Ана тил — сыйлы тил!

Къумукъ тил – 500 мингден кёп санаву булангъы къумукъ халкъны тили. Къумукълар – тюрк къавумлу халкълардан. Къумукъ тил – дюньядагъы бай тиллерден бириси. Ону аривлюгю, тилге йымышакълыгъы ва агъымы оьзюне оьзге миллетлени де тарта.


Ана тил – миллетлени оьктемлиги, байлыгъы. Ана тилге гьар ким оьз анасына йимик абур этме, аявлама, сюйме, ону яхшы билме герек. Тил – бизин дюньялыкъ ва ругь байлыгъыбызны сакълайгъан лап да гючлю къурал. Яшлар, школа, билим, тарбиялав – бары да ана тил булан байлавлу.

Ана тил азса, халкъ азар. Ана тилин сыйлагъан уялмас деп айтыла гелген халкъ арада. Шо саялы биз тилибизни кёп сююп, абурлап сакълама герекбиз. Тилни сакъламакъ учун, инг башлап, миллет оьзюню оьз ана тилин билме герек. Бизде буса миллетибизни бир пайы ана тилин билмейген болуп бара. Оьзге тиллени уьйренелер. Артдагъы йылларда ана тилге бакъгъан якъдагъы янашыв бизин талчыкъдырмай къоймай. О да, бир якъдан, агьлюде ата-аналаны гьайсызлыгъындан, сонг да, школаны ёлбашчыларыны ана тиллеге немкъорай янашагъанындан тувула. Ана тил дарсланы кимге де тапшуруп къоялар.

Мени гьисабымда, башгъа предметни юрютегенлеге чи нечик де, гьатта аз сынаву булангъы муаллимге де ана тиллерден сагьатлар берме ярамай, айрокъда 5-6-нчы класланы сагьатларын.

Сонг да, ана тиллени школада уьйренив масъалагъа бир-бир ата-аналаны янашыву рази къалдырмай. Ата-аналаны бизге къумукъ тил тарыкъ тюгюл, башгъа тиллени уьйренсек пайдасы кёп деген сёзлери де эшитиле бола. Мен шолай ойлашмакъны тюз гёрмеймен. Неге тюгюл, ана тилин билмейген яш, башгъа тилни теренден биле десе де, инанма къыйын. Тарих дарс болсун, орус тил, география дарс болсун – оланы барыны да ана тил булан тыгъыс байлавлугъу бар. Ана тилин яхшы билген яш, шеклик де ёкъ, шо предметлени де яхшы билежек. Ата-анагъа, яшлар уллу болажагъын, оьсегенин унутма тюшмей, оьзлерден сонг наслулагъа не    къояжагъын билме герек.

Тек бир-бир агьлюлерде миллетине, халкъына жаны авруйгъан ата-ана яшларындан ана тилде сёйлемекни талап эте. Ана тилин яхшы билсин дейген ата-аналар яшларын каникулларда юртлагъа йибере. Шо да яхшы гьаракат. Тилни уьлгюлери юртда яхшы сакълана. Шону учун юртлулагъа шо якъдан салынгъан талаплар да артыкъ.

Миллетни миллетлиги, янгыз ону тилинде тюгюл, адам алагъан гьар абатында, ол этеген гьар ишде, оьзю тутагъан кюйде де сакълана. Мен таныйгъан, башгъа пачалыкъда турагъан бир таргъулу агьлю, башгъа тиллени таза билсе де, ожагъында къумукъча сёйлей. Оьзге тиллени билегенден къайры, яшларын да къумукъ тилинде сёйлете. Шолай уьягьлюлер барыбызгъа да уьлгю болуп токътама тарыкъ.

Гьали бир-бир школалагъа барсанг, ана тилни кабинети ёгъун яда тийишли даражада гьазир этилмегенин гёресен. Тек шу масъаланы кёп яны муаллимлерден гьасил бола. Директор тергев этмеген янларын да огъар билдирип, ана тилни кабинети болмаса ярамай деп ишлейген муаллимлер де бар. Бизин мактапда ана тиллени кабинетлери онгарылгъан. Кабинет муаллим этеген ишни мекенли гёрсете ва бизин школаны директору Камалитдин Мухтарович оьзю де ана тилин кёп сюегени саялы, жаны-къаны булан авруйгъаны саялы, бизин ана тиллерден сагьатларыбызны артдыргъан.

Бизин школада ана тил дарслар башгъа школалардан эсе артыкъ. Шо гьал да бизин сююндюре. Озокъда, яшлар адабият тилде къолланагъан кёп сёзлени маъналарын англамай, гьар гюнлюк тилде къолланагъан сёзлени англаса тюгюл. Шо гьакъда да гьар гюнлюк ишибизде чаралар гёрюле. Уьягьлюлерде уллуланы таъсири аз болуп барагъаны да, сонг да яшланы ата-анасы да (жагьил уьягьлюлер) оьзлер де тилни теренден билмейгенлик   шолай гьалны тувдура.

Бизин, муаллимлени мурады да – болгъан чакъы гючюбюзню салып, тилни уьстюнде ишлемек. Яшланы ойлашдырагъан, сююндюреген яда талчыкъдырагъан, бютюнлей юрек гьалын алышдырагъан ишлени этдирмек де – муаллимни иши.   Шагьаргъа ювукъда экенге болма ярай, яшланы авуз сёзю ярлы бола. Олар гьар-бир сёзню сорай болалар. Бир-бирде уьюндегилени де ишлетсин деп, оланы да къуршасын деп, сёзлени маъналарын уьйдеги уллулагъа сорап гелигиз деп де айтаман.

Тилге, чебер сёзге яшланы сюювюн артдырмакъ муратда шаирлер   булан да ёлу­гъувлар оьтгерме тюше. Китапханагъа саллап къоймай, охув конференциялар, ана тилни жумалыкъларын оьтгерме герек. Бизде шо ишлер яман оьтгерилмей деп гьисап этемен. Къумукъ шаирлеге багъышлангъан ахшамлар оьтгериле. Жаминат Керимовагъа, Акъай Акъаевге, Вакил Темировгъа, Агьмат Жачаевге, Шейит-Ханум Алишевагъа багъышлангъанлары болду.

Юртну абурлу тамазалары булан да ёлугъувларыбыз оьтгериле. «Энемжая» деген адабият кружок да ишлей. «Насип­лидир ана тилин билеген», «Ана тилдир миллетни   оьр этеген», «21 февраль – Ана тиллени халкъара гюню» деген чаралар оьтгериле.

Ана тил адамны культурасы да, ою да дюр экенге бизин мактапда ана тиллени гюнюн бек агьамият берип оьтгере. Таргъу юртдагъы 19 номерли орта школада шо гюнню байрам кюйде белгилемек учун къумукъ тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлер алданокъ кёп иш этелер.

Шо гюн башлангъынча, муаллимлер охувчу яшлагъа ана тилге, Ватангъа, анагъа багъышлангъан шиърулар онгарып, «Ана тилим – асил тил» деген темагъа гёре сочинениелер яздырып, къумукъ язывчуланы асарларына гёре суратлар этме ярышлар   белгилейлер.

Шо гюн бизин школада эсгерилген муаллимлер къургъан сагьна чыгъышлар да    оьтгериле. Охувчу яшлар таза ва къурч тавушлары булан гёнгюнден уьйренип айтагъан шиърулар жыйылгъанлагъа бек таъсир эте. Охувчуланы айры-айры асарлагъа гёре гьазирлеген сагьна гёрюнюшлери ва оюнлары да макътавгъа лайыкълы.

Бизин ана тилибиз – къумукъ тил. Ана Ватан. Ана топуракъ. Ана тил. Бу сёзлени тамуру бир, маънасы терен. Ана тилибизге бакъгъан якъдагъы сюювюбюзню сёнме — дёнме къоймай сакъламакъ   гьали бизин алдыбызда токътагъан лап да сыйлы борч экенни унутма тюшмей. Ана тилни янгыз сююп къоймакъ азлыкъ эте. Бизин ана тилибиз – сют булан санларыбызгъа синген. Ана тилим бешикде ятагъанда къакъакъ йырлар йырлайгъан тил.

Ана тил – мен башлап “Аба” деген тил.

Ана тил – мен башлап “Ата” деген тил.

Атам-анам дюнья булан таныш этген тил,

Яхшыны-яманны айырма уьйретген тил.

Бизин тил булан бирче бизин къумукъ адатланы, мердешлени де унутмагъа ярамай.     Гьар миллетни исбатлайгъан хас аламатлары бола: тил, маданият, тарбиялав иш, дин ва шолай башгъалары. Озокъда, шоланы арасында яшланы тюз тарбиялав – аслу байлыкъ. Артдагъы заманларда, нечик алай да, школа чагъындагъы яшланы арасында фестиваллар оьтгериле. Шо бек яхшы, шонда патриот ругьда да сагьна чыгъышлар гёрсетиле. Охув йылны башында шагьарда оьтгерилген Расул Гьамзатовгъа багъышлангъан конкурсда бизин охувчуларыбыз   3-нчю ерни алды.    Шолайлыкъда, гележек наслу арив тарбиялана.

Тезден берли бизин Дагъыстанда намус, ягь, эркеклик, рагьмулукъ, сабурлукъ, къурдашлыкъ, дослукъ лап да оьрде токътагъан яхшы къылыкълар деп санала гелген. Ата- бабаларыбыз да шолай хасиятланы юрютюп, адатларыбызгъа ва мердешлерибизге амин болуп яшагъан. Биз, муаллимлер де, гележек наслубузну шо ёрукъда ошатып тарбиялама герекбиз. Биринчилей, тарбиялав инг башлап уьйден, ожакъдан башлана. Шо саялы, муаллимлер бирлешип, оьзлер ишлейген мактапларда яшланы пат­риот ругьда тарбиялама герекбиз.

Яшланы патриот ругьда тарбиялай туруп, олар булан кёп тюрлю чаралар, ачыкъ дарслар бизин мактапда да оьтгериле. Арадан заман гетген сайын, унутулагъан, эсден таягъан агьвалатлар бола. Тек шоланы арасында унутулмайгъанлары да ёкъ тюгюл. 1941-1945 йылларда болгъан Уллу Ватан дав, бизин гележегибизни якълай туруп шо давда къоччакълыкъ гёрсетгенлер, бары да халкъ башдан гечирген къайгъылар буссагьатда да адамланы эсинде. Шо эсделик наслудан-наслугъа бериле туруп юрюй.   

Гертиден де, бизин асил къумукъ тилибизни, бизин къумукъ халкъны унутулуп барагъан адатларын биз эсге алып, биз абурлап, шоланы яш наслулагъа малим этмек – бизин аслу борчубуз. Шо ишде бизин ана тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлер де кёп къошум этме бола.

Г. Мужайитова,


19 номерли Таргъу мактапда ана тил дарсланы муаллим

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля