Магьаммат Изиев: Тёнгек


Хабар



Йыллар бары да яраланы сав эте, къайгъыланы унутдура деп айталар. Амма арадан бир нече йыл оьтген буса да, шо къай­гъылы гюн мени гёз алдымдан бир де таймай. Муна, гьали де шолай: гёзлерим тёнгекге тикленген, магъа буса, баягъы, шо гюнгю сурат гёрюне.



…Адамлар гелелер, къайгъырышалар, гетелер.



– Оьзюгюз савболугъуз.



– Оьзюгюз савболугъуз…



Олар гезик булан гелип, мени къолумну ала, къайгъырыша. Къар басгъан абзарда бираз заман эретургъан сонг, мени къайгъымдан уртлагъандай пашман болуп, аста булан къайталар.



Гелелер… Къайгъырышалар… Гетелер…



Мен бусам, бир къагъ адам йимик, абзарны ортасындагъы тёнгекге тикленип къалгъанман. Къайгъырышмакъ учун гелгенлеге жавап къайтарагъанда да, гёзлеримни ондан гьаран айыраман. Тёнгек де гьали мени гёз алдымда сорав алывчудай къадалгъан. Ону чорлары да оьгюзню гёзлеридей аралып, магъа суд гесме сюегендей тикленген.



Тёнгекни «къурсагъы» дём-дёгерек. Шогъар мунда эретургъанлар, балики, тергев де бермейдир. Амма о кёп затны гьакъында хабарлама бола. Тёнгек тё­нгек болгъан сонг, балта урула туруп ону «къурсагъы» да оюлма борчлу тюгюлмю? Озокъда, дюр. Амма бу тё­нгекде буса агъач гесилгенге де ошамай, ону сырты сама сыдырылмагъан.



Къайгъырышагъан адамлар:



– Амалсыз, анагъыз Аливан эргиши йимик адам эди, – деп къошалар. Къолунда гиччи яшы да, уьюню тёр янында къарт анасы да, дав битеген гюнлерде фронтда эри оьлюп, уьй толгъан къайгъысы да булан къалгъан къатынгъа, элни кюлетмес учун, озокъда, эркек­лер йимик къатма тюшгендир. Шону мен гюнден-гюн яхшы англайман. Тек, не хайыр, гьали геч, энни сагъа якъма агъач да, ашама тюрлю ашлар да, гийме арив опуракълар да гьажатлы тюгюл.



Тюзю, сен савунгда да оьзюнг учун арив опуракълар, татывлу ашлар излемей эдинг. Уллу яшларынг гечине туруп, инг де гиччиси къалгъан сонг, ондан сама бир адам этейим, сонг да къайгъы къажытгъан къарт ажайны юрегин рази этейим деген муратгъа бютюн оьмюрюнгню багъышладынг.



Яш заманынгда оьзюнге бек таъсир этген агьвалатлар оьмюрюнг бою унутулмай. Муна, шолай бир гезик, ажайны къолунда да олтуруп, мен отбашдагъы янып битмейген тезеклеге телмирип тура эдим. Шо къышда бизин агъачыбыз битип, абзарда тиш арагъа сукъма чакъы зат да къалмагъан эди. Мени де беш-алты йыллар болагъан вакътим. Сен бир узун шинель де (билмеймен, ону да къайдан тапгъан эдинг), кирза этиклер де гийип, уьст-уьстюне эки явлукъ да байлап, белинге атамдан къалгъан хынжалны да тагъып:



– Вёре, балам, къырдагъы борангъа чыкъма, сени де аврутуп къарама мени чолам ёкъ, – деп, отбашда эки тезекни де къабуздуруп, оьзюнг чыгъып гете эдинг. Арадан эки-уьч гюн оьтген сонг:



– Уллу къолну авзунда чырхы жы­йып, тёбе этгенмен. Шону гелтирме кюй болса, бир гесекге якъма агъач болажакъ эди, – деп, оьзюнг де сююндюнг, бизин де сююндюрдюнг. Сонг буса хоншудагъы Алимурзаны арбасын алмагъа сёйлешип, колхозну ёлбашчыларындан эки оьгюз тилеме гетдинг.



Тек шо гюн ахшам сен бек пашман болуп къайтдынг. Сен пашман болгъанда биз чи неге пашман болмайыкъ, гьатта уьйню тамлары да сувукъ болуп, чыракъны ярыгъы да къайтып къала эди.



– Не хабар алып гелдинг, къызым, неге пашмансан? – деп, ажай сени янынга гелип, ястыкъны уьстюне пашман саллангъан башынгны астаракъ гётерди. Алдын ерли сагъа «гелиним» дейген ажай, атам оьлген деп фронтдан кагъыз гелген сонг, неге буса да, сагъа «къызым» деп сёйлей эди. Ол сагъа гьатта бир гезик:



– Къызым, сен гьали де жагьилсен, сени эр булан яшайгъан заманынг, намусгъа аркъатаяп, оьмюрюнгню зая йиберме, эрге бар, бизге де бир Аллагь язгъан болур, – деген эди. Шо заман мени ачувум чыгъып:



– Эгер анам эрге барса, мен ярбашдан атылып оьлермен. Мен сав чакъы, анам эрге бармас, – деп акъыргъан эдим. Билмеймен, мени шо сёзлерим, балики, сени хатирингни къалдыргъан буса да ярай…



– Оьгюзлер тюшегенге ошамай, – дединг сен ажайгъа, – оьзенден оьтегенде оьгюзлени буту тайып йыгъылса, оланы бир саны сынса, сиз оланы багьасын тёлеп болмажакъсыз, дейлер. Къайырмас, къакъа­башдан тобургъу къырып, аркъам булан ташырман.



Артындагъы гюн, танг булан туруп, баягъы, узун шинелни де гийип, аркъан гесек де булан сен къакъа­башгъа багъып гетдинг. Оьзенден сен аягъынгдагъы этиклени де чечип, шавшакъ бузлагъа да къарамайлы, яланаякъ оьтегенинге гёрген-гёрген адам тамашалыкъ эте болгъан. Этик­лер тозулса, янгыларын алма янгыз къатынгъа къыйын экенни олар англамаймы эди экен?



Сен тобургъу гётерип гелегенде, аркъангдагъы юкню уллулугъундан, оьзюнг яхшы кюйде гёрюнюп де битмей, къапугъа бир тёбе оьзлюгюнден гирип гелегендей бола эди. Тобургъу ташылып, абзарда салам аракъдай тёбе этилди.



Сагъа оьгюзлер бермегенни ачувун алмакъ учун, мен, председатель яшайгъан уьйлени алдында чана сыргъалайгъан болуп, бир-эки керенлер ону тувра алдында, къатты барагъан чананы хырыллатып токътатдым. Мен шолай этсем, председатель шайлы сесгенип, къагьарланып гете эди. Магъа да дагъы не герек?!



Шо аралыкъда мен дагъы да бир затны эс этдим. Тирменчи Тагьир гьар гюн эртен председателни абзарын кюреме, агъачын гесме геле бола эди. Гесилген агъачын буса ол къапу тюпде тёбе эте. Къашкъаралгъанда мен чанамны уьстюне юклеп, шо гесилген агъачдан бир керен къайтдым. Къойгъан бусанг, мен чи председателни къапусуну тюбюндеги бары да гесилген агъачны сувута эдим. Тек сен:



– Къой, балам Ильяс, урлангъан агъач уьйню иситмес, буланы да элтип алгъан еринге сал, – дединг.



– Мен председателге ачув этме сюемен чи дагъы.



– Буса яхшы охума къаст эт, ону уланындан сама билимли болма къара. Шо заман сени огъар оьгюзлени гьа­къындагъы масъаланы эсине салма да, ону илыкъдырма да ихтиярынг болур.



Уллу къолну авзунда сен гьазирлеген чырхы еринде къалды. Шолайлыкъда, тёнгекге иш болмады. Тобургъу тёбебиз де отбашда чиркип битди. Шондан сонг да биз къышланы тобургъу булан оьтгере эдик.



Язбашда – казагъа, яйда – оракъгъа, гюзде гьабижай къайтармагъа ишге юрюйгенде, сен бир де бош къайтмай, агъач ягъалардагъы къуругъан чурпуланы жыйып, аркъанга гётерип геле эдинг. Шоланы да биз тёнгекде гесмедик, тобукъгъа тиреп, бир тигим къажытсакъ, чурпулар гесек-гесек болуп гете эди.



Манасда – мамукъ, Байтерекде – ашлыкъ оьсдюрмек учун бригада булан гетип, сав жумалар булан къалып ишлей эдинг. Сагъа медаллар да негьакъ берилмеген чи. Шолай узакъгъа гетегенде бизге кёп ашлар да биширип:



– Атайынгны пенсиясы гелсе, чайгъа шекер де, оьзюнге китап-тетрад да аларсан, – деп башымны сыйпай эдинг.



Пенсия гелеген гюнню биз нече де яхшы биле эдик. Шо гюн ажай да, мен де къыргъа къулакъасып тура эдик.



– Ильяс. Ва Ильяс. Гел къол салма, – деген тавуш болса, ажай мени «чап, балам» деп бирден-бир алгъасата эди.



Бизден бираз арекде яшайгъан Бийгиши де, Гьюсенни атасы Измитдин де:



– Муна, шу кагъызгъа да, шу ерге де къоллар сал, – деп, тёнгекни уьстюнде магъа бир кагъызлагъа къол салдыртып, сонг буса папкаларын да къатты кюйде ябып:



– Бир налогдан къутулдугъуз, яш, айтарсан ананга, – деп иржая эдилер.



– Къайда акъча? Мен билеген налог ёкъ. Бизге шекер алма тарыкъ, мени ручкам да сынгъан, акъчабызны беригиз. Мени атамны акъчасын беригиз, – деп, мен Бийгишини бутуна илинсем, ол мени аягъы булан тебип, тёнгекни уьстюне йыгъып гете эди.



Гьали чи налоглар ёкъ да ёкъ, шо заман буса биз къашгъа сыйырыбызгъа салынгъан налоглардан оьзюн де, баласын да сатып гьаран къутулгъан эдик. Бийгишини шайтангъа ошайгъан яри сыпаты абзарда гёрюнгендокъ, сени бир тамаша силкинип гетегенинг буссагьатда да мени эсимден таймай. Бизин юртубузда: «Ачкъарынгъа Бийгиши гирсин уьюнге!» – деп, бирев-биревню къаргъайгъаны да негьакъ тюгюл.



Бийгиши акъчаны бермей, барысын да налоггъа тутуп къоягъанны сагъа айтгъанда, бир гезик сен ону уьстюне абзардагъы тёнгекни де гётерип чапгъан эдинг. Яхшы чы шо ерде алдынга ажай чыгъып къалгъаны. Оьзюню гёрюнюшю булан савлай юртну халкъын титиретеген Бийгиши шо заман алдынгда япыракъ йимик къартыллады.



… Къапугъа дагъы да бир нече адам гирди.



– Оьзюгюз савболугъуз!



– Оьзюгюз савболугъуз!



Янгы гелгенлер тёнгекни уьстюне гелип къонгъан тавукъланы уьркютдю. Шо тавукъланы чы сен нече де бек сюе эдинг. Эсимде бар мени артымдан Магьачкъалагъа гелген заманынг да:



– Мени тавукъларым не этип тура экен? Хоншуларым олагъа мени йимик къуллукъ этмес. Тавукъларым ачындан оьле турадыр! – деп уьйге алгъасай эдинг. Заманда бир бизин общежитиебизге гелип, къабакъ, бурчакъ асып, татывлу шорпалар биширип гетегенингни гьали къай­гъырышма гелген бир нече ёлдашларым эсге салды.



– Машинлер башымны тута, – деп, сен авур югюнг де булан, шагьаргъа яяв юрюп геле эдинг, магъа да, оьзге студентлеге де:



– Вёрегиз, яшларым, яхшы охума къаст этигиз, негетлеригизге етишме сизге насип болсун. Тек охуп битип, къуллукълагъа тюшген сонг бизин председателге ошамагъыз, Бийгиши йимик юрексиз адамлар булан ябушугъуз, ону ким экенин сиз Ильясдан сорагъыз, – деп насигьатлар бере эдинг. «Абзардагъы тёнгекге къарап, агьлюню яшав гьалын билмеге къаст этигиз», – деген сёзлеринг чи къулакъларымда завуллап тура.



…Адамлар дагъы да гелелер, къай­гъырышалар, гетелер.



– Нече де асил адам бар эди…



– Тазза колхоз учун яратылгъан къатын эди, пакъыр…



– Уланым Ильяс институтну биринчи курсунда, уьчюнчю курсунда, бир йылдан битежек! – деп къувана, – Ильяс атасы йимик рагьмулу, яшны да, къарт­ны да англайгъан, адамны мурадын битдиреген гьаким болажакъ, – деп сёйлей бола эди.



Гелген-гелген адам сени макътай. Гьона, мен шондан къуванаман. Къа­йырмас, олар тёнгекге тергев бермесе де къайырмас. Яман чы болажакъ эди гьали мен Бийгиши оьлгенде ону уланы Зуркъанна йимик абзарда эретуруп янгыз къалгъан бусам. Ону чу сынажасын гётерме чакъы адам болмагъан дейлер. Итдей яшагъанны оьлюмю де итдей бола.



Сени ахырынчы ёлгъа узатма сав юртну халкъы гелди. Тюш вакътиде гюнню шавласы къабурну иситмек учун гьаракат этегенде йимик эди. Шавлалар булан бирче сени къабургъа салдылар. Амма шо вакътиде де сен мени гёзюме къабурну уьстюнде, бир бутунгну тюбюнге де салып олтурагъан кююнгде олтуруп, гьаман да йимик иржайып:



– Ильяс, балам, айт дагъы шу жы­йылгъан халкъгъа тёнгекни хабарын, – деп тилейгендей гёрюне эдинг.



…Шондан берли арадан хыйлы заман оьтдю, хыйлы сув эниш акъды. Амма анам гьар гече дегенлей тюшюмде гёрюне ва:



– Яхари, Ильяс, сен алдын тынглавлу яш эдинг, гьали сагъа не болгъан? Сен халкъгъа тёнгекни хабарын гьали де айтмагъансан. Абзардагъы тёнгекни унутуп, оьзге гьакимпавлагъа ошап къаларсан деп къоркъувум таймай, – деп гьалекленип сёйлей, аркъасына гётерип, къайдан гелтирген шо тёнгекни къысматына оьзгелери ошамасын учун адамлар тергевлю болгъанны сюе. Шону учун да магъа бизин тё­нгегибизни гьакъында хабарламакъны тилей.



Муна, бу тёнгекни хабарын да мен шолай анамны тилевюн кютмек учун яздым. Язып битгендокъ, юрегим де бираз ял болуп къалды. Тек бир-бирде чи эсги ярадай янгырып, юрегим янгыдан гьалекленип:



– Анангны сёзлерин унутма, тергевлю бол, халкъгъа гьалал къуллукъ эт, – деп, тёнгекни хабарын эсге сала.



Печатгъа онгаргъан къызы

Минаханым Кишиева.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля