Ана тилни таъсирин артдырагъанлар

      


МУАЛЛИМЛЕНИ КАСБУ БАЙРАМЫН КЪУТЛАЙ ТУРУП


Муаллимни касбусу гьар заманда да тарыкълы ва абурлу болуп гелген. Бугюнлерде де оланы ишини агьамиятлыгъы артса тюгюл, бир де кемимей. Шо якъдан алгъанда, мактапларда ана тилден ва адабиятдан дарслар юрютеген муаллимлер айрыча абургъа лайыкълы. Неге тюгюл, бир де къопдурувсуз айтгъанда, олар торайып гелеген яш наслугъа ана тилни, милли адабиятны асарларын уьйрете туруп, аталардан бизге варислик гьисапда къалгъан адат-къылыкъ мердешлени, маданиятны тас болмагъа къоймай сакъламакъны къастын этегенлердендир. Шону гёз алгъа тутуп, тюнегюн белгиленген касбу байрамы булан да къутлап, ана тилни асиллигин, таъсирин артдырагъан Къарабудагъгентдеги гимназияны муаллимлерини гьар гюнлюк жанлы гьаракаты гьакъда айтмакъны тийишли гёремен.


Эсгерилген охув ожакъда ана тилни уьйренив кёпден берли де оьр даражада салынгъан. Шо гьакъда мен сёз ёругъуна оьзгелерден эшитип айтмайман. Айтылагъан пикрумну гертилигин ташдырма боламан. Неге тюгюл, оьз заманында мен бу охув ожакъда билим алгъанман. Бир вакътини ичинде мени булан бирче оьр охув ожакъда бир факультетни битдирип чыкъгъанлар да буссагьатгъы вакътиде бу охув ожакъда ишлей. Олар булан алда да кёп керенлер лакъырлашгъанман. Шо саялы олар оьзлени касбусуна некъадар жаваплы янашагъаны да магъа белгили. Шолай болса да, яшлагъа мугькам кюйде билим беривге белсенип, мекенли оьрлюклеге етишип, янгыз яхшы яндан танылгъан ана тилни муаллимлери булан уьлгюлю сынавуну, оьзлени алдында токътагъан масъалаланы айланасында бу гезик де лакъыр этемен.


АЧЫКЪ ЛАКЪЫР


– Артдагъы йылларда ана тиллеге гьакимлик къурумларыны янындан къаравулланагъан кюйде тергев берилмейгени бизин ойлашдыра,– дей Къарабудагъгентдеги гимназияда ана тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлерини методика бирлешивюню ёлбашчысы Айгьанат Арсланбекова. – Тек буссагьатгъы вакътиде бизин охув ожакъда оьр класларда ана тил ва адабият дарсланы юрютеген алты да муаллим яш наслуну билими, тарбиясы оьзлерден гьасил болагъанын яхшы англап, билим берив тармакъгъа салынагъан талапланы, демек, федерал пачалыкъ билим берив стандартны (ФГОС) гесимлерин, олай да гьар яшны билим, яратывчулукъ пагьму бажарылывлугъун гьисапгъа алып чалышагъанын айтмагъа бажарыла, – деп, ол методика бирлешивге къуршалгъан муаллимлени атларын да уллу гьюрмет булан эсгере.


– Танглагъан касбусуна кёп йылланы узагъында амин кюйде къалып чалыша­гъан сынавлу муаллимлер Найида Балашева, Иманият Гьажиева, олай да Русайдат Салаватова, Зулфия Мамаева, Зумрут Атаева яратывчулукъ ёлда оьз ишине жаваплы янаша. Яшланы ана тилни сырларына уьйретегенден къайры да, ойлашмагъа, пикир этмеге, гележекде элге -халкъгъа лайыкълы къуллукъ этердей намусну, къылыкъны, тарбияны сингдире. Ана тилни яшлагъа не ёлларда англатайым, ону бар байлыгъын охувчулагъа нечик етишдирейим деп, дарсгъа мекенли ойлашып бара. Шо да олагъа дарсны барышына салынгъан борч­ланы яшавгъа чыгъармагъа кёмек эте. Эсгерип айтсам, бизин муаллимлер гьар тил бёлюкню, адабият асарланы маъна кюрчюсюн сакълап, дарсланы къужурлу къайдада оьтгере. Гьар къумукъ сёзге тергевюн тарта, къумукъ тилни оьзлер де сююп, яшланы сюйдюрюп де ишлей. Оьз­лер онгаргъан, кёп йылланы узагъында жыйылгъан – топлангъан дидактика материалланы, гёрсетив алатланы да къоллай.


 


КЪОШУМ ШАРТЛАР


Озокъда, бир заманда да муаллимни иши енгил болгъан деп айтма болмайман. Бугюнлерде муаллимлеге ишлемеге тюгюл, яшланы гьакъыл, къылыкъ якъдан тарбияламагъа да айрыча къыйын болгъан. Неге тюгюл, гьалиги яшланы алдындан эсе гьакъылы итти де болгъан. Охувчуланы арасында нечакъы уьйрете турсанг да, англама сюймейгенлери ёлугъа. оланы аслам пайы дарсны тез алса да, кёп маълуматны билсе де, чебер адабият асарланы иштагьлы кюйде охумай. Шону булан бирге, билим берив идаралар, оланы арасында бизин охув ожакъ да, гьалиги шартлагъа жавап береген компьютерлер ва оьзге ясандырывлар булан къурашдырлагъаны Интернет, башгъа онгайлыкълар этилгени муалимлеге къошум шартлар ярата. Яшланы охувгъа бакъгъан тергевюн бир къадар артдырывгъа себеплер тувдура. Бизин муаллимлер де шо шартлардан асувлу кюйде пайдаланмакъны къастын болдура.


Бизин иш сынавубуздан алып айтсам, методика бирлешивню генгешлерини барышында янгыз муаллимлени уьлгюлю сынаву малим этилип къалмай. Охув йылны башында таскъдыкъ этилген иш ёрукъгъа гёре гьар муаллим оьзбашына чалышсын учун, ана тилни ва адабиятны уьйренивню бир-бир агьамиятлы масъалаларын чечивню ёлларын ахтарагъан яратывчулукъ ишлер гьазирлемеге, докладлар язма тапшурула,– деп хабарлай, оьзю ёлбашчылыкъ этеген муаллимлени методика бирлешивюню иши не ёрукъда салынгъаны гьакъда айта туруп, А. Арсланбекова.


Оьтгерилеген тергевлени барышында охувчулар гёрсетеген билимлер муаллим касбусуна нечик янашагъанын гюзгюде йимик гёрсетип къоягъаны гьакъда айта туруп, шондан къайры да ол яшланы ана тилни ва адабиятны уьйренивню таъсирин артдырмакъ учун дарсларда юрюлеген ишлени тюрлюлерин ачыкъ эте.


– Муаллимлер оьзлени дарсларында охувчуну сёз байлыгъын артдырагъан ишлени де юрютелер, – деп узата сёзюн ол. – Ачыкъ этип айтгъанда, гьар тюрлю тапшурувланы кюте туруп, яшлар жумлалар къуралар, гиччирек хабарлар язалар. Адабият асарны чеберлик аламатларын ахтарыв да, дарсда юрюлеген аслу ишлерден гьисаплана. Адабият асар гечилип битген сонг, яратывчулукъ ишлер язывгъа тергев бериле. Шолайлыкъда, асаргъа салынагъан масъалагъа байлавлу охувчуну пикрусу, гьасил чыгъарыву, чинкдеси, ону оюну оьсювю ачыкъ этиле.     


Ана тилни ва адабиятны уьйренювню сынавлу муаллимлер дарслар булан тамамлап къоймай. Класдан тышда оьтгерилеген чаралагъа да аслу тергевюн бакъдыра. Ана тилге ва адабиятгъа багъышлангъан ахшамларын оьтгере. Шоланы барышында охувчулар шиъруллар охуй, йырлай, къумукъ шаирлени ва язывчуланы асарларын сагьналашдырып, ойнап гёрсетелер. Шо да яшланы ругь якъдан тарбиялама болушлукъ эте.


ТАРИХГЕ, АДАТ-КЪЫЛЫКЪГЪА УЬЙРЕТЕ


– Ана тил демек, ана берген тил демек бола. Ер юзюнде огъар етеген гьеч бир зат да ёкъдур. Ана тилге янгыз школада юрюлеген дарсгъа йимик янашып къалмакъ да азлыкъ эте. Неге тюгюл, ана тилни гючю булан охувчулар гьайлек чагъындан берли юреклерине сингген тилни байлыгъына тюшюнмекден къайры да, ана Ватанны тарихин, адат-къылыкъ мердешлерин уьйренмеге бола. Гертилей де, бизин охув ожакъда шогъар кёпден берли тюшюнгенбиз,– дей, бизин лакъыргъа къошулуп, Къарабудагъгентдеги гимназияны ёлбашчысыны илму-методика ишлеге къарайгъан заместители, филология илмуланы кандидаты Ругьаният Мусаева да.


– Етишген натижаларыбыз да бизин сююндюре. Дейгеним, оьтген охув йылда республика оьлчевде ана тилден оьтгерилген олимпиадада бизин охув ожакъда 11-нчи класда билим алагъан Гюлмира Гьажиева биринчи ерге ес болду. Сакинат Муселемова буса экинчи ерни къазанды. Сыйлыкъыз Салаватова, Надияханым Изамутдинова, Патимат Бижатиева республика оьлчевде оьтген олимпиадада биринчи ерни алгъан.Ери гелгенде, «Ана тилни инг яхшы муаллими» деген республика къаравну район тирети адатлы гьалда бизин охув ожакъда оьтгерилегенин де айтмакъны тийишли гёремен. Шондан къайры да, Къарабудагъгентдеги гимназияны муаллимлери Дагъыстан пачалыкъ университетни рус-дагъыстан бёлюгюню къумукъ студентлерин гьар йыл мердешли кюйде практикагъа чакъыра. Бизде чалышагъан сынавлу муаллимлер яшавун мактапда дарс берив булан байлама гёз алгъа тутагъан жагьил къызлагъа касбусуну сырлары булан таныш эте. Шо далиллер бизин муалимлер ана тилни ва адабиятны уьйретивню оьр даражагъа гётермеге, олай да оланы алдында билим алагъан яшлар етишмеге бажаргъан уьстюнлюклеге мюкюр болувну аламатларыдыр деп эсиме геле,– дей мен берген соравлагъа жавап бере туруп ол.


ЯХШЫ НАТИЖАЛАР ДА БАР


Гьар къайсы касбуну есиси йимик,етишген оьрлюклер булан дазуланып къалмай, оьзюню билимлерин йылдан-йылгъа артдыра турмагъа тюшегени гьакъда айта туруп, ол сёзюн дагъы да булай узата:


– Касбу даражасын камиллешдирив муаллимлик ишде аслу шарт болуп токътай. Ана тиллеге байлавлу айтгъанда, билимлерин ва касбу даражасын камиллешдирмек муратда хас курслагъа бармакъны да уллу агьамияты бар. Шоланы барышында кёп янгылыкълар арагъа чыгъа. Шону гёз алгъа тутуп, бизин охув ожакъны ёлбашчылары о масъалалагъа да тийишли агьамият бере ва гьар беш йылны ичинде яш касбучулагъа йимик, сынавлу муаллимлеге де билимлерин камиллешдирмеге шартлар ярата. Касбусун камиллешдиреген курслагъа барыв булан бирче муаллимлени арасында юрюлеген къаравларда, илму-сынав конференцияларда ортакъчылыкъ этив де, шексиз кюйде, муаллимге билимлерини даражасын артдырмагъа имканлыкълар болдура.


Бизин охув ожакъда ана тилден ва адабиятдан дарс береген муаллими, Россияны Илмулар Академиясыны Дагъыстан илму центрыны тил, адабият ва инчесаният институтуну аспиранты Иманият Гьажиева илму-сынав конференцияларда, касбу къаравларда ортакъчылыкъ этивде мекенли кюйде сынав топлагъан ва бир тюрлю оьрлюклер къазанмагъа да бажаргъан. Шолай, ол артдагъы йылларда ана тилни ва адабиятны гьалиги шартларда мактапда уьйренивге байлавлу республиканы, уьлкени оьлчевюнде, олай да халкъара даражада оьтгерилген бир нече илму-сынав конференцияларда ортакъчылыкъ этип къайтды. Бу йыл да «Ана тилни инг яхшы муаллими» деген къаравну республика тиретинде уьчюнчю ерге лайыкълы болду.


ЧЕЧИЛМЕ ТЮШЕГЕН МАСЪАЛАЛАР


Ана тилден ва адабиятдан дарс юрютеген муаллимлени алдында артгъа салмай чечме тюшеген масъалар да кёп,– деп, Р. Мусаева ана тил ва адабият дарсланы юрютювде муаллимлер не йимик масъалалалагъа ёлугъагъаны гьакъда да айта: – Шо масъалалар бираз заманны ичинде чечилмеге болагъан масъалалар тюгюл. Мен ойлашагъан кюйде, шо масъаллаланы чечмек учун харж да, заман да тарыкъ. Инг башлап охувчулар таман чакъы охув китаплар булан таъмин этилмейгени муаллимлени нечакъы бола буса да талчыкъдыра. Муаллимлеге методика якъдан ёл гёрсетивлер береген китаплар, дарсларда къолланагъан оьзге алатлар ёкъ экени, янгы къайдада дарслар юрютмеге, дарсланы сан янын артдырмагъа четимлик эте. Дарсны аслам пайында буса гёрсетив алатлар къолланмагъа тарыкъ. Ана тил дарсланы барышында гёрсетив алатлар къолланса, дарсны асувлугъу артыкъ бола. Шо гёрсетиив алатланы, олай да адабият дарсларда шаирлени, язывчуланы асарларына байлавлу суратланы муаллимге оьзюне гьазир этмеге тюше. Охув ожакъларда ана тилден ва адабиятдан бир-эки сагьат берип къоймакъ, мени гьисабымда, нечакъы да кёп аз. Шо вакътини ичинде ана тилден не де адабиятдан къайсы буса да бир теманы гьар-бир якъдан уьстюнде токътап яшлагъа англатмагъа, шо дарсны юрек тынышагъан кюйде юрютмеге бай сынаву булангъы лап да пагьмулу муаллимге де къыйын тие. Шо гьакъда тийишли ерлерде айтылмай да, гьакимлик къурумлагъа язылмай да къалмагъан. Тек айтгъаныбыз да, язгъаныбыз да еринде къала, гьал гьеч алышынмай.


Бу макъалада эсгерилеген охув ожакъда муаллимер юрюлеген дарсланы илму гёзден гечирип, тийишли ёл гёрсетивлер береген касбучуну пикрусун ана тилден ва адабият дарсланы юрютеген муаллимлени методика бирлешивюню ёлбашчысы да булай узата:


– Гьар муаллимге оьзюню бажарывлугъуна ва иш сынавуна таянып, асувлу болар йимик ёлланы тангламагъа тюше. Дагъы да эсгерсем, программалардагъы ва басмадан чыкъгъан китаплардагъы темалар бир-бирине рас гелмей къала. Булай бирдагъы сорав арагъа чыгъа. Оьрдеги ёлбашчыланы талабына гёре биз гьар класны журналында ана тилге ва адабиятгъа берилеген бетлени орусчагъа гёчюрюп толтурмагъа башлагъанбыз. Билим берив министерликден яда район управлениеден тергемеге ана тилни билеген касбучуну йиберип, гечилеген темалар къумукъ тилде языла болгъан буса, яхшы болажакъ эди. Тек айтылгъанны этмей къоймагъа амалыбыз ёкъ… Бизин охув ожакъда яш муаллимлер булан бирче савлай оьмюрюн ана тилден ва адабиятдан дарс беривге багъышлагъан муаллимлер чалышагъаны бизин насибибиз экенин де айрыча айтмагъа сюемен. Бугюнлерде арабызда ишлейген Найида Балашеваны ва Умсалимат Бутаеваны насигьатлары бизин учун пайдалы болуп чыгъа. Гележекде де биз ана тил ва адабият дарсланы яшлагъа таъсир этер йимик юрютежекбиз. Заман оьтюп болса да, гьакимлик къурумларыны янындан ана тилни ва адабиятны уьйренивге бакъгъан якъдагъы янашыв да герти кюйде алышынажагъына инанмагъа сюебиз.


Мен де шо инаныв булан Къарабудагъгентдеги гимназияда ана тилден ва адабиятдан дарсланы юрютювге белсенген муаллимлеге баракалла билдирип, оьрлюкден-оьрлюкге етише яшамакъны ёрайман.




Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля