Абдулгьаким Гьажиев

 

М.Лермонтов чебер асарларында кёп тюрк сёзлени, Дагъыстанны ва Мычы­гъышны гьакъында сёз юрюлегенде буса къумукъ сёзлени къоллагъаны гьакъында аз язылмагъан. Масала, шулай сёзлени: яман, яхшы, къалын (къалым), къанлы, боза, къонакъ, абрек, къарагёз, ёкъ, оьзден, тулукъ, тюксюз ва башгъалары. Гьатта Ташгечивню де ол орусчагъа гёчюрюп къоллагъан – Каменный Брод.

Тек чебер асарларда къумукъ сёзлер ёлугъагъанлыкъ оланы язгъан гиши къумукъ тилни биле болгъан деп ташдырып айтма азлыкъ эте. Балики, автор шо сёзлени биревлеге сорап яда китаплардан охуп маънасын билгендир ва къоллагъандыр. Амма М. Лермонтовну, А. Бестужев-Марлинскийни, Л. Толстойну гьа­къында айтсакъ, олар къумукъ тилни биле болгъанны исбат этеген далиллер де, маълуматлар да кёп бар.

Масала, Лермонтов С. Раевскийге язгъан кагъызында булай эсгере: «…татар тилни уьйренмеге башладым, шо тил мунда ва бары да Азияда француз тил Европада йимик тарыкълы».

«Татар тил» деп Темиркъазыкъ Кавказда кёбюсю «къумукъ тил» деген маънада къолланып къала болгъан. Шо да тамаша тюгюл, къумукъ тил ва татар тил бир-бирине бек ювукълар.Татарлар булан ювукъдан таныш болгъан тышдан гелген авторлар къумукъ, къарачай-балкъар, азербайжан, ногъай ва бир-бир оьзге тюрк тиллеге «татар тил» деп айтып къоягъан гезик­лер алдын кёп болгъан.

Темиркъазыкъ Кавказда буса къумукъ тил кёп тюрлю миллетлер билеген ва бир-бири булан къатнашагъан тил болгъан. Шо гьакъда язгъан адамланы арасында уллу алимлер де бар, масала, академик А. Н. Кононов.

М.Лермонтов къумукъ тилни биле болгъанны ачыкъ кюйде гёрсетеген бирдагъы далил де бар. Лермонтов кавказлыланы кёп сюйсе де, буйрукъгъа гёре давда ортакъчылыкъ этмесе де бажарылмай болгъан. Дагъыстандагъы ва Мычы­гъышдагъы юртларда не гьал, не гюч барны, ондагъы халкъ орус асгерлеге къаршымы, тюгюлмю–шону тергемек, барламакъ учун (разведка этмек) къурулгъан ва 40 атлы къуршалгъан асгер бёлюк болгъан. 1840-нчы йылны октябр айында шо бёлюкню башын тутгъан Р.Дорохов яралангъанда, ону орнуна ким болсун деген масъала тувулуна.  Шо бёлюкге къатты талаплар салына болгъан. Инг аслусу, ондагъылагъа къумукъ тилни билмек. Башчысына, озокъда, яхшы билмек. Бу бёлюкге юртларда орус асгер тюгюл, ерли адамлар деп турма герек болгъан. Генерал-лейтенант Галафеев шо бёлюкню башчысы Лермонтов болмакъ тийишли деген.Шу да ол къумукъ тилни билегенге шагьатлыкъ эте.

М. Лермонтов булан бирче гвардейский подпоручиклени ва атлы юнкерлени школасында Тарковский шавхалланы тухуму болагъан эки къумукъ охугъан – Шагьвали ва Магьти-Гьасанхан. Магьти-Гьасанхан 1835-нчи йыл болгъанча Лермонтов булан бирче, бир полкда къуллукъ этген. Шагьвали буса 1840-нчы йылда Лермонтовну, Бестужев-Марлинскийни чебер асарларын уллу иш кёп сююп охуй болгъан. Аммалат-бек де Тарковскийлерден болгъанны гёз алгъа тутсакъ, Бестужев-Марлинский оьзюню сююмлю игити Аммалат-бекни тувра къардашлары булан таныш болгъанлыкъгъа, къатнашгъангъа шеклик этме тюшмей.

Б. С. Виноградов ёрайгъан кюйде, Лермонтов эндирейли, белгили алим Девлетмурза Шихалиев булан да таныш болгъан. Д.Шихалиев (Шейх-Али) Россияда охугъан, «Рассказ кумыка о кумыках» деген агьамиятлы ахтарыв ишин орус тилде яза ва Тифлисде чыгъагъан «Кавказ» деген газетде чыгъаргъан. Ол 1827-нчи йылдан башлап асгер къуллукъда чалыша, 1830-нчу йылдан тутуп, офицер чин ала, 1840-нчы йыл, Л         Лермонтов йимик, давда ортакъчылыкъ эте, 1841-нчи йылдан башлап, таржумачы болуп ишлей.

М. Лермонтов 1837–40-нчы йылларда кёп къумукъ юртларда бола. Герзелиде, Яхсайда, Эндирейде, Хумторкъалиде, Капиркъумукъда, Темирхан-Шурада… Къумукъ юртлагъа ювукъда ерлешген орус юртларда да бола (Шелковское, Парубочево ва ш. б.). О вакътиде шо юртларда яшайгъан орусланы да кёплери къумукъ тилни биле болгъан.

М. Лермонтовгъа къардаш тиеген яда ону булан ювукълукъ юрютеген Хастатовлар, Ахвердовлар, Аким Шан-Гирей, М. Б. Лобанов-Ростовский, Бибиков, Г. Гагарин ва башгъалары да къумукъ тилни биле болгъан ва бирлери къумукъланы гьакъында язма да язгъан.

М. Лермонтов, орусланы лап да уллу шаирлерини бириси, бизин ана тилибизни билегенликге мен бир де шекленмеймен. Къумукъ экеним саялы,  шо юрегиме арив де тие. Гьалиги бир-бир къумукълар ана тилин унутуп бара. Къумукъ тилни яхшы билген Лермонтов, Толстой, Марлинский сама оланы ойлашдырмасмы экен?  Бу уллу язывчу къайсы миллетни яшавун чебер асарларыны кюрчюсюне салгъангъа, ону игитлери не тилде сёйлейгенге тюшюнмесе, ону яратывчулугъуна тюз багьа берип болмай­гъан гезиклер аз ёлукъмай. Демек, бу масъала адабият илмуну агьамиятлы масъаласы болуп токътай.

Шону учун да алим М. С. Михайлов булай яза: «Натижа чыгъарып айтгъанда, «Бэлада» суратланагъан агьвалатлар Мычыгъышда юрюле». Шо да бютюнлей янгылыш натижа чыгъарыв бола. Биз оьрде де эсгергенлей, аслу агьвалатлар юрюлген ерни Лермонтов мекенли кюйде белгилей – Ташгечив (эсги Яхсайда) ва ону къырыйындагъы орус беклик, демек, Къумукътюзде. Сонг буса алдын Кавказдагъы кёбюсю халкълагъа бир-бир авторлар умуми атлар тагъып къоя болгъанлар: «чергеслер», «татарлар», «лезгилер»… Шо гьалны билмейлими, М. Михайлов булай узата: «Бэла – чергес къыз…Ону юртундагъы тиштайпалар – чергеслер, Казбич – чергес, амма Бэланы атасы ва уланкъардашы Азамат – татарлар».

Сайкимасала, Лермонтов мунда миллетлени уллу булгъавурун этип къойгъан. Шо булгъавурну алим оьзю этгенни англамайлы, тек уллу язывчугъа айып салма да тартынып буса ярай, булай яза: «Шу маълуматлагъа таянып (тек гениальный повестни гьайран аривлюгюн олар бирдокъда бузмай), повестни игитлери къайсы тилде сёйлей болгъанны гьакъында токъташдырып айтма бажарылмай». Бажарылагъанны гьакъында биз оьрде эсгердик–къумукъ тилде.

Яда бирдагъы бир мисалны гелтирейим. И. К. Ениколопов Лермонтовну «Къаллы» деген поэмасыны гьакъында булай яза: «Текстологлар ачыкъдан-ачыкъ янгылыш охугъанлыкъны натижасында бирев де шеклик этмежек «къанлы» деген сёз бир маъна да бермейген «къаллы» деген сёзге алышдырылгъан». Шолай пикругъа бир-бир башгъа авторлар да гелген. Мунда текстологлар «къанлы» деген сёзню «къаллы» деп тюзлемегендир. – Лермонтов оьзю шолай язгъан болма багъыйлы. Лермонтов да, башгъа миллетли оьзге авторлар да милли сёзлени адатлы гьалда олар эшитилеген кюйде къоллагъанлар: язагъанда «къанлы» деп язма герек, тек, къумукъ тилни законуна гёре, айтагъанда, сёйлейгенде, «къаллы» деп айтма тюше.

Гёресиз, шулайына бир гьарпны гьа­къында сёз юрюлсе де ва озокъда, бютюнлей тилни гьакъында сёз юрюлсе де, М. Ю. Лермонтов къумукъ тилни билегенликни, ону къоллагъанлыкъны гёз алгъа тутмакъны маънасы аз тюгюл.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

М. Ю. Лермонтов

 

 

Тюш

 

Яллавлу гюн Дагъыстанда, оязда,

Ята эдим яра уютуп сан-саным,

Терен ярам бегетилмей бир аз да,

Тамып-тамып агъа эди ал къаным.

 

Айланамда – тав сыртлардан сыдыра,

Мен ятаман янгыз ояз хумунда,

Сари хумну ва мени гюн къыздыра,

Тек мен уянмайман оьлю юхумдан.

 

Тюш гёремен: мени йыракъ элимде

Шатлы йыбав юрюле, уьйню кюйлей.

Гюл-чечекге безенген яш гелинлер,

Шат хабарлар мени гьакъымда сёйлей.

 

Амма шонда шат лакъыргъа къошулмай,

Бир тиштайпа мунгайып олтура эди.

Аллагь билсин, нечик де бола шулай:

Пашман бир тюш ол да гёрюп тура эди;

 

Тюшде гёре: Дагъыстанда, оязда,

Таныш сюек ята уюп сан-саны,

Тёшюндеги яра къатмай бир аз да,

Тамып-тамып агъа эди ал къаны.

 

Гёчюрген Абдулгьаким Гьажиев.

 

 

 

 

Анвар Гьажиев,

Дагъыстанны халкъ шаири

 

Саламалейкум, Лермонтов!

 

«Ал, аман тур, жувулмагъан Россия,

Къуллар эли, бийлер эли…»

(М.Лермонтов)

«Яратгъаным бизин сюйсе къайтарыр,

Оьзденлери къулгъа дёнген къумукъгъа»

(Йырчы Къазакъ)

 

Салам, йыр дюньяны еси,

Хошгелдинг сен тавлагъа!

Таянмагъа гелгенсендир

Къоймайым деп авмагъа.

 

Яда авдарма гелдингми

Тавланы сен, гьасия,

Тав сув булан жувулсун деп,

Жувулмагъан Россия?!

 

Яда ятып сувун ичип,

Ташын оьпме гелдингми?!

Яда тахгъа таш атгъанлар

Сени аркъанг-белингми?!

 

Яда, тавланы гётерип,

Батгъыч этип кёклеге,

Кёкге оьрленме гелдингми,

Ерге юлдуз тёкмеге?!

 

Яда ер юзюн янгыртып,

Тынмай ташгъын чакъы да,

Такъмакъ, йыр айтма гелдингми,

Тав лачинни гьакъында?!

 

Яда оьзюнг йырмысан сен

Беш тавдан баш алагъан?

Яда башы тик тавмусан,

Йырдан чалма чалагъан?!

 

Яда сен де есирмисен,

Ерингде шу тавлардай,

Хынжал йимик йыр сувуруп,

Хырдан тартып давлардай?

 

Есирмисен, ёллар оьтген,

Ерсиз ишге къазаплы.

Есир бусанг гёрмедингми

Ёлда Йырчы Къазакъны?

 

Къолу ону шынжырлыды,

Буту–бугъав яралы.

Сен сюргюнге гелегенде,

Ол Сибирге барады.

 

Тангны гёрме гьасиретликден,

Тал тийгенлер гёзюне.

«Оьзденлери къулгъа дёнген

Къумукъдан» ол оьзю де.

 

Къолун берип болмаса да,

Къолда бугъав авургъа,

Сени гёрюп сююнгендир,

Оьпке ювукъ бавургъа.

 

Чёл къушлары эслегендир

Челтиринден чепкенни,

Чийлиги ёкъ юрек сагъа

Чымкъынып йыр тепгенни.

 

Арслан бети агъаргъандыр

Акъ елкендей Дондагъы:

Сени пача аврувунг бар,

Шавхал аврув ондагъы.

 

Сени къаракъуш къакъгъандыр,

Ону чагъан тырнагъан.

Сен къайырда «Тюш» гёргенсен,

Ол къарда йыр йырлагъан.

 

Сени къабур ташынг бардыр,

Ону къабуру да ёкъ.

Къарагъанда, сенден чыгъып,

Огъар тийген шо бир окъ!

 

Аткъай,

Дагъыстанны халкъ шаири

 

Лермонтов этген бир суратгъа къарап

 

Инбашынгда чачал пагон дёгерек,

Апсер чининг гиччикенни билдире.

Уллу гёзлер ойлу болмакъ не демек,

Яш юрекге шынжыр бавлар илдире.

 

Акъ кагъызгъа этип ренкли суратлар,

Варакъ булан юрегингни йырладынг.

Онг инбашынг пагон булан суратлап,

Сол къабургъанг ямучугъа чырмадынг.

 

Онг янынгны сувукъ савут безеген,

Сол янынгны тав ямучу исите.

Юрегингни иситмеге излеген,

Сени тавгъа гьасретлигинг гёрсете.

 

Оьгей гёрюп оьксюз сувукъ якъны сен,

Оьзденлигин сюйдюнг кавказ халкъны сен.

Шогъар шагьат гьатта гиччи Машук-тав,

Сен себепли болгъан уллу Ашуг-т

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля