгъып яшав къурмагъа къасткъылагъаны белгили. Шо якъдан алгъанда, бизде буссагьатгъы вакътиде, оьрде эсгергеним йимик, агъа-ини бир абзарда бирче яшайгъан агьлю барын, атасы, анасы булан яшайгъан яшланы санавун, эр-къатынны арасында айрылывланы ахтарывну юрютемен.
– Сиз юрютеген шо ахтарывланы натижалары нечикдир? Айрылагъан эр-къатынны санаву аз боламы, неде баргъан сайын артамы?
– Арта. Шону булан бирге, артдагъы эки йылны гьакъында айтгъанда, уьйленмек учун ЗАГС-ны къурумларына арзалар бергенлени умуми санавундан 5, 8 проценти той согъулагъан гюн етишгенчеге шоланы къайтарып алгъаны белгили. Эгер де уьйленгенчеге арзалар закон булан токъташдырылгъан кюйде бир ай алда бериле болмагъан буса, олар да айрылагъан эр-къатынны сыдыраларын толумлашдыражакъ эди. Оьзюм юрютеген ахтарывланы гьасиллерине асасланып айтсам, 2012 -нчи йылда бизин республиканы хас пачалыкъ къурумларында уьйленивге байлавлу – 22 минг 531, айырылывлагъа байлавлу буса 4 минг 657 языв этилген. Айрылгъан эр-къатынны санаву уьйленгенлени 20, 7 проценти болуп токътай. Тек шу ерде 18 йыллыкъ чагъында уьйленегенлени гьакъында мекенли маълуматланы топламагъа бажарылмай къалагъанын айрыча айтмагъа сюемен. Бизин республиканы пачалыкъ къурумларында шо чагъындагъылар уьйленегени гьакъында артдагъы бир нече йылны узагъында этилген 2 тюгюл языв ёкъ. Неге тюгюл, шо чагъында уьйленегенлеге аслу гьалда шариат ёлунда гебин къыйылып къала. Гьар къайсы чагъында да янгыз гебин къыйып уьйленегенлени гьисабын юрютмеге бирдокъда бажарылмай. Нечик алай да, мен гелтирген шу санавлар айрылагъан эр-къатынны санаву артагъанын исбатлай. Шо гьакъда айта туруп, бугюнлерде гьатта 30 йыллар бирче яшагъан эр-къатын айрылагъан гезиклер де ёлугъагъанын эсгерме тюше.
– Шолай гьалны себеплерин сиз нечик англатажакъ эдигиз?
– Эр-къатынны арасында татывсузлукъ тувулунуп, агьлюлер тозулагъаныны себеплери кёп. Мен гьисап этеген кюйде, заман оьтюп, билим даражасындан къайры, эр-къатынны бир-бирине бакъгъан якъдагъы талаплары да артагъанлыгъы шоланы биринчиси болуп токътай. Сонг да, шо гьалгъа яшав шартлар баргъан сайын бузукълашагъаны да таъсир этедир. Бирдагъысы, гьалиги бир-бир тиштайпалар айрыча яшамакъны онгайлы гёре. Агьлюлерде татывсузлукъ тувулунагъаныны аслу себебин эсли ва яш наслуланы арасындагъы байлавлукъ уьзюлгенлигинден де гёремен.
– Экинчилей уьйленегенлени гьакъында баянлыкъ береген маълуматлар бармы?
– Бар. Экинчилей кёбюсю гьалда эргишилер уьйлене. Оьзюм ахтаргъан 2013-нчю йылны гёз алгъа тутуп айтгъанда, 1минг 78 эргиши ва 578 къатынгиши экинчилей уьйленген.
– Барият Магьамматовна, артдагъы вакътилерде къумукъ тиштайпалар оьзге миллетлени вакиллери булан уьйленеген гезиклер кёп болагъаныны себеплерин нечик англатажакъ эдигиз?
– Шо гьалны себеплерин ахтарып турмагъа да тюшмейдир. Нечик де, кёпден берли Къумукътюзде кёп санавдагъы оьзге халкъланы вакиллери де яшап гелген. Шогъар оьз заманында бизин республиканы ёлбашчыларыны тав миллетли халкъланы тюзлюк бойлагъа гёчюрмек учун юрютген гьаракаты да айрыча болушлукъ этген. Бугюнлерде гьар тюрлю халкъланы вакиллерини арасындагъы къатнав да артгъан. Демек, олар бирге оьр охув ожакъларда билим ала, бирче ишлей. Бу – бир яны. Шондан къайры да, асрулар боюнда тюрк миллетлеге гиреген халкъланы къатын-къызлары, шоланы арасында къумукъ тиштайпалар, уьй къуллукъгъа байланып, яшланы тарбиялав булан машгъул болуп гелгени белгили. Тавлу къатын-къызлар йимик олар къышгъа агъач гьазир этив, олай да бичен чалыв, оьзге къол гюч тарыкълы авур ишлени кютюв булан машгъул болмагъан. Уьйде, абзарда онгайлы яшав шартланы болдурув гьар къачан да оланы аслу борчу болгъан. Шо да оьзге миллетли эргишилени олар булан уьй болмагъа иштагьлы этген. Гертиси, буссагьатгъы вакътиде уьйленивню гьакъындагъы шагьатнамалагъа янгыз эр-къатын тийишли гёрген гезиклерде оланы миллети языла. Шо саялы болмагъа ярай, артдагъы вакътилерде оланы миллети эсгерилмей къала. Тек оьзюм юрютеген ахтарывланы гьасиллери бизин къумукъ тиштайпалар оьзге миллетли эргишилеге эрге чыгъагъан гезиклер кёп болагъанын исбатлай. Шону булан бирге дагъыстан халкъларыны вакиллери орус миллетли къатын-къызлар булан кёп сийрек уьйлене. Шогъар оланы динини, яшавгъа къаравларыны, тарбиясыны башгъалыкълары да таъсир этме болмагъа ярай.
– Барият Магьамматовна, мени булан шулай ачыкъ лакъыр этгенигиз саялы кёп савболугъуз. Янгы йыл булан да къутлап, сизге яхшы савлукъ, яшавугъузда кёп-кёп яхшылыкълар, алимлик чалышывугъузда дагъы да оьрлюклер ёрайман.
– Мен де магъа берилген имканлыкъдан пайдаланып, къумукъ халкъымны янгы йыл булан къутлай туруп, бугюнгю бизин четим девюрде инг алда чыдамлыкъ ёрайман. Заман гете туруп сама шо гьал яхшы якъгъа багъып алышынажагъына инанмагъа да сюемен. Янгы йылда гьар ожакъгъа янгыз сююнч-къуванч алып гелеген янгылыкълар эшик къакъсын. Гьар кимни де яшаву оьзю гёзлегенден артыкъ болуп тюзленсин. Халкъына къуллукъгъа белсенген къумукъланы баш «Ёлдаш» газетини бары да къуллукъчуларына да яратывчулукъ уьстюнлюклер, агьлюлерине татывлукъ ёрайман. Оьзюм де алимлик къысматыма къабул болуп, юрютеген ахтарывларымны гележекде де узатмагъа гёз алгъа тутаман. Шолардан да халкъыма аз буса да пайда-хайыр тиер деп умут этемен.
Лакъырлашывну юрютген
Насрулла Байболатов.
Суратда: Б. Алимова.
