Темирболат Бийболатов тамашагъа къалдырды
– Абдулкъадир Юсупович, бу йыл Адабиятны йылы да дюр. Охувчулар сизин къумукъ адабиятны ахтарывчу гьисапда, бизден алдагъы, биз ва сонггъу наслулар буса университетде дарслар юрютген муаллим гьисапда таныйбыз. Адабиятгъа гьаваслыкъ, бу тармакъгъа гьасиретлик сизге нечик гелди?
–Мен Таргъуда тувуп, ата юртумда да, Анжиде де оьсгенмен деп айтма ярай. Юртдагъы школаны битдирген сонг университетни филология факультетине тюшдюм. Башлап университетни орус-дагъыстан бёлюгюн англамай турдум. Къастым буса тарих-филология факультетге тюшмек эди. Эки йыл охугъан сонг бизин курсну тарих факультетге де, филология факультетге де бёлдю. Мен филологияны тангладым. Оьзюнг сюйгенине барма къоя эди. Тарих факультетни тархлар кёп болагъангъа къыйын гёрдюм. Ондан къайры да, школада охуйгъандан берли де къумукъ шаирлени, язывчуланы янгы чыкъгъан китапларын тюкенден сатып алып охуй эдим. Язывчу болурман деп умутум да бар эди. О заман орусча язгъан хабарларым, шиъруларым сакъланып гьали де бар. 1959-нчу йыл «Къумукъланы йыр хазнасы» деген китап чыкъды. Шону охугъан сонг Темирболат Бийболатовну яратывчулугъуна мен бек тамаша болдум. Шаир де дюр, композитор да, драматург да, таржумачы да… Яратывчулукъну, чеберликни дюньясына гьислерим къачан тувгъан десенг, Таргъуда атабыз этген уьйлер гьали де бар. Алдында уллу гьарвеси, шиша тутулгъан коридору да булан. Эртенлер чыкъсанг, денгизни артындан, уфукъдан таба киринип, тазаланып, къызарып гюн чыгъып геле… Гьар гюн эртен гёрюнеген шо гёрюнюш магъа бек таъсир эте эди. Ичимден сатырлар яратма гьасиретлик тувдура эди. Темирболатны яратывчулугъун да мен шолай бир ниъматгъа тенглешдирдим буса ярай, шо юрегиме тюшдю. Ону яратывчулугъун ахтарма герек деген ой парахат къоймай эди. Гьали де ахтараман, дагъы да…Энниден сонг эллий йылдан да шо ахтарывлар битмес, шонча да кёп материаллар бар. Шекспирни ол гёчюрген кюй! Тили –уллу байлыкъ, гьайран къалдыра.
– Университетни орус-дагъыстан бёлюгю сизин учун лап да тарыкълысы болгъан экен…
– Герти. Тарих факультетден заманында айрылдым. Охуп битген сонг Хасавюрт районну Османюртунда муаллим, завуч болуп ишледим. 1962-нчи йылда Таргъугъа школаны директору болуп гелдим. Онда ишлеп тура туруп, университетге дарс беривчю этип чакъырдылар. Ишлей туруп янаша Темирболат Бийболатовну яратывчулугъун ахтарма башладым. 1969-нчу йыл кандидатлыкъ ишимни якълагъан сонг, доктурантурагъа чыкъдым. Къумукъ адабиятны тарихин ахтарма башладым. Гьар тюрлю девюрлердеги къумукъ адабиятны аламатларын теренден анализ этдим. Алма-Ата шагьаргъа якълама баргъанда, сен институтну савлай бир бёлюгю этеген ишни этгенсен дей эдилер. Шолай, ахтарыв ишимде бизин адабиятны янгы законларын, тюрлю-тюрлю аламатларын тапдым.
Гюнтувуш адабият алда
Гюнтувуш, гюнбатыш адабиятланы ахтара туруп, тенглешдирив булан янгы натижалагъа, англавлагъа гелдим. Биринчилей орта юз йылдагъы адабиятны да, янгы девюрдегин де ахтарма къаст этдим. Янгыз къумукъ адабиятны тюгюл, савлай бусурман адабиятны, тюрк, азербайжан, арап ва оьзгелерин ахтарып, тенглешдирип ишледим. Европада «Эпоха возрождения» деп бар. Бизде нечик болгъан экен «Возрождение восточных литератур»? Россиядан гетген эмигрант Голенищев-Кутузов деген адабиятчы бар. Югославияда яшагъан адам. Славян адабиятгъа байлавлу терен ахтарывлар этген. Гюнбатыш-гюнтувуш адабиятланы яхшы билеген адам. «Янгы тувулунгъан адабиятны маънасы бырынгы (античный) адабиятдагъы къайдаланы янгыртывда тюгюл, инсанны янгы девюрге гёре англавларын артдырывда», – деп яза ол. Возрождение, янгы тувулунгъан адабият Европада 14-нчю асруда Петрарк булан башлана деме ярай. Гюнтувушда, Китайда буса алты асру алда 8-9-нчу асруларда арагъа чыкъгъан. 11 асруда француз пачаны, ондан гелеген ийисни, наслыкъны кёбюнден къырыйына барып болмай болгъан. Олагъа тазалыкъны да, сапун деген сёзню де, оьзюн де араплар гелтирген.
Адабиятны янгыртылыв вакътиси бизге нечик гелген, къачан тувулунгъан деген сорав чыгъа. Гюнтувуш халкъларда йимик оьсюв бизде, Дагъыстанда шо девюрлерде болмагъан. 18 юз йылны орталарына ерли гуманист ва дин ругьда яратылгъан асарлар болгъан. 19 юз йылны яртысына ерли къумукъ адабият ана тилде яратылмагъан. Арап яда тюрк тилде, ажамда яратылгъан. Советлер гелгенде адабиятны лап да янгы девюрю башлана. Башгъа аламатлар, башгъа принциплер, къайдалар, масъалалар… Шолай, ахтарыв ишимде гьар девюрню башгъалыкъларын гёрсетип, оьзге адабиятлар булан тенглешдирип англата юрюймен. 1995-нчи йылда «17 юз йылгъа ерли къумукъ адабият» деген китапны чыгъардым. Докторлукъ ишимдеги ахтарывлар шонда берилген. «Темирболат Бийболатовну чеберлик дюньясы» деген китабым 2005-нчи йылда чыкъды. Сонг да Дагъыстан китап басмаханада «Люди и судьбы» деген серия булан Темирболатны яшавуна, театр чалышывуна, музыка яратывчулугъуна багъышлап орусча китап да чыгъардым. Оьзге миллетлер де ону гьакъында билсин, шолай пагьмулу адамыбызны, адабият чалышывчуларыбызны танысын деп. Темирболатны шиърулары, драма ва оьзге асарлары мен артда чыгъаргъан «Сайламлы асарлары» деген китапгъа салынды.
– Сиз оьзге язывчуларыбызны, шаирлерибизни де яратывчулугъун ахтаргъансыз, китаплар этип чыгъаргъансыз…
– Герти. Йырчы Къазакъны китапларын орусча да, къумукъча да эки керен чыгъардым. Манай Алибековну асарларын, Абусупиянны «Дагьир булан Зугьраны» чыгъардым. «Уьч шаир» деп ат тагъып, Къочакъай Жамалдинни, Айбала Дадавну, Гьашыкъ Ансарны шиъруларыны жыйымы китап этип чыгъарылды. Ахтарыв ишимден къайры, аз эсгерилеген шаирлерибизни асарларын чыгъарывну гьайы да этиле. Бирлерин дагъыстан китапханада, бирлерин оьзюмню харжыма чыгъарма тюше. Аслу мурат–миллетибиз оланы гьакъында билсин, унутмасын деп, олар бизин миллетни байлыгъы.
– Гьали де сиз ахтарыв ишигизни къоймагъансыз. Чыкъмагъа герек янгы китапларыгъыз да бардыр…
– Бар. Бу йыл да эки китабым чыкъма герек. Орта асрудагъы адабиятны гьакъында ва гьалиги адабият. Шолай китабы бир миллетни де ёкъ. Биринчи чыгъагъаны орта асрудагъы адабиятгъа къошум да этип, инкъылапдан алдагъы къумукъ адабиятны гьакъында чыгъажакъ. Экинчиси 1917-нчи йылдан башлап 1940-нчы йылгъа ерлиги къумукъ адабиятны тарихини гьакъында болажакъ. Гьали мени къастым, Аллагь оьмюр де, гюч де берсе, къумукъ адабиятны тарихин ахтарып, 1990-нчы йылгъа ерли етишдирме сюемен. Ахырынчы девюр – мени девюрюм, 50 йыл дарс берип ишлеп тургъанман. Магъа башгъалардан эсе, ону язмагъа тынч болажакъ. 1940-нчы йылдан 90-нчы йылгъа ерли мен этмесем ким эте деп ишлеме башлагъанман.
Гертилей де,
«Жавгьар китап»
– Темирболатны 1926-нчы йыл Буйнакскиде чыкъгъан китабыны гьакъында айтгъан эдигиз?…
–Шо китапны аты «Шиърулар ва йырлар мажмуасы». Бир миллетни де булай китабы ёкъ. Мунда ерлешдирилген бары да шиъруланы, ноталар булан берилген макъамланы, этилген суратланы автору – Темирболат Бийболатов. Ол Шубертни макъамына гёре шиъру язгъан, Манежко деген поляк композиторну макъамына шиъру язгъан. Тюрк, мычыгъыш, авар, сиян макъамлагъа гёре шиърулар яза болгъан. Ким буса да бажарагъан иш тюгюл. Мен «Жавгьар китап» деп ат салып, шо китапны гьакъында уллу макъала да яздым. Инчесаниятны ахтарывчубуз Маймусат Къоркъмасовагъа китапны бергенмен. Ол да анализ этип, касбучу гьисапда макъала язажакъ. Бу китапны мен Москвада Аскар Сарыджаны уьюне баргъанда тилеп алгъан эдим. Аскар ону гьакъында булай дей эди: «Темирболат оьзюню яратывчулугъу булан магъа да бек таъсир этген адам. Мени наслуларым Наби Дагьировгъа, Готфрид Гьасановгъа, Мугьутдин Ражабовгъа да ону яратывчулугъу язывчу, композитор, художник гьисапда бек таъсир этген».
–Абдулкъадир Юсупович, сиз миллетарада, республикада жамият ишлер булан да актив кюйде чалышгъансыз. Тийишли министерликлер, Гьукуматыбыз сизин тергевсюз къоймагъандыр, 50 йылны узагъындагъы гьаракатыгъыз белгиленмей къалмагъандыр!?
–Герти, къалмагъан. «Россия Федерацияны илмусуну ат къазангъан чалышывчусу» деген атны алгъанман. «Орден Дружбы» деген орденни шагьатнамасына Президентибиз Путин къол салгъан. «Оьр школаны отличниги» деген белги булан савгъатлагъанлар. Сонг да мен гьар тюрлю газетлеге де, журналлагъа да кёп тюрлю макъалалар язгъанман. Россияны журналистлерини союзуну члени де дюрмен, язывчуларыны союзуну члени де дюрмен. Йырчы Къазакъны фондуну председатели болуп 8 йыл ишледим. Ахырда да оьтген йыл шагьарны балансына тапшурдукъ. Жамият ишлерден баш къачырмайман. Солтанмутгъа багъышлангъан конференция оьтгермек учун комиссия къурулду. Шону сопредседатели болуп ишледим. Тыш пачалыкълардан да къонакълар чакъырып, конференция арив оьтдю. Дюньягъа белгили этмек мурат булан ону гьакъында уьч монография язылды. Гьар тюрлю ёлугъувларда да, язывчуланы секцияларында да ортакъчылыкъ этемен, оьзюм болагъан кюйде ян тартып юрюймен. Бирдагъы бир къуванчым, сени йимик университетде мен дарс берген уланлар, къызлар, гьали башына акъ гиргенлер ёлугъуп оьзюм танысам, сююнемен. Мен танымай, оьзлер гелип сорашгъанда, гьалны-гюнню билме сюйгенде де къуванаман. Шо сююнч, къуванч магъа ругь бере, яшавгъа, ишге гьасирет эте.
– Баянлыкъ бергенигиз учун сизге баракалла. Ахтарыв ишигизде муратларыгъызгъа етишме насип болсун.
– Сен де савбол.
Баянлыкъны алгъан
Яраш БИЙДУЛЛАЕВ.
